de Berlijnse muur - Kovom

Rechts: Oostduitse
motorpatrouille tijdens
nachtdient in de jaren
zeventig
Op 22 oktober 1961 reist
een VS-diplomaat met
zijn vrouw van West- naar
Oost-Berlijn om daar de
opera te bezoeken. Oost-
Duitse Vopo's willen de
auto en inzittenden controleren.
Dit weigert de
diplomaat die terugkeert
naar het westelijk deel
van de stad en vervolgens
met een escorte van
het Amerikaanse leger
alsnog de grens passeert.
Als de spanning verder
toeneemt, reageren de
Amerikanen met tanks
bij checkpoint Charly.
De Russen reageren op
eenzelfde wijze. Dagen
later komt de zaak door
diplomatiek overleg tot
een oplossing
Het is nu bijna niet meer voor te stellen, maar
tot 1989 was de aandacht van Nederland en de
NAVO gericht op het oosten en dan vooral het
zogeheten Warschaupact. In dit artikel blikt de
auteur terug op de begintijd van het ‘IJzeren
Gordijn’ en dan in het bijzonder de bouw van
de Berlijnse muur, vanaf 13 augustus 1961.
Vier sectoren
Na de capitulatie van nazi-Duitsland in mei
1945 verdelen de vier grootmachten van dat
moment, de Verenigde Staten, de Sovjetunie,
Frankrijk en Groot-Brittannië, de voormalige
Reichshauptstadt Berlijn in vier sectoren. Dit is
overeengekomen tijdens de conferentie van
Jalta in februari 1945. In het westelijk deel
bezetten Fransen in het noorden, Britten in
het midden en Amerikanen het zuiden van de
stad. Het oosten van Berlijn komt onder Sovjetinvloed
te staan, evenals het oostelijk deel van
Duitsland.
communisme versus kapitalisme
Hoewel de vier grote mogendheden gezamenlijk
hebben gevochten in de strijd tegen het
Duitsland van Adolf Hitler is de sfeer tussen
de Sovjets en de Westerse geallieerden in de
zomer van 1945 al gespannen. Die sfeer slaat
ook terug op de politieke lijn ten aanzien van
Duitsland. De Sovjetunie ziet in het nieuwe
Duitsland een onafhankelijke en politiek niet
gebonden staat. De westerse landen streven
juist naar een op het westen gericht verenigd
Duitsland. De ideeën en ideologieën van beide
kampen ten opzichte van het nieuwe Duitsland
liggen wijd uit elkaar en in Berlijn komen
communisme en kapitalisme letterlijk lijnrecht
tegenover elkaar te staan.
Wantrouwen tussen oost en west
Het is in dit licht als in 1946 in Berlijn, zeer
tegen de zin van de Sovjets, vrije verkiezingen
voor de stadsregering plaatsvinden.
Knarsetandend gaan zij akkoord, maar als twee
jaar later in de westelijke sectoren van de stad
een geldhervorming plaatsvindt, reageren de
Sovjets met een blokkade. West-Berlijn raakt
hierdoor geïsoleerd en afgesneden van alle
levensbehoeften. De eerste oost-west crisis is
dan een feit.
De situatie verergert als de Oost-Duitse
Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED)
in november 1948, met goedkeuring van de
Sovjets, in Oost-Berlijn een zelfstandige stadsregering
installeert. In West-Berlijn volgen
hierop verkiezingen voor een West-Berlijns
stadsbestuur. Een jaar later, in oktober 1949,
verklaart het communistische Deutscher Volkscongres
in Oost-Berlijn de grondwettelijke
vorming van de Deutsche Democratische Republik
(DDR), in het door de Sovjetunie gecontroleerde
deel van Duitsland. Vervolgens krijgt
West-Berlijn vanaf 1950 eigen wetgeving.
Op 26 mei 1952 blokkeert de DDR de tot dan
toe geopende demarcatielijnen met het westen
van Berlijn en gaat over tot het installeren van
controles. Reden hiervoor is de verruiming van
het zelfbestuur van West-Duitsland, door de
westelijke geallieerden inmiddels de Bundesrepublik
Deutschland (BRD) genaamd. Reizen naar
West-Duitsland is hiermee voor de Oost-Duitse
bevolking ineens een stuk moeilijker, maar
via de west-sectoren in Berlijn nog wel steeds
mogelijk.
Leegloop
Aan het einde van de jaren veertig van de
vorige eeuw is het verschil in de levensstandaard
tussen Oost- en West-Duitsland al goed
merkbaar. De vrije markteconomie in het westen
en het door de staat gestuurde economische
bestel in het oosten van Duitsland kenmerken
zich door relatieve rijkdom aan de westerse
kant tegenover een povere levensstandaard
in het oostelijk deel. Oost-Duitsers reageren
hierop door in groten getale naar het westen te
vertrekken. Tussen 1949 en 1960 verlaten meer
dan 2,46 miljoen Duitsers het oosten. Alleen al
in de maand voorafgaande aan de bouw van de
muur, in juli 1961, staat de teller van gevluchte
Oost-Duitsers op meer dan 30.400.
Oprichting van Antifascistischer
Schutzwall
Voor het Oost-Duitse SED-regime tijd om in te
grijpen. Op 12 augustus 1961 komt de ministerraad
van de DDR met een verklaring:
‘Ter voorkoming van vijandige invloed van
revanchistische en militaristische krachten uit
West-Duitsland en West-Berlijn, zal de grens
tussen de Duitse Democratische Republiek en
West-Duitsland, waarbij inbegrepen Westberlijn,
gecontroleerd worden zoals te doen
gebruikelijk bij grenzen tussen soevereine
staten’. De Oost-Duitse partijleiding spreekt in
dit kader van het oprichten van een Antifascistischer
Schutzwall en van ‘een maatregel tot
behoud van de vrede’. In werkelijkheid moet
de aangekondigde muur Oost-Duitsland
behoeden voor een leegloop van de eigen
bevolking.
Bernauer straat, 15
augustus 1961. De 19
jarige Oberwachtmeister
Konrad Schumann
gedraagt zich vreemd. Hij
loopt zenuwachtig heen
en weer en trekt wat aan
het prikkeldraad. Enkele
minuten gaan voorbij.
Dan plotseling rent hij
in de richting van het
prikkeldraad en springt
eroverheen. Tijdens
zijn sprong gooit hij zijn
machinepistool van zich
af en verdwijnt in een
West-Duitse politieauto.
De foto van zijn vlucht is
wereldnieuws
14
15