Koerier nr 100 - Kovom

NO. 100 – SEPTEMBER 2011
1998 - LOOPGRAAFKOERIER - 2011
INFORMATIEBLAD OVER VERDEDIGINGSWERKEN
EN MILITAIRE GESCHIEDENIS
VERGELTUNGSWAFFE 2, DEEL 2
----------------

2
LOOPGRAAFKOERIER
NUMMER 100 – SEPTEMBER 2011
OPGERICHT IN SEPTEMBER 1998
REDACTIE EDDY BORST, CHRIS VAN OOSTEN
FONS OVERDIJK EN DIK WINKELMAN
WEBREDACTIE MARCO SIKKEL
ILLUSTRATIES JULIE WINKELMAN
HTTP://WWW.ZEGGENSCHAP.NL/KOERIER/INDEX.HTML
E-mailadres: dik.winkelman@casema.nl
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100 SEPTEMBER 2011

3
INLEIDING
(Van onze wetenschappelijke
correspondent Onno van Gent)
Mij is de eer toegevallen Loopgraafkoerier
nummer 100 te mogen vullen. Om die reden
een super nummer van wel 25 pagina’s. Dus
ga er meer even voor zitten/liggen/hangen..
In het vorige artikel over de V2 in koerier 96
heb ik mij geconcentreerd op de meer
technische aspecten. In dit tweede deel wil ik
graag aandacht besteden aan de
(on)menselijke kant van de V2. We beginnen
daarbij als eerste bij de plek waar vrijwel alle
V2’s werden geproduceerd; Mittelbau met
kamp DORA.
Mittelbau-Dora
Met dit onderwerp komen we op de gitzwarte
bladzijde van de geschiedenis van de V2.
Zoals reeds eerder aangegeven, werd in de
nacht van 17 op 18 augustus 1943
Peenemünde door de geallieerden
gebombardeerd. Dit toonde de kwetsbaarheid
aan van de V2 productie aldaar. Om een
constante aanvoer van V2’s te garanderen,
werd besloten de productie volledig
ondergronds uit te gaan voeren. Ten zuiden
van het Harzgebergte was in de berg
Kohnstein een oude anhydriet- (een soort
mineraal) mijn aanwezig, zo’n twee km ten
noorden van de plaats Nordhausen. Van mijn
eindredacteur Dik Winkelman heb ik
begrepen dat dit gebied het reisdoel is voor
de jaarlijkse bunkertocht in september 2011.
Dus voor de deelnemers moet dit deel van
het artikel dubbel interessant zijn.
In augustus 1943 werd het werkkamp
Mittelbau-Dora KZ (Konzentrationslager) in
gebruik genomen. Met behulp van een groot
aantal dwangarbeiders werd het bestaande
gangenstelsel uitgebreid om het geschikt te
maken als ondergrondse fabriek. Uit diverse
door de Duitser bezette gebieden waren
mensen gedeporteerd en naar de oude mijn
overgebracht om dag en nacht in de gangen
te werken. Ze ‘leefden’ en werkten 18 uur
per dag in het gangenstelsel en kwamen
nooit buiten. Velen stierven daarbij door het
uitermate strenge regime. In het voorjaar
van 1944 werd ten zuiden van de oude mijn
ook een bovengronds barakkenkamp Dora
opgericht. De leefomstandigheden werden er
daarbij echter niet beter op. Er werd zeer
streng gecontroleerd om de kwaliteit en
productie hoog te houden. Bij de minste of
geringste vermoedens werden gevangenen
‘berecht’ en opgehangen tegenover alle
andere dwangarbeiders. De Duitsers lieten de
lichamen zelfs een tijd hangen ter
herinnering. Velen van de dwangarbeiders
kwamen vanaf het wat meer bekende
werkkamp Buchenwald, gelegen zo’n 70 km
ten zuiden van Dora. Buchenwald was
berucht om zijn werkomstandigheden, maar
het werk in de gangen bleek al het andere te
overtreffen, aldus twee Nederlandse
dwangarbeiders, die het gelukkig konden
navertellen. Op de site van het programma
‘Andere Tijden’ van de VPRO is een aflevering
‘ Kamp Dora’ van 27 maart 2008 [7] te zien
met daarin een aangrijpend ooggetuigenverslag
van deze twee Nederlanders, die al
deze afschuwelijke ontberingen overleefd
hebben. Eén gebeurtenis uit de uitzending wil
ik toch nog even aanhalen. Op een gegeven
moment moesten meerdere gevangenen
worden opgehangen. Nadat de eerste groep
was opgehangen ontstond er een gevecht bij
de groep bij wie dit nog moest gebeuren om
maar als eerste aan de beurt te zijn. Een
uitzending om kippenvel van te krijgen, echt
onvoorstelbaar wat daar is gebeurd! Ik raad
die het plan heeft in september af te reizen
naar dit gebied en Mittelbau gaat bezoeken
ter voorbereiding deze uitzending te
bekijken.
Terug naar toen. Er waren twee grote gangen
uitgehakt elk van zo’n 2 km lang. De gangen
liepen parallel aan elkaar en werden op
regelmatige afstanden met elkaar verbonden
met een tussengang. Zo ontstond een grote
ondergrondse productie-, werk- en
opslagplaats. Tunnel A was bedoeld voor de
aanvoer van goederen en via tunnel B
werden de gereedgekomen producten
afgevoerd.
Het werd tussen augustus 1943 en april 1945
voornamelijk gebruikt voor de productie van
V2’s, maar daarnaast werden er ook V1’s en
Jumo-vliegtuigmotoren gemaakt. Op de
plattegrond [2] is de opdeling van het
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

4
ondergrondse gangenstelsel te zien, met een
overzicht van de functies van de
verschillende gangen. De motoren werden in
het noordelijke deel en de V1’s in het
zuidelijke deel geproduceerd. De V2’s werden
halverwege de gang gebouwd, vandaar de
naam Mittelwerk(bau). Na de bevrijding door
de Amerikanen lag de nadruk bij het zo snel
mogelijk overbrengen van de
rakettechnologie naar Amerika. Daardoor is
de onbeschrijfelijke ellende waaronder de
dwangarbeiders moesten werken aan de
productie van V2-raketten lange tijd
onderbelicht gebleven. Geschat wordt dat
zo’n 60.000 dwangarbeiders betrokken zijn
geweest bij de productie in Mittelbau.
Volgens de vastgelegde gegevens van de SS
- ja zelfs dat werd geadministreerd - zijn
daar zo’n 12.000 van hen omgekomen ten
gevolge van uithongering, ziektes en
mishandelingen in het complex. Het ware
aantal wordt echter op zo’n 20.000 geschat
[1], inclusief de mensen omgekomen tijdens
de dodenmars. Vlak voordat het kamp
dreigde te worden bevrijd besloten de Nazi’s
namelijk om de gevangenen op transport te
stellen. De meest gruwelijke foto’s die de
Amerikanen van concentratiekampen hebben
gemaakt, zijn afkomstig van Mittelbau KZ.
Onderstaand, twee alleszeggende foto’s [6]
hoe de Amerikanen het kamp aantroffen.
Na de bevrijding werden burgers uit de
omgeving verplicht om alle doden die nog in
het kamp lagen te begraven.
Na de bevrijding maakten Amerikaanse
fotografen foto’s van de tunnels en de directe
omgeving. Hieronder zijn een aantal
weergegeven [2]. Het geeft een goed beeld
van de uitgestrektheid van het complex. Niet
alleen in de tunnels, maar ook daarbuiten.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

5
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

6
Op de laatste foto, zijn twee dwangarbeiders
te zien die opgelucht leunend tegen een
staartstuk van een V2 een toast uitbrengen.
Het zijn allemaal indrukwekkende foto’s van
na de bevrijding. Foto’s van Mittelbau tijdens
de oorlog waren veel zeldzamer, tot 1998. In
dat jaar werden unieke opnames ontdekt
door Hanss-Peter Frentz. In 1944 kreeg zijn
vader fotograaf Walter Frentz, vermoedelijk
in opdracht van de Duitse overheid, de taak
om het productieproces van de V2
fotografisch vast te leggen. Een tweede
bijzonderheid daarbij was voor die tijd, dat
het kleurenfoto’s waren. Gelukkig realiseerde
de zoon dit ook en schonk de foto’s aan het
museum Mittelbau-Dora waar ze nu ook
tentoongesteld zijn. Dit leverde een uniek
inzicht in de productie van de V2 in Mittelbau
toen deze nog in vol bedrijf was.
Een selectie van de fotoreportage die fotograaf Walter Frentz in 1944 maakte [6]. Als je even vluchtig kijkt dan
valt het eigenlijk niet op, maar als je goed kijkt naar de dwangarbeiders in strepenpak dan ga je je langzaam
realiseren hoe het leven daar moet zijn geweest. Vele hebben bijvoorbeeld geen schoenen aan. En op één foto
in het midden zijn duidelijk klompen (Nederlander?) zichtbaar. Links in het midden is goed te zien hoe hoog
sommige uitgehouwen tunnels wel waren. De raketten moesten tijdens de eindmontage rechtop gezet kunnen
worden. Dit is een selectie van de foto’s die ik op de site vond. Ik raad een ieder deze site aan. Het toont nog
veel meer foto’s uit die tijd.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

