Koerier nr. 118 - Kovom

NO. 118 – FEBRUARI 2013
1998 - LOOPGRAAFKOERIER - 2013
INFORMATIEBLAD OVER VERDEDIGINGSWERKEN
EN MILITAIRE GESCHIEDENIS
BUNKERBOUW
TEN BEHOEVE VAN DE
U-BOTEN
DEEL 2
----------------

2
LOOPGRAAFKOERIER
NUMMER 118 – FEBRUARI 2013
OPGERICHT IN SEPTEMBER 1998
REDACTIE EDDY BORST, CHRIS VAN OOSTEN
FONS OVERDIJK EN DIK WINKELMAN
WEBREDACTIE MARCO SIKKEL
ILLUSTRATIES JULIE WINKELMAN
HTTP://WWW.ZEGGENSCHAP.NL/KOERIER/INDEX.HTML
E-mailadres: dik.winkelman@casema.nl
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

3
Onno van Gent – Dit wordt deel 2 voor
de betonliefhebbers. In dit artikel gaan
we door met de beschrijvingen van de U-
boot bases. Nu in Noorwegen en in de
Heimat Duitsland. Nu had ik tot slot nog
even een korte blik in gedachte op de
betonbouw inde havens ten behoeve van
de Schellboten. Maar ook nu ging ik weer
door de eindblokken heen. Dat krijgen
jullie aan andere keer.
Noorse bases
We gaan nu naar de Noorse havens. Deze
lagen verspreid over de gehele kustlijn. Al
snel na de verovering van Noorwegen door
de Duitsers zwermden de U-boten uit over de
diverse havens. Alle havens boden een korte
vaarroute naar de Noordzee en de noordelijke
IJszee. In totaal werden zo’n 240 U-boten in
Noorwegen gestationeerd. Aangezien alleen
de meest zuidelijke havens waren gelegen
binnen het bereik van de bommenwerpers
vanuit Groot Brittannië, zijn alleen daar
dokbunkers te vinden. De afgelegen locaties
van deze Noorse havens veroorzaakten een
logistieke nachtmerrie. De aanvoerwegen
waren lang en als het op locatie was eisten
de strenge winters hun tol. Vele bouwplannen
moesten worden bijgesteld door gebrek aan
grondstoffen of speciale apparatuur. Na
verovering of omsingeling van de U-boot
havens in Frankrijk na augustus 1944
opereerden de meeste U-boten vanuit havens
in Noorwegen.
Voor de broodnodige variante gaan we in
Noorwegen van zuid naar noord langs de
kust. Alleen in Bergen en in Trondheim
werden bunkers gebouwd, dus zal ik alleen
deze twee plaatsen verder behandelen.
Bergen
Op 9 april 1940 viel Bergen in handen van de
Duitsers. Eind 1940 werden de eerste
plannen gesmeed en begin 1941 ging onder
coördinatie van de Organisation Todt de
eerste spade in de grond. In tegenstelling tot
in Frankrijk kregen de bunkers hier een
codenaam; Bruno voor Bergen. De haven
kreeg in totaal zeven dokken, drie natte en
drie droge, en één werd er gebruikt voor de
opslag van brandstof, torpedo’s en andere
belangrijke voorraden. Het werd
131 m breed en 143 m lang en
het dak werd 6 m dik. Andere
bronnen spreken over 3.5 m. Er
was ruimte voor totaal 9 U-
boten. Het 11 e flottielje
opereerde vanaf mei 1942
vanuit deze haven. In 1943 werden U-
Stützpunkt Prien en U-Stützpunkt Weddingen
gebouwd, naast een werf genaamd Danziger
Werf. Na de bevrijding van Frankrijk
verhuisden veel U-boten, samen met de
technische ondersteuning, naar Bergen. Om
alles te kunnen herbergen werden nog eens
twee kazernes bijgebouwd, Werft
Gemeinschaftlager I en II. Bergen lag zo’n 20
km vanaf de open zee. De haven was alleen
te benaderen via een 50 km lange route door
diepe fjorden. De dreiging kon dus alleen
vanuit de lucht komen. Na de komst van de
versterkingen uit Frankrijk werd de Festung
Bergen versterkt met extra FLAK stellingen.
Er werden twee ijzeren ringen gebouwd op de
toppen van de bergen rond de haven. Een
buitenste ring met zwaarder 105 mm kaliber
FLAK en een binnenring met lichter 20 mm
kaliber FLAK. Veel van deze batterijen zijn nu
nog steeds benaderbaar en soms zelfs nog
uitgerust met de oude kanonnen.
Overzicht van de Noorse U-boot bases [3].
Een in oude staat teruggebrachte 20 mm FLAK
opstelling om een heuvel vlak bij de haven [8].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

