Korte samenvatting verhalen uit het Geheugenpaleis. - gahetNA

Verhalen uit Het geheugenpaleis
Navigeren naar de Middeleeuwen
Sporen van een machtige vrouwenabdij (1179–1598)
De Da Vinci van het Noorden
Jan van Scorel (1495–1562)
Imagebuilding in de Gouden Eeuw
Johan van Oldenbarnevelt (1547–1619)
Daar was laatst een meisje loos
Vrouwen en de VOC (1602–1795)
Een Haagse Affaire
Het schandaalproces tegen Sophia van Noortwijck (1700–1701)
Naar de Barbiesjes gaan!
Pieter Groen gaat naar de West (1792–1794)
Oorlog in de diplomatenwijk van Peking
Het jongleren van een gezant en zijn commandant (1909–1919)
Held tegen wil en dank
Een Haagse agent in oorlogstijd (1944–1946)
Opgevangen in de spruitjeslucht
Indische repatrianten in Nederlandse contractpensions (1945–1970)
Europapa’s
Op weg naar Europese eenwording (1948–1957)
Scheiden doet lijden
Wat een nieuwe wet teweeg brengt (1965-1971)
Navigeren naar de Middeleeuwen
Sporen van een machtige vrouwenabdij (1179–1598)
Rond 1130 sticht Petronilla, gravin van Holland, de vrouwenabdij van Rijnsburg. De meisjes die
intreden in het klooster zijn afkomstig uit adellijke families en nemen vaak grond uit hun familiebezit
mee. Zo vergroot de abdij snel haar grondbezit. Het meeste land wordt verpacht of in leen gegeven.
De abdis (kloostermoeder) heeft een machtige positie en de graven van Holland onderhouden graag
een goede relatie met haar. De nonnen verzekeren de adel via hun gebeden van een plekje in de
hemel. Veel graven en gravinnen laten zich begraven in de abdijkerk.
Aan het begin van de zestiende eeuw klinken de eerste protestantse geluiden in Rijnsburg.
Waarschijnlijk door goede connecties van abdis Elburg van Langerak ontkomt de abdij aan de
verwoestingen door de Beeldenstorm. In 1574 maken Spaanse troepen de abdij alsnog met de grond
gelijk. Van de ooit zo machtige abdij rest weinig meer dan papier en perkament in de archieven. Maar
wie vandaag de dag goed naar het landschap kijkt, ontdekt daar de sporen van de abdij.

Het Nationaal Archief bewaart de archieven van tientallen kloosters in Zuid-Holland. Dat van Rijnsburg
is een van de belangrijkste en grootste in de collectie.
Woordlandschap
Bruno Doedens vergelijkt het Nationaal Archief met een landschap: een bewaarplaats waar het
alledaagse leven steeds nieuwe bladzijden aan toevoegt. Hij maakte van het oudste document van het
Nationaal Archief een landschap van woorden. Zijn creatie is een waar monnikenwerk. Door de
schaalvergroting creëert hij vervreemding waardoor u met andere ogen naar het heden en verleden
kijkt.
Bruno Doedens is landschapsarchitect en artistiek leider van SLeM, Stichting Landschapskunst en
Meer. Het werk van SLeM is een mengvorm van landschapsarchitectuur, locatietheater en film. Het wil
daarmee ruimte scheppen voor verbeelding en sporen in het landschap én in de hoofden van mensen
achterlaten.
De Da Vinci van het Noorden
Jan van Scorel (1495–1562)
Jan van Scorel is in de zestiende eeuw een beroemdheid en alleskunner. Hij is niet alleen een
succesvol kunstschilder, maar ook kanunnik, dichter, musicus, ondernemer en ingenieur.