Organisatie mobiele opstellingen
We laten de gruwelijke beelden achter ons
van de productie van de V2 en gaan terug
naar de operationele inzet. In deel 1 van mijn
artikel werden daarbij de
statische bunkers belicht.
Nu richten wij ons op de
mobiele opstellingen en
als eerste de
organisatiestructuur. In de
zomer van 1944 waren
organisatie, productie en
lancering in handen
gekomen van SS generaal
Dr. Ing. Hans Kammler (foto [2]). Generaal
Dornberger had de leiding over de
opleidingen van de troepen die de mobiele
lanceringen zouden gaan uitvoeren. Er
werden twee groepen geformeerd, Gruppe
Nord en Gruppe Süd, elk bestaande uit een
aantal afdelingen die elk weer bestonden uit
een aantal lanceerbatterijen. Gruppe Nord
bestond in oktober 1944 uit Artillerie
Abteilung (Art. Abt.) 485, met Batterie
1./485, 2./485 en 3./485 en SS Werfer
Abteilung Batterie 500 (SS Abt. 500). Deze
troepen waren verantwoordelijk voor de
daadwerkelijke lanceringen. Zij kregen
daarbij technische ondersteuning van Art.
Abt. 1./92, 2./92 en 3./92. Gruppe Süd
bestond uit Abt. 1./836, 2./836 en 3./836 en
de drie trainingsbatterijen 1./444, 2./444,
3./444. Gruppe Nord zou uiteindelijk gaan
opereren vanaf de Haagse regio en vanaf
Hellendoorn/Dalfsen in Overijssel. Gruppe
Süd bleef in Duitsland en opereerde
voornamelijk vanuit Westerwald, een relatief
dicht bebost gebied ten oosten van Koblenz
met laaggebergte gelegen in de deelstaten
Rijnland-Palts, Noord-Rijnland-Westfalen en
Hessen.
Het bovenstaande kaartje [2] geeft de lanceerlocaties en doelen weer van de verschillenden lanceerafdelingen
op januari 1945. Ook zijn de aanvoerroutes aan van de V2’s aangegeven. Zoals te zien is ligt London alleen
binnen het bereik van de afdelingen in de Haagse regio. Antwerpen wordt echter van alle kanten ‘getrakteerd’
op V2’s. Verder in het artikel daarover meer.
Gruppe Süd
Laten we beginnen met Gruppe Süd, zoals
reeds aangegeven gestationeerd in
Westerwald. Art. Abt 836 maakte hier deel
van uit. Deze afdeling was al in september
1943 geformeerd en was dan ook het meest

8
ver in hun opleiding. Het plan was dat begin
1944 de productie van raketten en
lanceervoertuigen op volle snelheid zou zijn
zodat op 15 april deze lanceerafdeling
volledig uitgerust kon worden. Er werd reeds
gewerkt onder codenaam ‘ Operation
Penguin’ aan de start van de lanceringen.
Maar dit plan bleek al snel te optimistisch.
Door de oprukkende geallieerde troepen
vanaf juli 1944, gingen de van te voren
geprepareerde lanceerplaatsen in Noord
Frankrijk, niet meer dan een vlak stuk beton,
verloren. De trainingen gingen echter gewoon
door. Zoals we uit deel 1 reeds weten ging
echter wel veel vloeibare zuurstof productie
verloren door het verlaten van de bunkers in
hetzelfde gebied. Ondanks dit ordonneerde
Hilter om op 29 augustus 1944 te beginnen
met Operation Penguin. Op 30 augustus
verplaatste Generaal Kammler zijn
hoofdkwartier naar Brussel, met het plan om
zo spoedig mogelijk de eerste lancering uit te
voeren. Onder leiding van generaal
Dornberger ging Gruppe Süd bestaande uit
6306 personen en 1592 voertuigen richting
Venlo. Maar daarna trokken ze zich terug
naar Euskirchen, een gebied rond Koblenz.
Op 8 september lanceerde Abt. 444, de
trainingsafdeling, de eerste twee V2’s richting
Parijs. Dit gebeurde vanaf een klein dorpje
Sterpigny gelegen in de Belgische Ardennen,
vlak aan de grens van Luxemburg en
Duitsland. Samen met Abt. 836 bleef Gruppe
Süd gedurende de rest van de oorlog
opereren vanaf Westerwald. Hun doelen
waren Tourcoing, Lille, Arras, Cambrai, Mons,
Charleroi, Diest, Hasselt, Maastricht, Luik en
Antwerpen. Er valt nog veel te schrijven over
Gruppe Süd, maar voor nu laten we het erbij.
Gaan we nu naar de voor Nederland
belangrijkere Gruppe Nord.
Gruppe Nord, SS Abt. 500
Zoals eerder gezegd bestond Gruppe Nord uit
drie batterijen van afdeling 485 en uit de SS
Werfer Abteilung Batterie 500. Deze laatste
werd gestationeerd in de buurt van
Hellendoorn en Dalfsen. Op 13 november
1944 werd de grens van Nederland
gepasseerd richting Hellendoorn. Op 16
november werd in het Eelerbergbos, iets ten
noordwest van Hellendoorn, de eerste V2
rechtop gezet door het Duitse lanceerteam.
Rond 15:00 werd met een druk op de knop
de V2 gelanceerd richting Antwerpen.
Tenminste, dat was de bedoeling. Hij kwam
echter maar een paar meter van de grond,
draaide en kwam met een enorme explosie
weer op de grond terecht. In het nabij
gelegen sanatorium sprongen alle 150 ramen
en werden personeel en patiënten verrast
door een regen van glasscherven. Dit was
dus de introductie van de V2 voor de
‘Tukkers’. De dag erop was de lancering wel
succesvol. Vanaf die dag gingen 2 tot 4 V2’s
per dag richting Antwerpen, het voornaamste
doel van deze afdeling. Er werden nooit meer
dan vier V2’s per etmaal verschoten. Tot 14
december, want op die dag kwam de
dagteller op zeven. Eén op de vijf lanceringen
mislukte. Daarmee kon deze afdeling, tot
grote ergernis van haar commandant SSgeneraal
Kammler, de in Den Haag gelegerde
‘succesvollere’ Abteilung 485 niet overtreffen.
Abteilung 500 was namelijk de enige SS
lanceerafdeling. Als SS-generaal had
Kammler ervoor gezorgd dat deze afdeling
het beste materieel en opleiding kreeg. Zijn
mensen kregen zelfs extra lessen bij de V2
productiesite in Nordhausen, maar het mocht
niet baten. De afdeling had in het
Eelerbergbos minimaal 6-7 lanceerplaatsen,
gelegen langs de wegen die door het bos
liepen, een bos bestaande uit naaldbomen,
dat dus ook in de winter een goede dekking
bood. Op 30 december stond de teller op 126
lanceringen, waarvan er 15 crashten. Na 30
december vertrok de afdeling naar Dalfsen.
Langs de weg van Dalfsen naar Vilsteren,
zo’n zeven km ten oosten van Dalfsen,
werden bij Hessum vier lanceerplekken
aangelegd. De eerste V2 werd vlak na 12:00
in de nacht in het nieuwe jaar 1945
gelanceerd. In het totaal werden vanaf deze
locatie 118 lanceringen uitgevoerd, waarvan
ongeveer 19 mislukten. Tijdens een zo’n
geval viel de raket vlak voor lancering om.
De 50 m lange vlam van de motor maakte
verschillenden slachtoffers en veroorzaakte
grote schade aan het materieel. In februari
werd er weer verhuisd naar Materam, zo’n 4
km ten zuidwesten van Dalfsen. Op het
landgoed aldaar, werden vijf lanceerplekken
aangelegd. Alleen bij de lanceringen rond
Dalfsen is aangetoond dat de Duitsers
gebruik maakten van een Leitstrahl om de V2
na lancering bij te sturen. Zie ook het aparte
kader. Het feit dat alleen deze afdeling
gebruik maakte van deze geleidingstechniek
is een extra indicatie dat SS-generaal
Kammler zijn SS-afdeling als een elitekorps
zag.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