4
Bergen kreeg maar een paar maal bezoek
van de geallieerde bommenwerpers. De
laatste keer op 12 januari 1945. Zoals eerder
aangegeven zouden er drie voltreffers zijn
geweest met Tallboys, maar de effecten
waren beperkt. Na de oorlog hebben de
Britten het werk van de Tallboys trachten af
te maken. Met explosieven hebben ze
getracht de dokken op te blazen. De
constructie was echter zo stevig dat dit maar
deels is gelukt. Na de explosie zijn alleen de
twee linker dokken in takt gebleven en de
muur rechts. In de ontstane opening is een
scheepswerf gestart. Ik heb eigenlijk maar
één foto gevonden uit de oorlog. Maar omdat
er na de oorlog niet veel is veranderd kan ik
het aanvullen met recente foto’s.
Een foto van de achterzijde van de Bruno bunker.
Ook zijn de gevolgen van de krachtige explosie na
de oorlog goed zichtbaar. De apart gestorte muren
van de tweede verdieping zijn vele centimeters
naar achteren geschoven [6].
Een typisch voorbeeld van het feit dat de bunker
niet klaar was. Op het dak zou een positie komen
voor een 4.7 cm anti-tank (PAK) kanon. Alleen het
schietgat is geplaatst in een maar voor een
gedeelte gestorte betonnen muur[6].
Tot slot nog wat foto’s van Duitse
bouwwoede in Bergen die nog steeds
zichtbaar is.
Een foto van de Bruno bunker van Bergen in
aanbouw, gevonden op facebook. De foto eronder
is een beetje vanuit dezelfde hoek genomen maar
dat iets lager. Na de explosie zijn alleen de twee
linker dokken intakt gebleven en de muur rechts
[6].
Een overgebleven gebouw behorend bij U-
Stützpunkt Lager Weddingen met ernaast een
schuilbunker[8].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

5
Het voormalige officierenverblijf van U-Stützpunkt
Lager Prien [8].
Een schuilbunker met op het dak een positie voor
FLAK. Na de oorlog kreeg het en houten dak [8].
Gebouwen behorende bij de voormalige Werft
Gemeinschaftlager II [8].
De restanten van de dokbunker. Goed is te zien dat
de haven goed verschuild ligt tussen de bergen en
heuvels rondom [4].
Een luchtfoto’s overgenomen uit Microsoft Bing laat een mooi overzicht zien van de Bruno bunker. De onderste
is van de Dora I (links) en Dora II (rechts) bunker in Trondheim.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

6
Een tweede luchtfoto’s overgenomen uit Microsoft Bing van de Dora I (links) en Dora II (rechts) bunker in
Trondheim.
Trondheim
Naast Bergen was ook Trondheim een
belangrijke Noorse basis. In juni werd het 13 e
flottielje gestationeerd in deze haven. Er
waren plannen voor de bouw van twee
bunkers genaamd Dora I en II. De naam
Dora komt van ‘Drontheim’ zoals Trondheim
wordt uitgesproken in het Duits. De bouw van
Dora I begon in de herfst van 1941 en was
pas in juni 1943 gereed. Er
werd uitgebreid gebruik
gemaakt van
dwangarbeiders. Ondanks
dat verliep de bunkerbouw in
Noorwegen door allerlei
omstandigheden traag. Het
plan was dat de bunkers uitgevoerd zouden
worden met twee verdiepingen, maar dat
plan werd door alle vertragingen niet tot
uitvoer gebracht. Het gebouw werd 105 m
breed en 153 m lang en kreeg een dak van
3.5 m dik. Muren waren 3 m dik en het kreeg
vijf dokken. De bouw was niet alleen een
gevecht tegen de elementen. Dora I werd op
een ondergrond van modder, zand en klei
gebouwd en blijkbaar onvoldoende
gefundeerd. Na de bouw bleek de bunker zo’n
15 cm uit het lood te staan. Maar dat was
voor de Kriegsmarine geen probleem en deze
nam de bunker op 20 juni 1943 dankbaar in
gebruik. De bouw van de iets kleinere Dora II
begon in 1942 maar was aan het eind van de
oorlog maar voor de helft gereed. Het had
168 m bij 102 m moeten gaan meten en
gaan bestaan uit vier dokken. Verder werd in
de omgeving huisvesting gebouwd voor zo’n
200.000 soldaten.
Twee U-boten in mei 1945, dus na de overgave
van de Duitsers [1]
Na de oorlog waren er plannen om de boel op
te blazen, maar daar werd uiteindelijk vanaf
gezien. Het gebouw werd even ‘bezet’ door
het Noorse leger dat er twee verdiepingen
bovenop bouwde. Maar de ruimte wordt
tegenwoordig gebruikt door onder andere het
archief van de stad en een bowlingbaan. De
dokken eronder worden gebruikt door
particulieren.
Links de bunker Dora I en rechts de niet geheel
voltooide Dora II in Trondheim [Google Earth]
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

7
Dora I. De blauw gekleurde beplating en
verdiepingen zijn van latere datum [1].
De zijkant van Dora 1, de twee verdiepingen zijn
van latere datum [4]
Een panoramafoto van Dora I in Trondheim [4].
Duitsland
Ook in Duitsland werden vele U-boot bunkers
gebouwd. Het doel in Duitsland was echter
niet alleen gericht om veilige havens te
creëren van waar de U-boten konden
opereren. Ook was het veiligstellen van de
productielijnen een tweede reden. Ik zal eerst
de Duitse bases beschrijven en daarna de
productiebunkers. De bunkerbouw in
Duitsland begon al in het najaar van 1940 in
Hamburg en op Helgoland. Ik ga met deze
twee havens beschrijven, maar eerst komt
Kiel aan bod. Tot slot komt de
productiebunker in Bremen aan bod.
Kiel
Laten we beginnen met de stad Kiel. Een zeer
belangrijke locatie want in deze stad werd in
1906 de eerste Duitse duikboot in dienst
genomen. In oktober 1910 werd in deze stad
het eerste U-boot flottielje opgericht en in
september 1935 de eerste U-boot school. In
mei 1937 verhuisde de school naar Neustadt.
In oktober werd er het 3 e flottielje opgericht
en in 1938 nog eens drie flottieljes. In juni
het 7 e , in oktober het 6 e en december het 5 e
flottielje. Tot aan het uitbreken van de oorlog
was ook het commando van de U-boten in
Kiel gevestigd. Maar na het uitbreken van de
oorlog veranderde er veel.
Drie U-boten in Kiel 1935 [3].
Er werden twee gevechtsflottieljes gevormd,
het 1 e en 7 e . Beide verhuisden in 1940 en
1941 naar Frankrijk. In maart 1941 ging het
3 e Flottielje naar La Pallice in Frankrijk. In
juni 1941 werd het 5 e flottielje
(zie embleem) opnieuw
opgericht als
opleidingsflottielje en bleef tot
aan het eind van de oorlog in
Kiel. Gedurende de oorlog
werden vele nieuwe U-boten in
eerste instantie ingedeeld in Kiel bij het 5 e
flottielje om daarna uit te zwermen. In
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