Als ingenieur neemt Van Scorel het initiatief tot de bedijking van De Zijpe, vlakbij zijn geboortedorp
Schoorl. Dit kustgebied in Noord-Holland is erg kwetsbaar voor overstromingen. Hij benut zijn
schilderskwaliteiten bij het maken van een indrukwekkende kaart van het gebied. Met deze kaart
vraagt hij een vergunning om dit grote droogmakingsproject uit te mogen voeren.
Keizer Karel V verleent deze vergunning en het werk kan beginnen. Maar er zijn veel tegenslagen: de
dijken blijven doorbreken en uiteindelijk stapt Van Scorel uit het project. Pas in 1597, vijftig jaar na
aanvang, lukt het om de bedijking te realiseren.
Dit project is een van de grootste en vroegste droogmakingsprojecten in Nederland. Het heeft het
verlies van land aan de zee gestopt en Noord-Holland zijn huidige kustlijn gegeven. De kaart van Van
Scorel is een van de mooiste en oudste in de kaartencollectie van het Nationaal Archief.
3D-kaart
Los Digitalos laat u met andere ogen naar de kaart van Van Scorel kijken. De oude kaart is in een
panoramafoto van een vergelijkbaar bestaand gebied geplaatst. Door de 3D-visualisatie van de kaart
worden de bijzondere details van de werkzaamheden voor de bedijking goed zichtbaar.
Los Digitalos is een collectief gespecialiseerd in interactieve driedimensionale omgevingen. Anco
Dijkman, Axe Kooi en Hein de Jong maakten diverse producties gebaseerd op historische kaarten.
Imagebuilding in de Gouden Eeuw
Johan van Oldenbarnevelt (1547–1619)
Johan van Oldenbarnevelt is een van de belangrijkste staatslieden uit de zeventiende eeuw. Ondanks
zijn eenvoudige achtergrond schopt hij het tot landsadvocaat en raadpensionaris. In de praktijk is hij,
naast stadhouder Maurits, de leider van de jonge Nederlandse Republiek. Een adellijke afkomst is in
zijn positie zeer belangrijk. Uit zijn persoonlijke archief blijkt dat hij er alles aan doet om zijn imago
meer adellijke allure te geven.

Een belangrijke stap is zijn huwelijk met Maria van Utrecht, afkomstig uit een rijke familie. Haar
kapitaal vormt de basis van Van Oldenbarnevelts vermogen. Hij koopt land en investeert in grote
inpolderingen zoals die van De Zijpe. Deze investeringen maken hem tot een van de rijkste inwoners
van de Republiek.
Aan het eind van zijn leven schrijft hij twee versies van zijn Remonstrantie, een autobiografisch
verweerschrift. Daarin legt hij verantwoording af over zijn politieke daden en verdedigt hij zich tegen
diverse beschuldigingen van politieke tegenstanders. De laatste versie schrijft hij in gevangenschap
nadat stadhouder Maurits hem van landverraad heeft beschuldigd. Van Oldenbarnevelt kan zijn
Remonstrantie niet voltooien. Op 13 mei 1619 wordt hij op het Binnenhof onthoofd.
Monoloog
Helmert Woudenberg kruipt in de huid van Johan van Oldenbarnevelt in de nacht voor zijn
terechtstelling. Hij rondt in deze monoloog als het ware het verweerschrift van Johan van
Oldenbarnevelt af.
Helmert Woudenberg is acteur, regisseur, docent en trainer met diverse voorstellingen, films en
televisieseries op zijn naam. Hij schreef een aantal solovoorstellingen, waarin hij zelf acteerde.
Jan Woudenberg verzorgde de opname van de monoloog.
Daar was laatst een meisje loos
Vrouwen en de VOC (1602–1795)
De Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) lijkt vooral een mannenbolwerk. Nu steeds meer
materiaal uit het VOC-archief digitaal te bekijken is, komen gegevens boven water die daarvoor
verborgen bleven. Hieruit blijkt dat de betrokkenheid van vrouwen bij de VOC veel groter is dan
gedacht.