9
Bijgaand een recente foto [2] van een boom
op het landgoed van Materam; ingekerfd de
tekst “SS AG 16-2-45” herinnerend ook nu
nog aan de aanwezigheid van deze SS
afdeling. Op 7 maart keerde SS Werfer
Abteilung Batterie 500 weer terug naar
Hellendoorn. Lanceringen vonden plaats
tussen 9 en 27 maart. Een bijzondere dag
daarbij was 17 maart. Op die dag werden
zelfs 11 V2’s binnen één dag verschoten, alle
gericht op de brug over de Rijn bij Remagen.
Tot groot enthousiasme van de soldaten,
want door deze aanval konden ze eindelijk
iets betekenen voor het westfront tegen de
aanstormende Amerikanen. Op 7 maart had
het Duitse leger de brug getracht op te
blazen, net voordat de brug door de
Amerikaanse First Army zou worden
veroverd. De brug werd echter niet vernield,
en zo konden de daaropvolgende tien dagen
duizenden Amerikaanse manschappen met
hun materieel de Rijn oversteken. Hitler was
in alle staten en ordonneerde de brug ten
koste van alles te vernietigen. Op 8 maart
werd de brug door tien vliegtuigen,
waaronder acht stuka’s, aangevallen. De brug
kreeg twee treffers, maar bleef overeind. Op
15 maart probeerde de Luftwaffe het weer,
nu met 21 vliegtuigen. 15 vliegtuigen werden
neergehaald door het ondertussen geplaatste
luchtafweergeschut van de geallieerden. Het
werd ook nog eens geprobeerd met een 17
cm kanon, geplaatst op een spoorwagon en
met duikers die de Rijn afzwommen en
probeerden explosieven te plaatsen. Maar
niets was succesvol. Uiteindelijk besloot
Hilter tot de inzet van het V2-wapen. Hij
voorzag de lancering van 50 tot 100 stuks
V2’s, die over een tijdbestek van drie dagen
richting brug zouden worden geschoten. Het
Duitse leger werd zo’n 15 km
teruggetrokken, maar Hitler bekommerde
zich echter niet over zijn eigen
burgerbevolking. Generaal Kammler gaf SS
Abt. 500 de opdracht tot het lanceren van
alle 50 tot 100 V2’s. De realiteit was echter
weerbarstiger. De SS Abt. 500 had te
kampen met brandstoftekorten en ook de
voorraad V2’s was beperkt. Het werden er
dus uiteindelijk ‘maar’ 11 stuks. Dat al de
V2’s vanaf Hellendoorn kwamen kon zelfs
worden bewezen door een Britse Type 9 Mark
V vliegtuigradar, die in de buurt vloog [2].
Maar hoe zat het met de treffers? De verste
V2 kwam 40 km van het doel terecht in de
buurt van Keulen. Eén V2 kwam op de kerk
van Remagen terecht, zo’n 1000 m van de
brug. Uiteindelijk kwam om 9:30 een V2 op
zo’n 300 m van het bruggenhoofd terecht.
Een tweede iets verder weg. Uiteindelijk
bezweek op 15:00 de brug, dus geruime tijd
na de V2-aanval. Of het de aardschokken van
de V2-explosies zijn geweest of de constante
belasting van al het materieel dat over de
brug ging, Joost mag het weten. In ieder
geval kreeg SS Abt. 500 een compliment van
Hitler. Tot slot de brug [2] toen en nu.
De oude bruggenhoofden zijn blijven staan
en zijn een monument geworden. Voordat we
de SS Werfer Abteilung Batterie 500 verlaten
wil ik nog een tragisch moment memoreren,
het ongeluk bij Luttenberg zo’n tien kilometer
ten noordwesten van Hellendoorn. Op 4
december stortte een net gelanceerde V2
neer in een weiland vlakbij die plaats. Het
gebeuren trok veel bekijks van de plaatselijke
bevolking, en al gauw had zich een groep
mensen, inclusief kinderen, rond de nog
brandende krater verzameld. Na zo’n 15
minuten na de inslag explodeerde geheel
onverwacht toch nog de springlading van de
V2. 19 personen kwamen bij deze explosie
om. Vele gewonden werden afgevoerd naar
het ziekenhuis in Almelo. Maar voor de
mensen die ondergedoken zaten was dat
uiteraard geen optie. Bewonderenswaardig is
daarbij te noemen dat de Duitse doktoren
aan een plaatselijke verpleegkundige vroegen
of er nog gewonden waren in de huizen in de
omgeving. Samen met de verpleegkundige
gingen de Duitse doktoren de huizen af en
verzorgden de gewonden zonder te vragen
naar hun afkomst of identiteitsbewijs. Een
monument op de plaats des onheil met
daarop de namen van al de slachtoffers
herinnert aan deze tragische gebeurtenis.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

10
aanzienlijk. Bij een kwart [2] van de V2-
lanceringen schijnt de Leithstrahl te zijn toegepast
en in Nederland alleen bij Dedemsvaart en Dalfsen
door het SS Werfer Abteilung Batterie 500.
Wederom een indicatie dat SS-generaal Kammler
deze lanceergroep als zijn SS-elitekorps
beschouwde. Of deze geleidingstechniek ook in Den
Haag of Wassenaar is toegepast blijft voor mij
onduidelijk. Een van de gebruikte vrachtwagens
was de Opel Blitz (3t) type A 305 –
testvrachtwagen.
Mijn bron [2] geeft aan deze wagen was uitgerust
met een zender en dat deze samenwerkte met de
Leitstrahlstellung geleidebundel. Een beetje
cryptisch helaas, maar mogelijk werd met deze
testwagen vastgesteld of de geleide bundel goed
gericht stond. De Leitstrahl leverde een
nauwkeurige richting, maar geen hoogte. Daarvoor
werd ook wel een Würzburg volgradar gebruikt
(foto [2]). Hoe of waar deze methode werd
toegepast heb ik niet kunnen achterhalen uit de
door mij gebruikte bronnen.
Hoe werd een V2 gericht?
Toch nog even een technisch kadertje voor de
belangstellenden. Om een doel binnen 250 m te
raken op zo’n 250 km afstand mocht de afwijking
van de baan van een V2 niet meer dan 1/1000
(één promille) afwijken. De bepaling van snelheid
bij het stopzetten van de motor moest binnen
0.5% zijn [2]. In de praktijk kon de hoek waarin de
raket werd verschoten zo’n 1º afwijken, wat
neerkwam op een fout van zo’n 10 km. Deze fout
ontstond voornamelijk vlak na de lancering waarbij
de wind door de nog lage raketsnelheid relatief
veel invloed had op de koers. De verbetering van
deze nauwkeurigheid werd gevonden in het
toepassen van een midcourse guidance update vlak
na lancering. Daarvoor was een Leitstrahl
ontwikkeld door de firma Lorentz onder de
codenaam “Leitstrahl (LS)-facheranlage Viktoria”.
Al in november 1940 kwam deze gereed. Het
werkte op en frequentie van 45 MHz en was qua
werking vergelijkbaar met de Leitstrahl systemen
Knickebein en X-Geräte, beide ontwikkeld voor het
dirigeren van bommenwerpers. Zie ook
Loopgraafkoerier 57. De Leitstrahl werd zo’n 8 tot
15 km achter de lanceeropstelling van de V2
geplaatst. Hij zond via twee in peiling vlak naast
elkaar staande bundels lange en korte pulsen uit,
schakelend tussen beide bundels. Dit schakelen
gebeurde met een repeteersnelheid van tussen de
5 en 7 kHz. In het overlapgebied tussen beide
bundels werd dus een continue toon gehoord. De
breedte van dit overlapgebied bedroeg slechts
0.0125º [2]. Dit overlapgebied werd in de juiste
richting van het doel gezet. De V2 had in de staart
een antenne waar deze richtsignalen direct na
lancering werden ontvangen. Vandaar ook dat de
Leitstrahl altijd ruim achter de lanceerinstallatie
stond. De elektronica in de raket zorgde er voor
dat de raket zo werd bijgestuurd dat uiteindelijk
een continue toon werd ontvangen. Deze methode
verhoogde de richtingsnauwkeurigheid van de V2
Gruppe Nord, Art. Abt. 444
Zoals eerder aangegeven was Art. Abt. 444
een opleidings- en experimenteerafdeling. In
het begin maakte zij deel uit van Gruppe Süd
en opereerde zij in Houffalize in de Belgische
Ardennen. In september 1944 werd de
afdeling naar Serooskerke in Walcheren
gedirigeerd. De raketten werden gedeeltelijk
over de weg naar Zeeland aangevoerd en
kwamen zo door de hoofdweg van
Serooskerke. Het was daar waar de dochter
van de smid kans zag ongezien door het
raam de eerste foto’s [2] te maken van de
raketten.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