8
februari 1945 werd het 5 e ‘versterkt’ met het
19 e flottielje gevlucht uit Pilau, nadat de
Russen daar naartoe optrokken. Een stad
gelegen in toenmalig Duitsland, na de oorlog
opgenomen in Polen en bekend onder
Baltiysk. Drie maanden later viel het doek.
Kiel was ook een belangrijke haven voor de
productie van U-boten. Meer dan 230 stuks
gleden er van de hellingen. Alleen in
Hamburg werden er meer geproduceerd.
De stad met haar haven en grote werven en
reparatiedokken was een belangrijke
uitvalsbasis van de Kriegsmarine en werd
gedurende de oorlog dan ook frequent
gebombardeerd door de geallieerden. De
bouw van de Kilian bunker begon in 1941 en
in 1942 de Konrad bunker. Naast deze
bunkers verrezen er her der in de stad talloze
schuilbunkers voor de burgers en het
personeel van de strategisch belangrijke
stad.
Kilian bunker
De Kilian bunker was bedoeld voor de
bescherming van nieuw U-boten en had
alleen twee natte dokken. De U-boot kon er
in schuilen en er konden alleen kleine
reparaties worden uitgevoerd. De bunker was
150 m breed en 138 m lang. Door deze grote
lengte was het de enige bunker waar U-boten
achter elkaar konden liggen. Hij kon
maximaal 12 U-boten bergen onder een dak
van 3 m dik en tussen muren van 3.3 m.
Later werd het dak nog eens versterkt met
1.3 m extra beton. Op de noordwesthoek
werd een toren gebouwd voor een FLAK
opstelling. Voor de opening hingen stalen
deuren die omhoog gehesen konden worden.
De deuren liepen niet door tot onder water.
Bij de bouw werd uitgebreid gebruikgemaakt
van dwangarbeiders afkomstig van diverse
kampen in de buurt. Tijdens luchtaanvallen
mocht er niet geschuild worden waardoor er
grote aantallen doden vielen. In november
1943 was de bunker gereed. Er werd totaal
200.000 m 3 beton in verwerkt. In januari
1943 verwerkten 1200 arbeiders in twee
shifts 1200 m 3 beton per dag.
De Kilian bunker in Kiel in vol ornaat. Rechts zit de
opening. Let vooral op de grote lengte en de FLAK
toren [9].
vloedgolf ontstond die in de bunker sloeg. In
de bunker lagen twee U-boten. De
commandant van de U-170, Hans-Gerond
Hauber, had toevallig bevolen de luiken te
sluiten ondanks dat de U-boot veilig in de
bunker lag. Daardoor bleef de U-170
gespaard. Voor de andere U-boot liep het
minder fortuinlijk af. Het water stroomde de
opstaande luiken in waardoor deze zonk.
Tijdens bombardementen werd de bunker
nooit serieus beschadigd tot in de nacht van
9 op 10 april 1945. Het was de 81 e ! aanval
op Kiel uitgevoerd door 359 vliegtuigen van
de RAF. De zuidelijke stalen deur in de
opening werd geraakt. In het dok lagen een
grote U-170 en kleine U-boot U-4708. Er
waren 5 onderhoudsmonteurs en twee
bemanningsleden aan boord van de U-4708.
De drukgolf veroorzaakt door de explosie liet
de duikmeter van de grote U-170 een diepte
aangeven van 40 m. Alle arbeiders in het dok
waren op slag dood. De U-4708 werd
gelanceerd en kwam in botsing met de pier
van het dok en zonk binnen enkele
ogenblikken. Zes mannen aan boord wisten
een luchtbel te vinden. Drie ervan konden via
de toren nog net voor het rijzende water
ontkomen. De lichamen van de anderen
liggen nog steeds in het wrak. Bij hetzelfde
bombardement werd de zware Duitse
kruisers Admiral Scheer tot zinken gebracht
en werden de Admiral Hipper en Emden
zwaar beschadigd.
Het bombardement was dus voor de RAF een
groot succes. Direct na de oorlog is nog
vergeefs geprobeerd het wrak te lichten. In
september 1945 boorden de Britse genie in
drie weken 288 gaten. De gaten werden
gevuld met elk 0.57 kg aan explosieven.
Daarnaast werden er 107 bommen met elk
113 kg aan explosieven in de dokken zelf
geplaatst. Een koopvaardijschip werd in de
haven gelegd om de stad te beschermen.
Wat er tenminste nog over was na zoveel
bombardementen. Op 25 oktober werd zo’n
12.3 ton aan explosieven ontstoken waardoor
het grootste deel van het dok instortte,
bovenop de U-4708. In september 1959
werd nog de zuidelijke ingang opgeblazen
omdat deze instabiel werd. Daarna zouden de
resten nog lang blijven liggen tot begin 21 e
eeuw. Tussen 1999 en 2002 werden de
laatste resten verwijderd om plaats te maken
voor een vrachtterminal. Tot slot een aantal
foto’s van na de oorlog toen de bunker nog in
stukken in de haven lag.
Over de Kilian bunker is nog een bijzonder
verhaal te vertellen. Het was de enige bunker
waarin een U-boot, de U-4708, tot zinken
werd gebracht ten gevolge van een
bombardement. Een aantal missers
ontploffende in de haven waardoor een
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