Opmerkelijk zijn de vele vrouwen die als ronselaar voor de VOC werken. Zij werven nieuwe matrozen,
zorgen voor hun zeemansuitrusting en voor tijdelijke huisvesting in volkshuizen. Op een gewiekste
manier verdienen zij veel geld en laten de matrozen vaak met een schuld achter.
Het bekende lied ‘Daar was laatst een meisje loos’ verwijst naar de vrouwen die verkleed als man in
dienst treden van de VOC. Zij monsteren aan om bij hun geliefde te zijn of hopen als matroos Indië te
bereiken en daar hun geluk te beproeven. Dit is wel riskant. Bij ontmaskering volgt vaak een fikse
straf.
Het VOC-bestuur geeft achterblijvende zeemansvrouwen een toelage en houdt hun zedelijk gedrag
nauwlettend in de gaten: misstappen hebben financiële consequenties. Ook voert het bestuur een
actieve huwelijkspolitiek. De VOC stuurt veel jonge meisjes naar Indië om met VOC-dienaars te
trouwen en te zorgen voor uitbreiding van de kolonie.
Modern matrozenlied
Van het matrozenliedje Daar was laatst een meisje loos maakte Ricky Koole een hedendaagse variant.
Ze deed dit op basis van het onderzoek naar de VOC-vrouwen.
Ricky Koole is actrice en singer-songwriter. Ze maakt persoonlijke muziektheatervoorstellingen met
haar eigen band. Ze heeft een voorliefde voor Amerikaanse muziek maar voor haar laatste CD Wind
om het huis schreef ze Nederlandse liedjes.
Een Haagse Affaire
Het schandaalproces tegen Sophia van Noortwijck (1700–1701)

Het proces tegen de rijke weduwe Sophia van der Maa en haar dochter Sophia van Noortwijck zorgen
begin achttiende eeuw voor opschudding in de Haagse society. De moeder zou haar dochter hebben
aangezet tot diverse buitenechtelijke relaties.
De aanleiding lijkt het testament van de grootouders van Sophia van Noortwijck te zijn. Hierin is
bepaald dat moeder Sophia het vruchtgebruik van 80.000 gulden houdt zolang haar dochter
ongetrouwd blijft.
De Haagse society reageert met hoon en minachting op het losbandige gedrag. Met spotliedjes en
gedichten worden de Sophia’s sociaal buitenspel gezet. In de liefdesbrieven van Sophia aan haar
minnaar Salomon Pereira is te lezen hoe zij hieronder lijdt.
Het Hof van Holland veroordeelt de moeder tot levenslange opsluiting in het tuchthuis van Gouda en
het betalen van een torenhoge boete. Haar dochter wordt vrijgesproken maar moet ook een boete
betalen. Met de bewijsstukken, zoals liefdesbrieven en gedichten, de verklaringen en het vonnis uit het
rechterlijk archief van het Hof van Holland is het mogelijk om deze Haagse affaire te reconstrueren.
Hoorspel
Het verhaal van het schandaalproces rond de Haagse Sophia en haar moeder hebben Stout & Smits
vertaald naar een audiovisuele installatie die de bezoeker van nu meeneemt naar de Haagse society
aan het eind van de Gouden Eeuw.
Jeroen Stout (radiomaker en filmjournalist) en Ineke Smits (filmmaker) produceren films,
radioproducties en crossmediale projecten, onder andere voor het Filmfestival Rotterdam en de
publieke omroep.
Naar de Barbiesjes gaan!
Pieter Groen gaat naar de West (1792–1794)
In 1792 vertrekt Pieter Groen, een negentienjarige koopmanszoon, naar Berbice, een Nederlandse
kolonie ten westen van Suriname. Berbice staat bekend als een gevaarlijk oord. Wie ‘naar de
Barbiesjes gaat’, loopt kans zijn ondergang tegemoet te gaan: de vochtige hitte is er slopend en er
heersen dodelijke epidemieën.