11
Het filmpje is later naar London gesmokkeld.
Of het veel heeft geholpen weet ik niet. Maar
op zich toch vrij uniek, zeker voor die tijd.
Aan de onderstaande tekening is te zien dat
geallieerden in die periode niet echt goed
wisten waar tegenover ze stonden.
werden opgesteld in het Rijster bos. Over de
Murnserleane en Middenleane die door het
bos liepen, werden tussen de boomtoppen
camouflagenetten gespannen, waardoor de
lanceerinrichtingen vrijwel onzichtbaar waren
voor verkenningsvluchten van de RAF. Alleen
vlak voor de lancering werden de netten
kortstondig verwijderd. De raketten werden
over spoor aangevoerd tot Heerenveen. Daar
werden ze overgeladen op Vidal opleggers en
over de weg vervoerd. Vanaf de Houtdijk
moest een scherpe bocht worden gemaakt
over een brug naar Kippenburg, een groot
landhuis met landerijen, waar de raketten
werden opgeslagen en geprepareerd. De
bocht over de brug was zo scherp dat de
Duitsers bomen moesten kappen. Er schijnen
nog steeds krassen zichtbaar te zijn op de
brug van de opleggers!? Ik heb de brug met
Google Earth weten te vinden en er waren
zowaar ook foto’s. Zoals te zien is op de foto,
is de brug inderdaad niet erg breed.
Op de foto is ook het landhuis te zien
waarachter brandstof en explosieven werden
opgeslagen. Het ‘bewijs’ van de krassen vond
ik uiteindelijk op de V2rocket.com site [2]
zelf. Maar of de krassen nu echt vanuit de
oorlog zijn? Aan de witte verkleuringen van
de bovenlijst is te zien dat de brugpost nog
regelmatig wordt geschampt. Maar laten we
het maar aan onze fantasie overlaten.
Tussen 16 en 18 september werden zes V2’s
gelanceerd. Maar drie daarvan haalden
Engeland en twee weigerden zelfs te starten
en werden teruggestuurd (garantie?). Op 19
september werd ten gevolge van de dreiging
door operatie Market Garden de afdeling
teruggeroepen uit Zeeland en werd
gestationeerd bij het plaatsje Rijs, in
Gaasterland, Friesland. In het bosrijke
Gaasterland was voldoende natuurlijke
dekking te vinden. De lanceerinrichtingen
Vanaf de lanceerplek in het Rijsterbos kon
London niet worden bereikt, maar wel de
plaatsen in Oost Engeland, zoals de stad
Norwich. Kammler wilde Engeland constant
onder vuur te houden. En aangezien de
lanceerbatterijen in Den Haag zich onder de
dreiging van Market Garden ook hadden
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

12
teruggetrokken, was dit het minimum dat
Kammler op dat moment kon realiseren. En
zo werd op 25 september de eerste V2
gelanceerd. Zo’n vijf minuten later kwam de
V2 neer bij Hoxne in Suffolk. Hij raakte een
boerderij en veroorzaakte relatief weinig
schade. Op dezelfde dag werd een tweede
lancering uitgevoerd, maar de raketmotor
produceerde te weinig vermogen om op te
stijgen. De raket kwam niet los waardoor de
lanceertafel verbrandde. Later werd de raket
teruggestuurd. Bij inspectie van ook andere
raketten vanuit Mittelbau werden slechte
lassen en kortsluitingen t.g.v. foute
solderingen gevonden en bleken zelfs
onderdelen te ontbreken. Naast deze
kwaliteitproblemen hadden de lanceerploegen
ook een chronisch tekort aan vloeibare
zuurstof. De productie in Duitsland lag op
200 m 3 per dag, slechts genoeg voor 24
lanceringen. De relatief afgelegen plek droeg
uiteraard ook niet bij tot een snelle aanvoer.
Ondanks deze problemen werden regelmatig
V2’s gelanceerd, allen gericht op Oost-
Engeland. Op 3 oktober 1944 werd de tweede
verjaardag van de V2-lanceringen ‘gevierd’
met de lancering van wel zes V2’s. De
aanvallen vanuit het Rijsterbos op Engeland
eindigden op 13 oktober. De aandacht werd
toen verlegd naar Antwerpen. Deze
havenstad was recentelijk door de
geallieerden veroverd. Met de V2’s wilde
Hitler de havens vernietigen, maar daarover
later meer. Op 20 oktober werd de laatste V2
verschoten en verdween Art. Abt. 444 na zo’n
drie weken uit Gaasterland. De dreiging van
Market Garden was ondertussen geweken en
de afdeling kon
terugkeren naar een
positie met een
beter bereik op
London. Er waren
toen in totaal 70
V2’s verschoten, 43
naar Oost-Engeland
en de rest richting
Antwerpen. In Oost-
Engeland werd
slechts één persoon
gedood en werden
er 50 gewond. Al die
tijd wist men in Engeland dat de V2’s ergens
vanuit Friesland werden verschoten. RAFpiloten
hadden in dat gebied condensstrepen
gezien van de opstijgende raketten (foto)
[2]. Alleen de exacte lanceerlocatie bleef
lange tijd onbekend. Tot in de ochtend van
21 oktober. Zeven Hawker Tempest
duikbommenwerpers van 274 Squadron
ontdekten de lanceer-inrichtingen en gingen
over tot een bombardement. Op de foto [1]
is een Hawker Tempest te zien. Het was het
meest krachtige gevechtsvliegtuig van WW2
en werd geïntroduceerd in januari 1944 als
een verbeterde versie van de Hawker
Typhoon [1]. Over dat type later meer.
Na het bombardement werden de mitrailleurs
ook nog leeggeschoten op de gebouwen in de
nabijheid. Gelukkig kwamen daarbij alleen
dieren om. Ironisch genoeg waren de laatste
voertuigen van Art. Abt. 444 net een paar
uur eerder vertrokken. Onwetend van dit
alles werd de daaropvolgend dagen het bos
nog meerdere keren ‘getrakteerd’ op
luchtaanvallen. Het Art. Abt. 444 was
ondertussen al gearriveerd in Den Haag om
daar het Art. Abt. 485 te komen versterken.
Tot slot nog een kort berichtje van een van
mijn lezers van deel 1 over de V2. Hij
attendeerde mij op het bestaan van een V2-
wandeling door het Rijsterbos. In de folder
over deze wandelroute wordt aan de
wandelaar nog verteld dat er nog steeds een
krater in het bos zichtbaar is van een V2 die
vlak na de lancering neergestort is. De
voormalige krater is herkenbaar aan een
cirkel van dunne bomen te midden van
dikkere exemplaren. De route start bij het
informatiecentrum ‘Mar en Klif’, het is maar
dat u het weet.
Gruppe Nord, Art. Abt. 485
Al in een heel vroeg stadium was Den Haag
uitgekozen als lanceergebied. Ten eerste kon
vanaf de Haagse regio geheel London, het
voornaamste doel, worden bestreken.
Daarnaast had het een goede infrastructuur
voor de aanvoer van de raketten en had het
ook bedrijfsterreinen en werkhallen om de
raketten te kunnen prepareren voor
lancering. Rond De Haag waren voldoende
plekken met een stevige (zand) ondergrond.
Daarnaast was een groot gedeelte van de
kust bij Den Haag Sperrgebiet, waardoor
men geen last had van de burgerbevolking.
Bebouwing en bomen zorgden voor een
goede afscherming vanuit de lucht. Tevens
beschermden ze de raket tegen rukwinden
die de raket vlak na lancering eventueel uit
koers zouden kunnen blazen [3]. Vanaf de
zomer van 1943 werden voorbereidende
werkzaamheden uitgevoerd. Potentiële
lanceerplekken werden uitgezocht en
ingemeten. Daarbij werden bomen
gemarkeerd met kruisen om de latere
plaatsing van de lanceeropstelling te
vergemakkelijken [3]. Een voorbeeld van
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