9
Deze foto geeft een goed overzicht, links de
zuidelijk en rechts het noordelijke dok, op de
voorgrond het restant van één van de stalen
deuren en op de achtergrond de restanten van de
FLAK toren [3].
Een kijkje in het dok [3].
De FLAK toren (boven) en op de foto daaronder de
voormalige ingang van het zuidelijke dok [3].
Nogmaals de ingang van het zuidelijke dok met het
ingestorte dak van meters dik beton [3].
Nogmaals het zelfde deel van het dok. Op 11
december 2000 geeft ze zich uiteindelijk toch
gewonnen [3].
Konrad bunker
Zijn we nu aangekomen bij de Konrad
bunker. Het werk startte in april 1943. De
bunker was feitelijk een betonnen
overkluizing van het bestaande droogdok III
van de Deutsche Werke scheepwerf in Kiel.
Het dok stond gedurende de bouw onder
water waardoor schepen de bodem
eenvoudig konden uitbaggeren. In februari
1944 werden de plannen aangepast en werd
de Konrad bunker afgebouwd als een
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

10
bomvrije droogdok en werf.
nacht van 26 op 27 augustus. Het werk kon
daardoor pas eind oktober 1944 worden
afgerond. De constructie van U-boten begon
kort daarna. Tot voorjaar 1945 werden er
segmenten gebouwd voor de moderne U-
boten type XXI. Daarna werd er gestart met
de bouw van een Seehund miniduikboot,
maar deze kwam niet meer af.
Een aantal betonnen spanten klaar om te worden
geplaatst [10].
Daartoe kwam er 28 m voor het dok twee
sluisdeuren en werd het dak doorgetrokken
tot boven de deuren. In april 1944 begon de
constructie van het dak bestaande uit zo’n
200 liggers. Dit waren spanten gemaakt van
voorgespannen beton. Er werden er 16 per
dag gelegd wat neerkwam op zo’n 13 m per
dag.
De Konrad bunker in Kiel na één van de vele
bombardementen. De locaties van de
oorspronkelijke vier open dokken zijn goed
zichtbaar terwijl Konrad (rode pijl) feitelijk over
dok III heen staat. In Dok II ligt vermoedelijk de
zwaar beschadigde Brummer [9].
Ook de Konrad bunker werd na de oorlog in
oktober 1946 opgeblazen. Net als bij Kilian
bunker bleven de resten nog lang in de haven
liggen.
De bekisting van de meters dikke muren [10].
Het dak is bijna gereed. De laatste spanten zijn
nog zichtbaar en een deel van de bekisting [11].
In de nacht van 23 op 24 juli werd dit werk
ruw verstoord door een bombardement van
628 bommenwerpers van de RAF. De
bouwplaats kreeg 10 treffers te verwerken.
De bouw werd daardoor pas in 15 augustus
voortgezet. Een volgende aanval volgde in de
Het resultaat van het ontploffen vlak na de oorlog
[10].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

11
Tot begin jaren 60 de Howaldtswerke Kiel AG
er grote productiehallen wilde gaan bouwen
op de locatie van de voormalige vier
droogdokken, waaronder dus ook dok III
waar de resten van Konrad nog lagen. In een
ander totaal verzand dok lagen nog delen van
de gezonken Brummer. Het opruimwerk van
in totaal 180.000 m 3 duurde van oktober
1960 tot mei 1961. Vele explosieven moesten
het beton in behapbare stukken breken. Wat
nu rest van Konrad is een stuk gras in het
niemandland tussen HDW scheepwerf en de
werf van de Duitse Marine.
Hamburg
De stad Hamburg had maar twee Flottieljes,
het 31 e en 32 e flottielje. Beide waren
trainingsflottieljes en hadden geen embleem.
Het 31 e werd in september 1943 opgericht en
had ook Willemshaven en Wesermunde als
basis. Het 32 e kwam in januari 1945 over uit
Köningsberg. De bunkerbouw was in deze
stad daarom primair bedoeld ter bescherming
van de productie van U-boten. Zoals al
eerder aangegeven was Hamburg de stad
waar gedurende de oorlog de meeste U-boten
werden geproduceerd.
Elbe II
De bouw van de eerste bunker genaamd Elbe
II startte al in 1940. In december 1941 was
de bunker gereed. Er was toen zo’n 50.000
m 3 beton in verwerkt. Het kreeg twee
dokken/hallen met een binnenmaat van 22.5
m breed en 112.5 m lang. De bunker had
twee kranen en was afgesloten door een
stalen deur. Hij werd gebruikt voor de bouw
van U-boten. Er werd gewerkt in twee shifts
van totaal 200 man, voornamelijk Duitsers.
Het interieur van de Elbe II bunker met de
gezonken U-684 [3].
Op 11 november 1945 werd de bunker
samen met twee U-boten die er nog in lagen
opgeblazen door de Royal Engineers. De
restanten hebben er nog jaren gelegen.
De Elbe II bunker in 1945 [9].
Het Elbe II bunker in mei 1995 [3].
Recentelijk zijn alle resten bedekt en is er
een parkeerplaats boven gebouwd.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

