Formalisme - KABK

of aan het denken te zetten.
Dat verschijnsel is niet onopgemerkt voorbij gegaan is aan de beoefenaren van
kunstfilosofie. En dus ontstonden tegelijkertijd met de opkomst van wat wij het ‘moderne’
noemen – de tijd waarin kunstenaars hun horizon radicaal begonnen te verleggen, tegen het
einde van de 19 e eeuw - bijbehorende theorieën, waarin werd geprobeerd om deze
bijzondere kracht van de kunst te verklaren. Deze theorieën lokaliseren het wezen van de
kunst in de loutere vorm van het kunstwerk. Ze worden gewoonlijk aangeduid met de term
'formalisme'.
Formalisme is de opvatting, dat het wezen van de kunst schuilt
in de loutere vorm van het kunstwerk.
Net als de nabootsings- en expressietheorie is ook het formalisme een normatieve opvatting. Dit betekent dat
een echte formalist het beoordelen van de kwaliteit van kunstwerken op grond van andere criteria dan formele
verwerpt. Consequentie van een formalistische houding is ook, dat voor het creëren van kunst slechts de loutere
vorm telt. Morele waarden, historische dimensies, gevoelsmatige intenties, gelijkenis - voor de formalist heeft
het allemaal niets met kunst te maken.
2. Algemene kenmerken van formalisme
Intrinsieke criteria
De nabootsingstheorie beoordeelt de kwaliteit van een kunstwerk op grond van zijn
gelijkenis met een zintuiglijk of ideëel waarneembare werkelijkheid (wat stelt het voor?), de
expressietheorie beoordeelt een kunstwerk op grond van zijn expressieve kracht (wat drukt
het uit?) Aangezien de nabootsing van een ideële werkelijkheid bijna hetzelfde is als de
uitdrukking van een visie, een gevoel of een intuïtie, lopen nabootsingstheorie en
expressietheorie op dat punt geleidelijk in elkaar over. En ze hebben nog meer gemeen.
Allebei beoordelen zij kunst namelijk aan de hand van iets, dat buiten het eigenlijke
kunstwerk is gelegen: 'de werkelijkheid', of 'het gevoel van de kunstenaar' of 'de
besmetting met gevoel' van het kunstpubliek – zogezegd extrinsieke criteria. Het verschil
met het formalisme is, dat het formalisme kunst beoordeelt op grond van intrinsieke
criteria, dat wil zeggen volgens maatstaven die men kan aantreffen in de kunstwerken zelf,
meer in het bijzonder de vorm van schilderijen, boeken, muziek etc. Men beoordeelt
artistieke kwaliteit volgens normen die besloten liggen in het kunstwerk zelf.
Autonomie
De woorden 'normen' en 'zelf' zijn hierboven niet toevallig onderstreept. Het Griekse
woord voor 'zelf' is 'auto', en het Griekse woord voor ‘norm’ of 'wet' is 'nomos'.
Samengevoegd krijg je het woord 'autonomos', wat zoiets betekent als 'zelfwettigend', of
'zichzelf legitimerend', of ‘zelf de norm stellend’.
Het formalisme zoekt de essentie van kunst in de kunstwerken zelf en hun eigen, interne
logica, in de autonome kwaliteit van kunstwerken.
- 3 -