13
zo’n markering, in dit geval een boom in
Duindigt, is op onderstaande foto [2] te zien.
Daarna bleef het een jaar lang stil totdat op 7
september een ploeg van de
Vermessungsbatterie in Wassenaar
aankwam. En wat er de volgende dag
plaatsvond weten we ondertussen. De
lanceringen vanuit de Haagse regio werden in
eerste instantie uitgevoerd door Art. Abt.
485.
Geallieerde aanvallen op V2
Een kat in het nauw maakt rare sprongen, zo
mag je de acties van de geallieerden tegen
de V2-lanceringen wel noemen. De inzet van
mobiele lanceerinrichtingen was een
operationeel succes voor de Duitsers. Met
name Londen werd geteisterd onder een
constante ‘regen’ van V2-raketten. Kon een
V1 nog na de lancering met enig geluk
worden onderschept, voor een V2 was dat
door zijn ballistische baan en hoge snelheid
een utopie. Het Britse opperbevel zocht naar
mogelijkheden van tegenmaatregelen. Deze
acute behoefte viel even weg na de start van
Market Garden op 17 september. Door deze
actie werden alle V2-lanceerbatterijen direct
verordonneerd terug te keren richting
Duitsland. Het werd even droog in London,
zoals we nu weten werd alleen nog Oost
Engeland belaagd door lanceringen vanaf
Gaasterland. Maar de rust voor London was
van korte duur. Op 3 oktober werden de
lanceringen vanuit de regio Den Haag door
Art. Abt. 485 weer hervat. Er werden
gemiddeld zo’n twee V2’s per dag
verschoten. Maar toen de Art. Abt. 485 eind
oktober werd versterkt met de Art. Abt. 444,
ging het gemiddelde omhoog naar zes per
dag. Er waren een kleine 20 lanceerplekken
gecreëerd in de regio Den Haag waartussen
gekozen kon worden. Duindigt en het Haagse
Bos zijn daarvan wel de bekendste en waren
elk voorzien van meerdere lanceerplekken.
Andere waren soms niet anders dan
kruisingen van wegen. Na het hervatten van
de lanceringen tegen London werd de
noodzaak van tegenmaatregelen bij de
geallieerden weer acuut. Het enige dat kon
worden uitgevoerd waren aanvallen op de
aanvoerlijnen en lanceerplaatsen, voor zover
deze bekend waren. Maar daarbij ontstond
een duivels dilemma. De Duitsers hadden de
dichtbevolkte Randstad uitgekozen als
lanceerplek. Elke grote actie zou dus
potentieel tot veel burgerslachtoffers kunnen
leiden. En nog belangrijker, burgers van een
te bevrijden land! Het inroepen van Bomber
Command met haar zware bommenwerpers,
werd daarom te risicovol gevonden. Om die
reden werd de taak opgenomen door Fighter
Command, normaal een organisatie ter
verdediging van het luchtruim van Engeland.
Nu kreeg het echter voor het eerste een
offensieve taak [10]. Vanuit Engeland werden
Spitfires XVI erop uitgestuurd om boven
West- Nederland te patrouilleren op zoek
naar verdachte transporten. De operatie
kreeg de codenaam “Big Ben”.
Een Spitfire XVI (foto) [1] was echter primair
ontworpen voor het luchtgevecht. Voor
grondaanvallen kon hij daardoor alleen
uitgerust worden met een relatief bescheiden
lading van twee 250-ponders bommen of één
500-ponder bom. Om die reden werd Fighter
Command bijgestaan door de Second Tactical
Air Force (2nd TAF), uitgerust met de
middelzware bommenwerpers en Hawker
Typhoons jacht- of duikbommenwerpers.
Deze laatste konden twee 1000-ponders
meenemen en hadden ook nog vier 20 mm
kanonnen en waren daarmee beter geschikt
voor de noodzakelijk grondaanvallen.
Daarnaast opereerden de vliegtuigen van de
2nd TAF vanuit Noord-Frankrijk en later
vanuit België en Zuid-Nederland, waardoor ze
langer boven West-Nederland konden
patrouilleren.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

14
Op de foto [1] zie je een aantal Typhoons, of
Tyfies zoals ze ook wel eens liefkozend
werden genoemd, opererend vanuit
Rucqueville-Martragny in Noord-Frankrijk.
Hun ‘prooi’, de V2-raketten, werden
aangevoerd met treinen vanuit Duitsland. De
V2’s werden afdekt met zeildoek (zie schets
[3]).
De transporten gebeurden alleen in de nacht.
In Ommen waren daarom speciaal twee één
kilometer lange schuilsporen aangelegd,
waaronder de treinen overdag konden
worden geparkeerd. In eerste instantie
werden de Typhoons van 2nd TAF ingezet om
meer oostelijk gelegen spoordoelen aan te
vallen, zoals de stations van Amersfoort (13
oktober), Apeldoorn (6 september), Arnhem,
Utrecht (13 oktober en 6 november) en
Gouda. Utrecht was het belangrijkste
knooppunt van de treinsporen in Nederland.
Op 13 oktober vond een bombardement
plaats op het Centraal Station. Er vielen 60
doden. Gouda was naast Utrecht ook een
belangrijk knooppunt tussen de sporen naar
Utrecht, Den Haag en Rotterdam. Op 6 en 26
november 1944, werd het spoor rondom
Gouda door de 2nd TAF gebombardeerd. In
vijf aanvallen van in totaal 138 Spitfire- en
Typhoon-vliegtuigen werden meer dan
43.000 kg aan brisantbommen afgeworpen.
Bij deze bombardementen zijn noch het
spoor noch de perrons en omliggende
gebouwen noemenswaardig beschadigd. De
perronoverkapping en perrongebouwen
raakten wel beschadigd, maar konden
worden hersteld; dat gold niet voor het
stationsgebouw. Daarvan resteerde na het
bombarderen
slechts de
gehavende
begane
grond. In de
overkapping
van het
perroneiland
van spoor 3
en 5 is de
schade van
de granaten nu nog te zien: de stalen balken
zijn op meerdere plekken beschadigd (foto).
De bewoners van Gouda en met name de
zusters van het St. Jozef Paviljoen kwamen
er slechter vanaf. Het paviljoen kreeg een
voltreffer, waarbij 12 zusters omkwamen.
Daarnaast vielen er bommen op de huizen
aan de Boelekade. In totaal vielen er 25
slachtoffers. Een informatiebord op het
perron attendeert de reiziger op deze
gebeurtenis.
Bombardementen op Leiden
Aan de lijst van plaatsen; Zwammerdam,
Alphen en Zoeterwoude [3] te zien waar
speciale wachtsoldaten waren gestationeerd,
mag worden afgeleid dat de raketten via de
spoorlijn uit Utrecht naar Leiden werden
vervoerd. Daar kwamen ze aan op het
hoofdstation en werden overdag geparkeerd
op het spoor vlakbij het Academisch
Ziekenhuis. Dit tot ergernis van de Directeur
Geneesheer dr. Maas, die samen met de
stationschef hierover bij de Duitsers
protesteerde. De daaropvolgende avond werd
de trein verder gerangeerd naar het
spoorwegemplacement bij de Herensingel –
Pionierpark, in de volkmond ‘Het Spoortje’
genoemd, alwaar ze werden overgeladen op
Vidal opleggers. Op de reeks luchtfoto’s
toegevoegd als bijlage bij dit artikel is goed
de boog te zien van de goederenspoorlijn
vanaf het spoor naar Haarlem. Na deze boog
was er een verdere splitsing naar het
emplacement bij de Herensingel. Vanaf dit
spoor liep in het verleden ook nog een spoor
naar het oosten, met een brug over de Zijl,
door de Haarlemmermeer naar Hoofddorp
[10]. Bij de Herensingel was daarom een
station (foto) [8] gebouwd. De lijn werd tot
1936 geëxploiteerd door de HSM (Hollandse
Stoom Maatschappij) en was in de oorlog dus
niet meer operationeel.
Vanaf de Herensingel werden in de nacht de
V2 raketten over de weg vervoerd naar het
lanceergebied in en rond Den Haag. Op de
route naar Den Haag over de Rijksstraatweg,
nu A/N44, waren op verschillende plaatsen
schuilplaatsen gecreëerd opgebouwd uit hout
en stro om onder te kunnen parkeren bij
luchtverkenningen. Op 13 september was
Leiden al op de fotografische plaat vastgelegd
en na bestudering ervan reeds gekenmerkt
als; “Possible unloading site at Leiden” [10].
Naar aanleiding hiervan werd door Fighter
Command aan 2nd TAF een verzoek
ingediend om op 16 en 18 oktober 1944 de
doelen in Leiden aan te vallen. Het 2nd TAF
had echter op dat moment zijn handen vol
aan de luchtondersteuning bij de opmars van
de geallieerde legers en kon niet op het
verzoek ingaan. Dit betekende een uitstel,
maar helaas geen afstel voor de burgers in
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