12
Fink II
De tweede bunker genaamd Fink II werd
gebouwd tussen 1940 en 1942. Hij was 153
m breed en 139 m lang en bestond uit vier
dokken. Er ging zo’n 130.000 m 3 beton in de
bouw. Er was ruimte voor 15 U-boten. De
bouw van een vijfde dok werd pas in april
1944 afgerond.
De Fink II bunker [9].
De eerste aanval op de bunker kwam op 4
april 1945, maar leverde geen enkele hit op.
Vijf dagen later deden de geallieerden het
nog eens dunnetjes over en dropten twee
Grand Slams en wel 15 Talboys. Toch bleef
de schade aan de bunker beperkt. Sommige
muren werden tot maximaal 45 cm
verschoven, maar de constructie bleef
overeind. De sloop begon op 17 oktober 1945
met 30.3 ton aan explosieven, inclusief 300
bommen. Het plafond kwam omlaag en de
muren stortten gedeeltelijk in elkaar. Aan het
eind van de 40-er jaren werd de sloop
voortgezet, maar pas in 1956 verdween het
laatste stukje onder een laag zand afkomstig
uit de Elbe. Maar daarmee was het verhaal
niet afgelopen, want bij een verlenging van
de landingsbaan ten behoeve van de
uitbreiding in opdracht van Airbus, kwamen
de resten weer boven de grond. Ze zijn nu
weer zichtbaar gemaakt voor het nageslacht.
Het restanten van de Fink II bunker aan het eind
van de startbaan [3].
Helgoland
Op zo’n 50 km uit de kust midden in de
Duitse Bocht liggen twee eilanden van maar
enkele kilometers groot. Vanaf 1807, tijdens
de tijd van Napoleon, werden de eilanden
door de Britse marine bezet. In 1890 werden
ze overgedragen aan Duitsland. Onder deze
nieuwe eigenaar werd op het westelijk
gelegen eiland al voor de WO1 een
marinebasis aangelegd. De strategisch
gelegen eilanden werden in WO2 door de
Duitsers verder uitgebreid en werden een
Seefestung. Het oostelijk gelegen eiland
kreeg daarbij een vliegveld. Aan de zuidkant
van het westelijk gelegen eiland werd vanaf
1938 de grote marinehaven verder
uitgebouwd en kreeg het een U-boot
dokbunker genaamd Nordsee III. De bunker
was 88 m breed en 156 lang en bestond uit
drie natte dokken.
De dokbunker NordSee III bestaand uit drie
dokken [12]
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

13
De bunker is alleen voor U-boten gebruikt
tussen januari en maart 1942. Waarom de
bunker maar zo’n korte periode is gebruikt
door de U-boten heb ik niet kunnen
achterhalen. De verdediging van Helgoland
werd tijdens de oorlog door de Duitsers
verder uitgebreid tot een vrijwel onneembare
vesting. Er kwamen vele bunkers en in de
rotsige grond werden uitgebreide tunnels en
opslag- en schuilruimtes aangelegd. De
eilanden trokken ook de aandacht van de
Geallieerden en werden regelmatig bezocht
door bommenwerpers. Door de totale
verbunkering van alle essentiële
voorzieningen op de eilanden had dit
betrekkelijk weinig effect.
Na de oorlog werd met de basis afgerekend.
Het leek wel of het de geallieerden eraan was
gelegen om het meest westelijke eiland
volledig van de aardbodem te laten
verdwijnen. In eerste instantie werd het
slachtoffer van Operatie Ruby, een Anglo-
Amerikaans programma voor het testen van
penetratiebommen tegen zware bunkers.
Lancasters, B-29 Super Fortresses en B17
Flying Fortresses trakteerden de eilanden op
een heel assortiment aan bommen.
Een FLAK batterij op Helgoland [12]
Tijdens alle oorlogsjaren bleef zelfs
burgerbevolking aanwezig tot vlak voor het
einde. Na een bombardement op 18 april
waarbij de eilanden werden getrakteerd op
een aantal Tall Boys en Grand Slams, werd
het de Duitse overheid toch te gortig en
werden de laatste burgers geëvacueerd.
Het ‘voorraadje’ explosieven na aankomst op het
eiland. Op de onderste foto liggen de bommen
netjes gestapeld en met ontstekers aan elkaar
verbonden ergens in de tunnels van het eiland
[12].
Maar de genadeklap werd gegeven door de
Britse marine die onder het codewoord
Operation Big Bang op 18 april 1947 om
13:00 6700 ton explosieven tot ontploffing
brachten. Het werd daarmee de grootste
explosie ooit uitgevoerd met conventionele,
niet nucleaire, explosieven. Het resultaat was
een kilometer hoge rookpluim. Op het land
werd een krater geslagen met een diameter
van zo’n 100 m. Door de klap was het eiland
in één keer 70.000 m 3 grond kwijt.
Foto genomen tijdens het bombardement van 18
april 1945. Op de bovenste foto (het noorden ligt
links) is het vliegveld gelegen op het oostelijk
eiland goed te zien. De foto geeft het pokdalig
bodem ten gevolge van de vele inslagen [12].
18 april 1947 na aftellen tot nul. Een rookpluim van
kilometers hoog [12].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