In Berbice worden koffie, suiker en katoen verbouwd. Plantagehouders hopen snel munt te slaan uit de
verkoop van deze gewassen. Slaven doen het werk op de plantages. Veel planters behandelen hun
slaven ronduit slecht. Dit leidt tot een grote slavenopstand in 1763 die bijna de ondergang van de
kolonie betekent. Dertig jaar later ziet Pieter Groen dat de hoofdstad eindelijk weer wordt hersteld.
In zeven dagboekjes vertelt Pieter Groen over zijn reis, zijn inspecties van de plantages, zijn
wandelingen door koloniale stadjes én over al zijn seksuele avonturen met zowel blanke welgestelde
dames als zwarte slavinnen. Zijn egodocument laat het leven op de plantages zien en vormt een
persoonlijke aanvulling op de administratieve gegevens uit de overheidsarchieven.
Tragikomedie
Passages uit de dagboeken van Pieter Groen komen tot leven in een historische tragikomedie van
Jaime Ibanez: een mix van gesproken woord, bewegende machines en illustraties. De ritmisch
gelaagde muziek van Jornt Duyx maakt de vertelling compleet. Afgelopen zomer was deze voorstelling
op het festival Oerol te zien. Hij bewerkte deze voorstelling tot vier films die hier te zien zijn.
De performances van Jaime Ibanez doen denken aan historische animatievoorstellingen: met een
verteller, voorbij rollende tekeningen, schaduwspellen, poppetjes aan touwtjes en mechanische
geluidseffecten.

Oorlog in de diplomatenwijk van Peking
Het jongleren van een gezant en zijn commandant (1909–1919)
Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, lopen in de internationale diplomatenwijk van Peking de
spanningen op. Het neutrale Nederland heeft een speciale taak in de diplomatenwijk. De gezant
(tegenwoordig de ambassadeur) jonkheer Frans Beelaerts van Blokland ziet toe op de naleving van de
internationale regels. Commandant van de gezantschapswacht Haro baron van Hemert tot Dingshof
bewaakt de Duitse en Oostenrijkse bezittingen in de wijk. Als blijkt dat nota bene zijn eigen mariniers
een grote hoeveelheid Duits geld stelen, treedt de commandant streng op.
Buiten de muren van de wijk is er een andere strijd gaande. Zes jaar na het einde van het keizerrijk
probeert de Chinese generaal Zhang Xun het keizerlijk gezag te herstellen. Als die actie mislukt,
vraagt de generaal asiel aan bij de Nederlanders. Uiteindelijk verblijft hij anderhalf jaar in de
diplomatenwijk.
Het verhaal over de diplomatenwijk is gereconstrueerd uit de vele archiefstukken uit het
overheidsarchief, aangevuld met foto’s en persoonlijke documenten uit de privéarchieven van de
gezant en de commandant.
Graphic novel
Josse Pietersma schreef een scenario over de gebeurtenissen in Peking waarin hij feiten, bestaande
foto’s en documenten combineert. Vervolgens heeft Fred de Heij het verhaal op een realistische en
trefzekere manier getekend.
Deze ‘graphic novel’ is een samenwerking van het Nationaal Archief met uitgeverij Xtra. Uitgeverij Xtra
maakt strips met een uitdagende vorm en een maatschappelijke, politieke, historische of persoonlijke
inhoud.
Held tegen wil en dank
Een Haagse agent in oorlogstijd (1944–1946)
De Haagse politieagent Henk Kompagne stelt begin 1944 zijn huis open als onderduikadres voor de
gedeserteerde SS’er Jan Bakker. Hier krijgt Jan een relatie met Marietje Rijp en al snel trekt hij bij
haar in. Marietjes moeder Dora is echter fel tegen deze relatie en geeft Jan aan bij de
Sicherheitsdienst (SD). Ook geeft ze een briefje dat ze in Jans portemonnee vindt, aan de SD. Het is
een lijst met onderduikadressen.