15
Leiden. Het eerste bombardement op Leiden
werd nog door het Fighter Command zelf
uitgevoerd. Misschien hadden ze gedacht, als
het 2nd TAF het niet doet, dan doen we het
zelf wel. Op 10 december 1944, om 8:15,
stegen vier Spitfires van 229 Squadron op
van hun basis Coltishall, gelegen vlak aan de
kust zo’n 175 km ten noordoosten van
London. Dat is het gedeelte van Engeland dat
je altijd ziet op de weerskaarten van
Nederland tijdens het NOS journaal. Het doel
was het spooremplacement aan de
Herensingel. Het verhaal gaat dat de
Engelsen de toren van het HSM station aan
de Herensingel als oriëntatiepunt hadden
opgekregen. Maar het ging helemaal mis.
Hoe het fout gegaan is, is nooit definitief
vastgesteld. Er wordt wel eens gezegd dat de
piloten het kleine torentje op het dak (foto)
[14] van de nabijgelegen St. Jozefkerk
hadden aangezien voor dat van het station
en de nabijgelegen Alexanderstraat als de
spoorlijn.
Het gevolg was acht tot tien burgerdoden.
Om 9:55 landden de Spitfires weer op hun
thuisbasis en rapporteerden: “ Excellent
Results”. Een dag erop, op 11 december, was
het hoofdstation van Leiden aan de beurt.
Ook hier ging het helemaal mis. Een luchtfoto
van de KLM uit 1928 [10] laat goed zien hoe
dicht het Academisch Ziekenhuis achter het
station lag.
Het doel was “V2 in a siding at Leiden; shed
containing projectiles loaded on trucks in
Leiden railway station”. Op de heenweg kreeg
één Typhoon van 257 Squadron problemen
ten gevolge van een olielekkage. Gelukkig
voor de piloot gebeurde dit nog boven bevrijd
gebied. Hij moest springen, maar was die
zelfde avond alweer terug op zijn basis. Het
eerste bombardement vond rond het
middaguur plaats. De piloten van 263
squadron rapporteerden een “overshot”.
Rond 12:30 landden alle overgebleven 15
vliegtuigen weer op hun thuisbasis. De
tweede aanvalsgolf op de zelfde dag was iets
anders van opzet. Rond half vier stegen acht
Typhoons van het 263 en zes van 257
Squadron op, vergezeld door twee Typhoons
van 193 Squadron. Deze laatste hadden een
waarnemingstaak. Uiteindelijk werd door hen
“good results” doorgegeven, al was ten
gevolge van de rookontwikkeling het zicht
slecht. Aan de grond zag het plaatje er echter
heel anders uit. In een poging om vooral de
gebouwen van het Academische Ziekenhuis
aan de westzijde van het station te mijden
werden de bommen te ver oostelijk
afgeworpen Ze kwamen terecht op de huizen
aan de Haverzakstraat, een toenmalige
zijstraat van de Stationsweg vlakbij de
Rijnsburgersingel. Het straatje is net niet
zichtbaar op de luchtfoto van 1928, maar ligt
links onder in de hoek. Deze missers kostten
uiteindelijk zo’n vijftig Leidse burgers hun
leven. Voor verschillende
ooggetuigenverklaringen kan ik van harte het
boekje ‘De ‘vergeten’ bombardementen’ [10]
aanbevelen. Er zijn maar weinig foto’s op het
internet te vinden van het bombardement of
de tijd vlak erna. Onderstaande foto is
afkomstig van het Leidse Gemeentelijk
Archief [11] en staat ook in het hierboven
aangegeven boekje [10]. Het is genomen
vanaf de toren van de Leidse Duinwater
Maatschappij (LDM).
Deze keer mocht het 2nd TAF het werk
uitvoeren met zijn Typhoons. Om 11:26
stegen acht Typhoons van 263 Squadron en
om 11:35 acht van 257 Squadron op van
vliegveld Deurne, gelegen vlakbij Antwerpen.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

16
De twee hieronder zijn overgenomen uit het
boekje [10] zelf.
Rond Leiden en ook Wassenaar was ter
verdediging van de V2 aanvoerroute veel
FLAK geplaatst. Daarom werd het derde
bombardement op het station in Leiden niet
overdag maar in de nacht van 13 december
uitgevoerd. Vijf Mosquito’s van 318 Squadron
dropten 500-ponders, twaalf flares en
verschoten 200 patronen. Tot slot stegen nog
eens 14 Mosquito’s van het 140 Squadron op,
maar zij kwamen niet verder dan het droppen
van drie flares, want ze konden het doel door
het slechte zicht niet goed identificeren. Om
die reden werden ze teruggeroepen naar hun
thuisbasis [10]. Daarna werd het Leidse
treinstation met ‘rust’ gelaten. In januari en
februari verlegden de patrouillerende
Spitfires en Typhoons hun aandacht naar het
rijdend materieel en belangrijke
spoorbruggen zoals over de Rijn bij De Vink
en de brug over het Rijn-Schiekanaal bij de
Kanaalweg, beide in of nabij Leiden. Een
gebombardeerde spoorrails kon relatief
eenvoudig worden gerepareerd maar voor
bruggen was dit uiteraard een stuk
moeilijker. Ook de Duitsers onderkenden het
belang van de bruggen en hadden daar ook
FLAK geplaatst [10]. Op de
luchtverkenningsfoto van 18 maart 1945 zijn
bij de brug bij De Vink de typische zigzag
patronen zichtbaar van loopgraven.
V2’s in Oegstgeest
In het herdenkingsboekje over de
bombardementen [10] komt Oegstgeest heel
terloops ter spraken. Het lag namelijk op één
van de twee routes die de V2’s maakten
vanaf de losplaats bij de Herensingel naar
Den Haag. Deze route ging vanuit Leiden
over de Rijnsburgerweg en bij de Leidse
Buurt linksaf over de Endegeesterlaan naar
de Haagse Schouw. De colonne stond soms
wel eens geparkeerd onder de hoge
eikenbomen van de Endegeesterlaan. Wat
niet in het boek stond vermeld, was het feit
dat het gebouw A van het oude Marine
Elektronisch en Optisch Bedrijf (MEOB) aan
de Haarlemmerstraatweg in Oegstgeest werd
gebruikt als opslag van de raketten en
onderdelen daarvan [12]. De Genie van het
Nederlandse leger was voor de oorlog al op
het terrein begonnen met gebouwen voor
munitieopslag. De gebouwen waren in de
vorm van boerderijen om herkenning vanuit
de lucht te bemoeilijken. Na de bezetting
bouwden de Duisters het terrein verder uit en
in 1942 werd door Organisation Todt voor het
Marine Artillerie Zeugamt (Arsenaal van de
Marine) het imposante gebouw neergezet.
Boven de klassieke ingang met vier zuilen
kwam een embleem met een anker op een
tandrad met daarover kruislings twee lopen
van scheepskanonnen [13]. Of er ooit
onderhoud aan kanonnen heeft
plaatsgevonden heb ik niet kunnen vinden.
Het kaartje [12] is trouwens opgemaakt in
Engeland aan de hand van meldingen van het
verzet. Volgens het boek ‘Oegstgeest in
Bange Tijden’ [12] werden activiteiten in en
rond het gebouw door het verzet nauwkeurig
bijgehouden en doorgegeven aan Engeland.
Het grote gebouw heeft op de kaart nummer
10, en de pijl erbij betekende dat dit object
gebombardeerd diende te worden. Dit is
gelukkig nooit gebeurd, want in 1980 ben ik
bij het MEOB gaan werken en heb ik de
eerste 7 jaar doorgebracht in een kantoor op
de derde verdieping van dit gebouw. In april
1987 viel het tenslotte toch ten prooi maar
nu aan de slopershamer.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