14
de bunker Valentin tegen. Het werd de
grootste bunker ooit gebouwd voor de
constructie van U-boten. Ook deze bunker
was bedoeld voor de afbouw van de meest
moderne U-boot Type XXI. De acht
verschillende losse segmenten zouden op
verschillende andere locaties in Duitsland,
zoals de Hornisse bunker, de Wespe bunker
in Wilhelmshaven en Bremerhaven worden
gebouwd en met binnenvaartschepen naar
deze bunker worden vervoerd, waar de
afbouw zou gaan plaatsvinden.
De haven met de opgeblazen voormalige U-boot
bunker zoals de Duitsers het aantroffen in 1952.
Na die klap werd het eiland min of meer
geannexeerd door de Britten. Na de Big Bang
was het leed nog niet geleden, want tot 1952
werd het onbewoonde eiland gebruikt als
schietrange. In 1952 werd het teruggeven
aan de Duitse overheid. Die had eerst nog
een megaklus om de blindgangers op het
eiland te verwijderen. Daarna mochten de
bewoners weer terug. Nu zijn de eilanden
vooral aantrekkelijk voor toeristen. Als je met
Google Earth naar de beide eilanden kijkt,
kun je nu verschillende bomkraters zien.
Bremen
Zijn we bij de laatste stad gekomen in
Duitsland met U-boot bunkers. Bremen is
gelegen aan de rivier de Weser bijna 60 km
landinwaarts. Zo’n 5 km stroomafwaarts werd
begin 1943 begonnen met de bouw van de U-
boot bunker Hornisse. Het was de bedoeling
om in de bunker U-boten te gaan bouwen
van Type XXI. De bunker kwam echter nooit
klaar.
De Hornisse bunker in aanbouw. Links zijn de
bekende voorgespannen betonnen spanten te zien.
[9].
Na de oorlog werd de bunker gebruikt als
testlocatie voor nieuwe bommen. Uit die tijd
stammen de meeste beschadigingen aan de
bunker. De restanten van de bunker zijn ook
nu nog goed zichtbaar.
Een voorbeeld van een U-boot segment [3].
De bunker werd 97 m breed en 426 m lang.
Muren werden 4.5 m dik. De hoogte van het
plafond werd 22.5 m en op sommige plaatsen
waar bijvoorbeeld de periscoop moest worden
geplaatst 27 m hoog. Het dak werd
opgebouwd uit tientallen ter plaatse
gemaakte voorgespannen betonnen spanten.
Een bouwmethode die we ondertussen wel
kennen. Het dak was op de meest plaatsen
4.5 m dik, maar op sommige plekken waren
de Duitsers al tijdens de bouw het dak aan
het verzwaren tot 7 meter dikte. Er werd
500.000 m 3 beton gebruikt. De bouw werd
uitgevoerd door tussen de 10.000 en 12.000
arbeiders werkend in twee shifts van 12 uur
op en 12 uur af van 7:00 tot 19:00. De
dwangarbeiders, ‘woonden’ in zeven kampen
gelegen tot op 8 km van de bunker. Het werk
was bijzonder gevaarlijk, en vermoedelijk zijn
tijdens de bouw meer dan 6000 arbeiders
omgekomen. Om het even in perspectief te
zetten. Dit aantal was hoger dan het aantal
burgers dat omkwam tijdens alle geallieerden
bombardementen op de stad Bremen. De
identiteit van slechts 553, vooral Franse
arbeiders is bekend. Het gevaarlijkste en dus
ook meest gevreesde werk werd uitgevoerd
door de Eisenkommandos, een ploeg die
verantwoordelijk was voor verplaatsing van
de stalen draagbalken. Onder de
dwangarbeiders kreeg de ploeg de bijnaam
het zelfmoordcommando.
Valentin
Varen we denkbeeldig verder de Weser af
dan komen we op ruim 35 km vanaf de zee
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

15
maand, oplopend naar minimaal 14 stuks. Er
stond zelfs nog een tweede Valentin bunker
op de rol. Er waren trouwens nog meer snode
plannen om voor de productie van U-boten
nog meer bunkers te bouwen zoals bunker
Elbe XVII en Wensel in Hamburg, Wespe in
Wilhelmhaven en Kasper in Kiel. Maar dat is
allemaal bij plannen gebleven. Op 17 maart
gooide de RAF roet in het eten met een
bombardement van onder andere zeven Tall
Boys en 13! Grand Slams. Twee daarvan
drongen tot halverwege het dak door voordat
ze ontploften. Daardoor werden twee grote
gaten geslagen in het plafond van de bunker.
1000 ton aan brokstukken viel van het
plafond naar beneden, maar het veroorzaakte
geen slachtoffers in de bunker zelf.
De bouw van een van de spanten. Links de
opzichter [4].
De spanten werden met protaalkranen op hun
plaats gehesen[1].
Het resultaat van het RAF bombardement rond de
bunker en een detail van de treffer met een Grand
Slam [4].
Een groep dwangarbeiders verlaten het werk
(1944) [1].
In maart 1945 was de bouw vrijwel afgerond
en was de apparatuur in de bunker geplaatst.
De productie zou binnen twee maanden
opgestart worden. 4500 dwangarbeiders
zouden starten met een productie vanaf
augustus 1945 van drie Type XXI U-boten per
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