Het adres van Henk Kompagne wordt hierdoor bekend bij de SD en op 10 mei 1944 wordt hij
gearresteerd. Vanuit de strafgevangenis in Scheveningen wordt Henk op transport gesteld. Hij
overlijdt op 11 januari 1945 in concentratiekamp Neuengamme.
Archivaris Jan Kompagnie, neef van Henk Kompagne, start zijn onderzoek in het Centraal Archief
Bijzondere Rechtspleging. Dit archief telt een half miljoen dossiers van alle personen die na de oorlog
werden verdacht van samenwerking met de Duitse bezetter. Stap voor stap reconstrueert Jan
Kompagnie de laatste maanden van het leven van zijn oom. Held tegen wil en dank is een zoektocht
naar sporen in archieven, naar tekens van leven in voormalige kampen en motieven van slachtoffers
en daders.
Documentaire
Een korte documentaire van Ad van Liempt laat zien hoe Jan Kompagnie het verhaal van zijn oom
achterhaalt. Janny, de weduwe van Jan Kompagnie, reconstrueert de zoektocht die zij eerder samen
met haar echtgenoot maakte.

Ad van Liempt is auteur, journalist en programmamaker. Hij is de bedenker van het
geschiedenisprogramma Andere Tijden en eindredacteur van de documentaireserie De Oorlog. Hij was
als onderzoeker van de Tweede Wereldoorlog verbonden aan het Nationaal Archief.
Opgevangen in de spruitjeslucht
Indische repatrianten in Nederlandse contractpensions (1945–1970)
Het definitieve einde van het koloniale Nederlands-Indië na de Tweede Wereldoorlog vormt het begin
van een noodgedwongen verhuizing van 300.000 (Indische) Nederlanders naar Nederland. Hier heerst,
vooral na de Tweede Wereldoorlog, armoede en woningnood. Voor de opvang van deze repatrianten
bedenkt het ministerie van Maatschappelijk Werk een noodoplossing: contractpensions.
De meeste repatrianten moeten flink bijdragen in de kosten voor de opvang in contractpensions. De
kwaliteit van de pensions verschilt sterk. Met strikte regels voor pensionhouder en repatriant, zoals
een exacte omschrijving van de hoeveelheid eten, de wekelijkse douchebeurt en het verbod op de
kamers te koken, probeert het ministerie klachten te voorkomen. Dit lukt niet altijd.
Van de repatrianten wordt verwacht dat ze zich volledig aanpassen aan Nederlandse gewoonten en
gebruiken. Huisvrouwen moeten tot in detail leren hoe zij een zuinige Nederlandse huishouding
kunnen voeren.
Als er een woning beschikbaar komt, kijkt een maatschappelijk werkster of het gezin ‘er klaar voor is’.
In 1970 is voor vrijwel alle repatrianten een eigen huis gevonden en sluiten de laatste
contractpensions hun deuren.
Quiz
Het boekje Djangan Loepah (Vergeet ’t niet) geeft huishoudelijke voorlichting aan de huisvrouwen
onder de repatrianten. Dit boekje inspireerde Cristina Garcia Martin tot het maken van een retro-quiz.
Slaagt u voor de huisvrouwentest?
Cristina Garcia Martin is illustrator en animator. In haar onderscheidende stijl weet zij complexe
onderwerpen helder en luchtig te brengen. Voor deze quiz werkte zij samen met creatief programmeur
en gameontwikkelaar Sander Hasseling.
Europapa’s
Op weg naar Europese eenwording (1948–1957)
Na de Tweede Wereldoorlog blijken de oorlogsschade en de dreiging van het communisme bindende
factoren voor Europa. Amerika steunt de wederopbouw van Europa met het Marshallplan. In ruil voor
deze miljardenhulp moeten de Europese landen samenwerken.