Het bovenstaande kaartje [12] opgesteld in Engeland naar aanleiding van berichten van het verzet. De
opslagruimte aangegeven met nummer 10 was toen het hoofdgebouw van het Marine Begeleidungslager. Op de
foto [13] rechts van het MEOB van na de oorlog is Gebouw A, zoals het na de oorlog is gaan heten, goed
zichtbaar. In het blok met het platte dak waren door de Duitsers slaapplaatsen en wasgelegenheden gebouwd.
Veel later werden deze ruimtes omgebouwd tot kantoren. Achter het bovenste rijtje heeft de geachte schrijver
van dit artikel zijn eerst werkzame levensjaren met veel plezier doorgebracht. De V2 onderdelen lagen
opgeslagen in het gedeelte met het zadeldak. Op de achtergrond is de rijksweg (A-44) Den Haag - Amsterdam
goed te zien. De V2’s konden daarover eenvoudig aan- en afgevoerd worden.
Nog even een blik [13] op de voorkant van
het gebouw. Sorry lezers, maar de nostalgie
van de schrijver slaat toe. Na de oorlog werd
het terrein gekaapt door de Marine die er een
radiostation opende. De gevelsteen werd
verwijderd en vervangen door een bakstenen
figuur in de vorm van een hanenkam,
opgemetseld door de plaatselijke aannemer
Proper, voor de Oegstgeester loco’s onder
ons.
een luchtdoelgeschut in onderhoud met de
loop naar boven te kunnen zetten tijdens
onderhoud.
Tenslotte een blik [12] in het gebouw van de
begane grond van het kantoorgedeelte
richting de hoofdingang. Opvallend is het
hoge plafond, geschikt naar men toen zei, om
Bombardement op Den Haag
Het aantal slachtoffers bij de
bombardementen op Leiden lijkt veel, maar
valt geheel in het niet als we het
bombardement op Den Haag in ogenschouw
nemen. Zoals eerder aangegeven werden
Den Haag en omgeving alleen gebruikt voor
de lanceringen van de V2’s richting London.
Een voorname lanceerplek nam het Haagse

18
Bos daarbij in. Dit was de geallieerden ook
niet ontgaan, gezien onderstaande luchtfoto
[2].
Van links naar rechts in het midden loopt de
Benoordenhoutseweg door het beeld.
Daaronder het Haagse Bos dat deel
uitmaakte van de verdedigingslinie van
Stützpunkt Clingendael. Het was voor een
groot gedeelte ontbost voor het creëren van
voldoende schootsveld. In het omlijnde
gedeelte zijn duidelijk vijf geparkeerde
Meilerwagens te zien met daarop V2
raketten. Iets daarboven is de Leidsche
Straatweg te zien die van links naar rechts
door het bos liep. Deze weg is tegenwoordig
een fietspad. Of deze foto de directe reden
was voor het bombardement is mij niet
bekend. De V2 raketten kwamen ondertussen
met grote regelmaat op London en omgeving
terecht. Dit was uiteindelijk voldoende reden
voor het organiseren van het bombardement
op deze plek. Op 2 maart ging er vanuit
Fighter Command een verzoek voor het
bombardement naar 2nd TAF. De uitvoering
van het bombardement werd dus volledig
uitbesteed. Het 2nd TAF maakte zelf de
plannen en daarbij ging het fout. Maar ook bij
de uitvoering van het bombardement zelf
werden meerdere fouten gemaakt. Op 3
maart 1945 was het zo ver. De aanval werd
door vijf squadrons uitgevoerd, het 98, 180,
226, 320 en het 342 allen uitgerust met
Mitchell B25 middelzware bommenwerpers.
Elke B25 was in staat om 6000 pond (3000
kg) aan bommen mee te nemen. Squadron
320 bestond voornamelijk uit Nederlanders
en werd na de oorlog één van de squadrons
van de Koninklijke Marine. Onderstaand een
foto [1] van een gerestaureerde B25 in de
kleuren van 98 RAF Squadron. De vijf
squadrons vormden twee Wings. Het 137
wing, bestaande uit 226 en 342 Squadron
was gestationeerd in Vitry-en-Artois in Noord
Frankrijk en het 139 Wing bestaande uit 98,
180 en 320 Squadron op Melsbroek bij
Brussel.
De middelzware bommenwerpers werden
opgedeeld in vier aanvalsgolven. De eerste
golf had een richtpunt op de Leidsche
Straatweg aan de linkerzijde van de Laan van
Nieuw Oost Indië (LOI) in het Haagse bos en
de drie andere ook op de Leidsche Straatweg,
maar dan aan de rechterzijde (Wassenaarse
kant) van de LOI in het Haagse bos. De
eerste golf zou om 9:00 aanvallen en
opvolgende met intervallen van vijf minuten.
De aanvalsrichting van alle golven zou van
west naar oost zijn zodat eventuele
overshoots, bommen die net even te lang in
het bommenrek bleven hangen, op een
onbewoond gebied in Wassenaar zouden
vallen. Net als bij de bombardementen op
Leiden waren de bedoelingen goed, maar
werden er een groot aantal fouten gemaakt.
Het eerst was het feit dat men aannam dat
de nabij gelegen woonwijk Bezuidenhout zou
zijn ontruimd. Dit feit zou de kans op
burgerslachtoffers verlagen. Maar de wijk
was helemaal niet ontruimd. Sterker nog, de
bevolkingsdichtheid was juist hoger door de
ontruimingen elders. Ten tweede was er een
grote blunder begaan bij het doorgeven van
de coördinaten van het tweede richtpunt. De
getallen voor de horizontale en verticale as
waren omgewisseld, waardoor het tweede
richtpunt voor de tweede t/m vierde
aanvalgolf middel in de woonwijk terecht
kwam. Daarnaast kwamen de aanvalsgolven
van verschillende richtingen. Door deze fatale
fouten vielen de bommen niet op het
onbewoonde bosgebied, maar op
naastgelegen woonwijk Bezuidenhout. In
totaal werd 69 ton aan bommen afgeworpen.
Meer dan 500 mensen kwamen om en meer
dan 200 mensen werden gewond. Zo’n
220.000 m 2 aan woningen ging verloren,
waardoor bijna 30.000 mensen dakloos
werden. Dat was in die tijd ongeveer 5 % van
de complete bevolking van Den Haag [3].
Later werd de omvang van de ramp in Den
Haag ook in Londen bekend. Daarop werden
pamfletten uitgestrooid met een excuus,
maar het leed was uiteraard al geschied. Het
bombardement maakte bij de Duisters geen
indruk, want nog diezelfde nacht werden er
V2’s gelanceerd vanaf andere plekken in de
stad. Daarbij kwam één V2 niet goed los en
stortte neer op de hoek van de Schenkweg
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

19
en Vlietstaart in Den Haag [3]. Het onderzoek
in Engeland naar de mogelijke fouten na het
bombardement had een groot doofpoot
gehalte. De nog jonge officier die de fout met
de coördinaten had gemaakt werd relatief
licht gestraft. De oudere officier die zijn werk
had moeten controleren werd helemaal niet
vervolgd. Ook werd op vragen van de
Nederlandse regering geantwoord dat het de
sterke westenwind moest zijn geweest. Maar
ook dat sneed geen hout, aangezien er zelfs
bommen vielen op het voetbalveld van VUC,
zo’n twee kilometer van het beoogde doel.
Dat alles wakkerde het roddelcicuit aan over
de (wan)prestaties van het 2nd TAF. Zij
scheen in die tijd berucht te zijn om het
raken van veel burgerdoelen en juist weinig
militaire doelen. Maar of dit echt verwijdbaar
was, is nog maar de vraag. Het was uiteraard
niet eenvoudig met de toenmalige
technologie precisiebombardementen uit te
voeren. Waren de luchtaanvallen nu allemaal
zonder succes? Nou niet helemaal. Na een in
eerste instantie mislukte poging op 3 maart
1945 werd op 9 maart een zwaar
bombardement uitgevoerd op de
paardenrenbaan Duindigt. Tot die tijd was
menig V2 vanaf deze stevige ondergrond
vertrokken richting London. De Duitsers
hadden op de renbaan wel zo’n 30
lanceerplaatsen ingericht. Het bombardement
van 9 maart was een succes [3]. Er werden
een aantal V2’s vernietigd, en de lanceerplek
was in één keer niet meer geschikt voor
verdere lanceringen. Duindigt was geheel
verwoest door 230 Engelse bommen maar
ook door verongelukte raketten. Sommige
V2's hadden in de bodem kraters van dertig
meter breed en tien meter diep geslagen.
Onderstaand een aantal verkenningsfoto’s [2]
van Duindigt. De eerste is een overzichtsfoto
van het gehele gebied waarop zelfs een
lancering van een V2 is te zien. De grote
boog rechtsonder is het tracé van de
spoorweg waar nu de Landscheidingsweg
loopt. Het noorden ligt dus aan de onderkant
van de foto. De kleinere foto’s tonen meer
detail. De grote kraters zijn van vlak na de
lancering neergestorte V2’s. Er is een grote
bedrijvigheid waar te nemen. De laatste foto
is van na het bombardement, goed zichtbaar
door het grote aantal wat kleinere kraters.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