16
noodzaakte de marine de bunker in 2008 in
de (uit)verkoop te doen. Een stichting heeft
de bunker gekocht en organiseert er nu
rondleidingen. Tot slot een fotoïmpressie van
de bunker zoals hij er nu bijligt.
Het effect van de treffer gezien vanuit de
binnenzijde van de bunker [1].
Bij een later onderzoek bleek dat de twee
bommen waren ingeslagen op het westelijk
gedeelte waar het dak ‘maar’ 4.5 m dik was.
Volgens Amerikaanse analisten zou een inslag
met een Grand Slam op het 7 m dikke deel
geen effect hebben gehad. Op 30 maart
deden de Amerikanen het nog dunnetjes over
met een bombardement met 60! Disney
bommen. De magazijnen moesten zeker
leeg? Slechts één bom was raak, maar
veroorzaakte geen schade. De installaties in
de omgeving van de bunker waren echter zo
beschadigd dat de bunker werd verlaten. Vier
weken later werd dit gebied bevrijd door het
Britse leger. Het leed van de dwangarbeiders
was toen echter nog niet geleden, want voor
de bevrijding werden 5000 dwangarbeiders
geëvacueerd met het Stoomschip Cap
Arcona. Op 3 mei werd het schip aangevallen
door de RAF en tot zinken gebracht. Slechts
350 overleefden de aanval. Ook voor de
bunker was het na de oorlog nog geen rust.
Ook deze bunker werd net als Helgoland,
geselecteerd voor Operation Ruby. Alleen bij
deze bunker had het weinig effect. Plannen
om de bunker op te blazen werden niet
uitgevoerd in verband met het gevaar dat dit
een nabij gelegen dorp en de
elektriciteitscentrale zou beschadigen. Daarna
zou het als fundatie gaan dienen voor een
berg puin uit de stad, of als ruim voor een
atoombomvrije energiecentrale, maar
uiteindelijk in de begin jaren 60 nam de
Duitse marine de bunker in gebruik als
opslagplaats. Hoge onderhoudskosten
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

17
De plattegrond van de immense Valentin bunker in Bremen afkomstig van een rapport opgesteld door de
luchtmacht in het kader van project Ruby. Het linkerdeel van de bunker was gereserveerd voor de aanvoer van
onderdelen. De segmenten kwamen op binnenvaartschepen aan linksboven in een soort haventje, afsluitbaar
via een dikke pantserdeur. De segmenten zouden naar beneden gaan naar assemblagestation 1, waar ze
vervolgens in verschillende stappen aan elkaar zouden worden gezet. Helemaal onderaan langs de muur en
station 2 en 3 was ruimte voor het opslaan van de segmenten. Andere onderdelen zoals de dieselmotoren
zouden via het spoor aan gaan komen linksonder op de tekening. Daar was ook een positie voor het
proefdraaien. De U-boot zou een station doorschuiven naar 2 en vervolgens tot positie 3. Daarna zou hij één rij
naar boven opschuiven naar station 4 en weer twee naar links tot station 6. Een rij naar boven naar station 7.
Daar zou de toren geplaatst worden en ging de U-boot weer naar rechts, etc. Rechts zijn de werkplaatsen en
opslag. Opslag van de batterijen was rechts boven. Op station 10 zouden dan ook de batterijen naar binnen
worden gehesen. Het plafond was bij station 9 en 10 speciaal verhoogd, waardoor ook daar de periscopen
geplaatst konden worden. Op station 11 zouden de batterijen geladen worden. Finale testen zouden op station
12 plaatsvinden. Waarna op station 13, een droogdok, de duikboot omlaag kon zakken om vervolgens
onderwater te worden gezet voor een waterdichtheidstest. Na het openen van twee sluisdeuren en de dikke
pantserdeur, kon de U-boot naar buiten worden gevaren de Weser in. Al met al een goed doordacht concept,
ontworpen door Organsation Todt [1].
Type XXI
Dit type U-boot is nu al een aantal keren
genoemd, maar laten we deze boot eens in
meer detail behandelen. Zo als veel
ontwikkelingen van oorlogstuig in Nazi
Duitsland was het zijn tijd ver vooruit. Zij kan
eigenlijk beschouwd worden als de moeder
van de naoorlogse onderzeeboten. Zij had
driemaal zoveel batterijcapaciteit dan de
oudere types. Zij kon daardoor hoofdzakelijk
onderwater varen en hoefde alleen, bij een
vaart van 4 tot 8 knopen om de 2 tot 3 dagen
al snorkelend in 3 tot 5 uren met haar diesels
de batterijen opladen. Zij kan op deze manier
ondergedoken eenvoudig de Vallei des doods
overbruggen, de route vanuit de Franse
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