Elk land heeft zijn eigen visie op de wijze van samenwerking. In Nederland houden de ministers Drees,
Stikker, Luns en Beyen zich bezig met dit onderwerp. Drees (premier van 1948 tot 1958) is tegen een
te snelle of politieke Europese integratie uit angst voor een te machtig Frankrijk en Duitsland. De
ministers Stikker en Luns zijn meer gericht op de Verenigde Staten dan op Europese integratie.
Vanaf 1952 is minister Beyen van Buitenlandse Zaken verantwoordelijk voor Europese integratie. Hij
vindt economische samenwerking het belangrijkst, maar zet ook de deur open naar politieke
samenwerking. Dit laatste is een grote wijziging van de Nederlandse houding ten opzichte van Europa.
Met zijn tact lukt het om de Europese landen op één lijn te krijgen. Mede daardoor is de oprichting van
de Europese Economische Gemeenschap – voorloper van de Europese Unie – in 1958 een feit.
Geheugenkantoor

Het geheugenkantoor van de Europapa’s is een verhalend interieur waarin u zelf op onderzoek mag
uitgaan. Bij het gedachtenbureau kruipt u in het hoofd van de vier Europapa’s: wat delen de politici en
hoe denken zij over elkaar?
OLa Szostak organiseert en maakt audiovisuele installaties, kunstmanifestaties, performances en
voorstellingen. Willemijn Schellekens is grafisch ontwerper en illustrator en maakt verhalende
ontmoetingsinstallaties. Zij initieert multidisciplinaire projecten op het gebied van theater, film en
ruimtelijk ontwerp. Ook in hun gezamenlijke producties worden diverse disciplines samengebracht.
Scheiden doet lijden
Wat een nieuwe wet teweeg brengt (1965-1971)
Tot 1971 kent Nederland slechts vier redenen voor echtscheiding: overspel, mishandeling, curatele op
grond van verkwisting en veroordeling tot een gevangenisstraf van minstens vier jaar. Als een
echtpaar wil scheiden, moet een van de twee de schuld voor het mislukte huwelijk op zich nemen. In
de jaren zestig van de vorige eeuw spreekt men daarom van ‘de grote leugen’: uit wanhoop geeft de
man of vrouw overspel toe, terwijl dit vaak helemaal niet het geval is.
De veranderende tijdgeest maakt een wetswijziging noodzakelijk. Voor de behandeling in de Tweede
Kamer wordt een bijzondere commissie aangewezen die de samenleving uitnodigt om te reageren op
het wetsontwerp. Veel mensen reageren en schrijven brieven aan de minister van Justitie en de
koningin over hun emotionele en financiële drama’s als gevolg van de oude echtscheidingswet. Het
ministerie heeft deze brieven bewaard, omdat ze getuigen van een maatschappelijke discussie en
laten zien dat het wetsvoorstel breed gedragen werd. Ze maken de sociale achtergrond en de grote
maatschappelijke betekenis van een wetswijziging zichtbaar.
Op 6 mei 1971 wordt de nieuwe echtscheidingswet van kracht. Er wordt slechts één reden genoemd
voor echtscheiding: duurzame ontwrichting. Hiervan is sprake als de verhouding binnen het huwelijk
zo moeilijk is geworden dat het niet mogelijk is om nog langer bij elkaar te blijven.
Theater
Acteursgroep Wunderbaum dook in de wereld van vier mensen die in de jaren 60 en 70 brieven
schreven over de echtscheidingswet. Zij laten de verstikkende situatie zien waarin zij verkeerden door
de beperkte mogelijkheden om te scheiden.
Wunderbaum is een Vlaams/Nederlands acteurscollectief en vormt met het Productiehuis Rotterdam
en de Rotterdamse Schouwburg de coalitie Theater Rotterdam. Wunderbaum maakt voorstellingen
over maatschappelijk actuele thema’s, waarbij sociologisch onderzoek en toneel vaak samenkomen.