18
bases door de Golf van Biskaje. Een route
waar door de geallieerden zwaar werd
gepatrouilleerd op zoek naar U-boten. Er
wordt wel eens gesteld dat de uitslag van de
oorlog heel anders was geweest als deze boot
twee jaar eerder operationeel was geworden.
Het voorlopige ontwerp van de Type XXI was
in juni 1943 afgerond. De belangrijkste eisen
waaraan het ontwerp voldeed was, goede
stroomlijning, dus geen kanon meer op het
voordek. Verder moesten de batterijen een
onderwatersnelheid van 18 knopen kunnen
volhouden voor 1.5 uur, 12-14 knopen voor
10 uur of 5 knopen voor 60 uur. Een snorkel
voor het onderwater opladen van de
batterijen. De torpedo’s werden hydraulisch
geladen wat de herlaadtijd aanzienlijk
verkorte. En diepvriezers voor het eten.
Tussen juli en december 1943 werd het
detailontwerp afgerond. Men liep echter
tegen een praktisch probleem aan. De bouw
van de boot op een conventionele manier,
dus liggend op een helling zou 18 maanden
gaan duren. Dit zou betekenen dat de eerste
romp in november 1944 klaar zou zijn en dat
na een opwerkperiode de U-boot pas in 1946
operationeel inzetbaar zou zijn. Dit werd door
Albert Speer, hoofd van de oorlogsindustrie,
onaanvaardbaar geacht. Hij nam daarom
contact op met Otto Merker die in de autoindustrie
veel ervaring op had gedaan met
massaproductie. Er zou geen prototype
worden gebouwd maar direct begonnen
worden met de serieproductie. De U-boot zou
opgebouwd worden uit verschillend pre-fab
segmenten, die parallel op diverse werven
zouden worden gebouwd en op aken zouden
worden aangevoerd naar een centrale plaats.
De bouw kon daarmee verkort worden tot
slecht 6 maanden. Bij de proefvaart van de
eerste Type XXI bleek de boot aan vrijwel alle
eisen te voldoen. Een technisch hoogstandje
dus. De massaproductie liep echter minder
gesmeerd. Al snel liep men achter op het
productieschema, voornamelijk veroorzaakt
door fouten in het ontwerp en afwijkingen op
de maatvoering waardoor segmenten niet
goed op elkaar pasten. De meeste problemen
waren na de eerste helft van 1944 opgelost,
maar na die tijd werd het gevaar van dit
nieuwe type onderkend door de geallieerden
en ging die over tot het specifiek
bombarderen van kritische installaties, zoals
de werven en transportmiddelen over het
water. Verdere vertraging werd veroorzaakt
door de langere training die noodzakelijk was
voor deze complexe machines. Duurde een
opleiding voor een conventionele boot nog 3
tot 3.5 maanden, voor de Type XXI werd dat
6 tot 7 maanden. Daarnaast werd de training
verstoord door het afwerpen van mijnen door
de geallieerden in de baai van Danzig, het
voornaamste trainingsgebied. Dit gebeurde
vanaf augustus 1944 met regelmatige
intervallen. Uiteindelijk werd de training
verplaatst naar de meer westelijk gelegen
Baai van Lübeck, een minder geschikt gebied
aangezien dit gebied binnen het bereik van
Coastel Command lag van de RAF. U-boten in
training werden soms dus direct in het diepe
gegooid en tijdens hun training reeds
aangevallen. Zelfs bemanningen die bijna
klaar waren en wachtten op overplaatsing
naar een basis in Noorwegen. Uiteindelijk was
aan het eind van de oorlog slechts één Type
XXI, de U-2511, volledig inzetbaar en
opererend vanuit Bergen.
De U-2540 Type XXI U-boot als museumboot in
Bremerhaven. Let vooral op de stroomlijning van
het ontwerp, waardoor het onderwatergeluid
minimaal was [3].
Met zijn onderwaterstroomlijn, zijn grote
batterijcapaciteit en de uitrusting met een
snorkel wordt de Type XXI
(duik?)onderzeeboot algemeen beschouwd
als de moeder van alle latere
dieselelektrische onderzeeboten. Daarom zou
deze boot in het rijtje horen van de
legendarische ontwerpen als de V1, V2
wapens en Königstiger tank. Ware het niet
dat voor de Type XXI het einde van de oorlog
te vroeg kwam.
Onno van Gent
Bronnen
[1] Algemene informatie: Wikipedia.en
[2] U-boat bases in Frankrijk:
http://www.uboat-bases.com/
[3] Bases Flottieljes en werven:
http://uboat.net/boats.htm
[4] Foto’s huidige situatie Google Earth:
http://www.panoramio.com/
[5] Foto’s Lorient en operatie Chariot:
http://www.strijdbewijs.nl/
[6] Foto’s Bergen:
http://bunkersite.com/locations/norway/
bergen/ubb-bergen-1.php
[7] Foto’s U 622 van Bergen en Trondheim
tussen november 1942 en juli 1943:
http://uboatarchive.net/Hunkirchen.htm
[8] Foto’s woonhuizen Bergen:
http://www.nuav.net/ubaatbyen.html
[9] Foto’s Konrad bunker in Kiel:
http://www.battlefieldsww2.com/Uboat_bunker_Kiel.html
[10] Foto’s Konrad bunker in Kiel in aanbouw:
http://www.bunker-
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013

19
kiel.com/milit%C3%A4rischeeinrichtungen/u-bootbunker/konrad/
[11] Foto Konrad bunker in Kiel:
http://plowwii.tripod.com/uk006.htm
[12] Foto’s Helgoland: http://www.ndr.de
Twee afsluitende foto’s van de Valintin bunker gelegen aan de Weser. Het gedeelte met een nieuw dak is na de
oorlog lange tijd een magazijn geweest voor de Duitse marine [4].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 118 FEBRUARI 2013