20
landhuis Eikenhorst van Willem Alexander.
Verder zijn tijdens dit bombardement een
aantal boerderijen gesneuveld die na de
oorlog weer zijn opgebouwd. Het zijn deze
boerderijen waar nu in 2010 een discussie
over is ontstaan in hoeverre deze mogen
worden gesloopt om plaats te maken voor
Koninklijke bewoning. Uiteindelijk hebben al
deze luchtaanvallen weinig uitgemaakt op de
constante ‘stroom’ van V2 lanceringen op
London. Onderstaand een overzicht van het
aantal lanceringen vanuit de Haagse regio
[3]. Opmerkelijk zijn de grote aantallen
lanceringen en het feit dat het aantal
mislukte lanceringen afnam, met name in de
laatste maanden waarbij het aantal
lanceringen ruim boven de driehonderd per
maand kwam. Men kreeg duidelijk controle
over het geheel, ondanks het aflopen van de
oorlog.
Tijdens mijn virtuele verkenningsvlucht van
18 maart 1945 (zie ook aparte PowerPoint
presentatie), viel mij een groot
bombardement op ter hoogte van De Horsten
in Wassenaar. In eerste instantie kon ik
weinig vinden over dit bombardement, maar
uiteindelijk zag ik het vermeld bij een
overzicht van alle V2 lanceringen [2].
Volgens deze bron gingen de Engelsen over
tot dit bombardement na tips van de
ondergrondse. In de avond van 17 september
1944 werd de aanval uitgevoerd door 27
Lancasters en 5 Mosquito’s. In tegenstelling
tot een B25 Mitchel met 6000 pond, kon een
Lancaster 14000! pond (6300 kg) aan
bommen meenemen. Gezamenlijk werd 169
ton aan brisantbommen en 24 250-ponders
werden afgeworpen in een tijdsbestek van
18:38 tot 18:48. Geconcentreerd rond een
van te voren door Mosquito’s goed
gemarkeerd doel. Men vermoedde een
opslagplaats van V2’s, maar dit bleek
achteraf niet het geval. Op de luchtfoto van
18 maart het jaar erop zijn de tientallen
bomkraters, met name iets onder de locatie
van de Seringenberg nog goed te zien. Als ik
met Google Earth nauwkeurig rond de
boerderij kijk vlakbij die berg zie ik een
aantal ronde plekken in het grasland die best
wel eens overeen kunnen komen met de
bomkraters zichtbaar op de luchtfoto van 18
maart 1945, of wil ik teveel zien? Veel meer
heb ik helaas niet over dit bombardement
kunnen terugvinden. Wel las ik ergens dat de
Hofstede, een hofboerderij, volledig werd
vernietigd. Op deze plek staat nu het
Periode Aantal Mislukt Percentage
lanceringen
Sept. ‘44 24 2 8 %
Okt. ‘44 83 5 6 %
Nov. ‘44 143 15 10 %
Dec. ‘44 113 17 15 %
Jan. ‘45 229 15 7 %
Feb. ‘45 230 14 6 %
Mrt. ‘45 217 17 8 %
Totaal 1039 87 8 %
Op 27 maart werden de laatste zes! V2’s
richting London gelanceerd. Vier dagen
daarvoor waren de Geallieerde troepen de
Rijn overgestoken. Het gevaar van een
omsingeling van West Nederland was
aanwezig. Dit was het teken voor de Duitsers
om het V2 bedieningspersoneel met hun
materieel in veiligheid te brengen. Op dat
moment waren er nog 60 raketten in Den
Haag aanwezig. Deze werden op treinen
afgevoerd. Bij Kasteel Duivenvoorde werd het
materieel dat niet meer afgevoerd kon
worden opgeblazen. Verder werd één Vidalof
Meilerwagen in de haven van
Scheveningen gedumpt [3]. Daarmee kwam
er een einde aan de V2 en ook de V1
lanceringen in Den Haag. Een betrekkelijke
rust keerde terug over deze regio. Zouden er
daardoor geen slachtoffers meer vallen door
de V2 bom? Nu helaas, dat was niet het
geval, gezien de tragische gebeurtenis in
Holten. Op 30 april 1945, dus na de
bevrijding van Oost Nederland werd een nog
scherpe kop van een V2 vervoerd op een
lorrie. Op de kruising van de
Rijssenseweg/Markeloseweg, net buiten de
bebouwde kom ten oosten van Holten, ging
de bom zomaar af. Zes personen kwamen
om. Van één persoon, die op dat moment
boven op de raket zat, werd niets meer
teruggevonden. Een monument geplaatst bij
de ruines van het kasteel De Waerdenborch
op dezelfde kruising herinnert nog aan deze
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

21
tragische gebeurtenis. M.b.v. Google Earth en
Streetview, ja de cameraauto, is er vlak
langs gereden, heb ik het monumentje, een
grote steen met plaquette, kunnen vinden.
De kruising is ondertussen een rotonde
geworden, ja ook Holten doet mee aan de
moderne verkeersafwikkeling. Vanaf de
rotonde kijken we de Rijssenseweg in. Rechts
van deze weg ligt de ruïne en daarvoor rechts
van de lantaarnpaal aan deze weg is het
monumentje net zichtbaar. Aan het mandje
met verse bloemen voor het monumentje is
te zien dat de slachtoffers nog niet vergeten
zijn.
Tot slot een overzicht van alle lanceringen
met hun beoogde doelen [2]:
Land Doel Aantal
lanceringen
België Antwerpen 1610
Luttich 27
Hasselt 13
Tournai 9
Mons 3
Diest 2
Frankrijk Lile 25
Parijs 22
Tourcoing 19
Arras 6
Cambrai 4
Engeland London 1358
Norwich/Ipswich 44
Duitsland Remagem 11
Nederland Maastricht 19
Dit overzicht noodt mij om nog even in te
gaan op de plaats waar naartoe de meeste
V2 werden afgeschoten. Die was dus niet
London, zoals velen in eerste instantie zullen
denken, maar dat was Antwerpen. Deze
plaats kreeg ruim 1600 V2’s te verwerken,
dus ruim 300 meer dan London. Het zal geen
verrassing zijn dat het havengebied aldaar
het hoofddoel was. Maar bij V2’s alleen bleef
het niet. Antwerpen werd ook nog eens
getrakteerd op meer dan vierduizend V1’s!
Alles in ongeveer een halfjaar tijd.
Opmerkelijk waren twee gebeurtenissen; Het
Teniersplein werd binnen drie weken
tweemaal getroffen, waarbij 274 mensen
omkwamen. Onderstaande foto’s [2] spreken
boekdelen.
Dit aantal werd nog
overschreden door een inslag
van een V2 op de Rex
bioscoop op 16 december
1944. Daarbij kwamen 566
mensen om. Er werd net de
Amerikaanse Western “The
Plainsman” gedraaid en zoals
vaak in die tijd zat de zaal
helemaal vol. Op de foto [2]
is te zien dat er weinig over is gebleven van
de zaal.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

22
ja oorlogvoeren is duur! In Mittelbau werden
tussen augustus 1944 en maart 1945 zo’n
4575 V2’s geproduceerd. Gedurende deze
periode kwamen zo’n 26.500 krijgsgevangen
om, gemiddeld dus zo’n 6 per geproduceerde
raket. Veel meer dan de raket uiteindelijk aan
slachtoffers zou kosten bij de explosies.
Antwerpen had in de die tijd dan ook een
zeer toepasselijke bijnaam: “The city of
sudden deadth”. Nu niet echt iets om trots op
te zijn, maar zoals we reeds weten hoorde je
een V2 nooit aankomen. Al deze aanvallen
hebben eigenlijk nooit het beoogde doel, het
uitschakelen van de havens, bereikt. Het V2
wapen was hiervoor feitelijk te
onnauwkeurig. Uiteindelijk kwamen 1736
mensen om en werden 4500 gewond.
Ten slotte
Er waren gemiddeld 12.950 manuren nodig
voor het bouwen van één V2. Qua kostprijs,
38.000 Reichsmark, viel dit mee, aangezien
op grote schaal gebruik werd gemaakt van
slavenarbeid. Vergelijken we de productietijd
van een V1, 800 uren, een 7.5 cm Pak 40
anti tank kanon, 2200 uren en kostte 12000
mark. Een 28 cm K5 (E) spoorwegkanon
kostte 100.000 manuren en 1.250.000 mark,
Gebruikte bronnen
[1] Algemeen informatie:
http://en.wikipedia.org/
[2] Achtergronden V2:
http://www.v2rocket.com/
[3] Lanceringen V2 rond Den Haag:
http://www.v2platform.nl
[4] Bomb raid op Peenemünde:
http://www.raf.mod.uk/bombercomman
d/peenemunde.html
[5] Panoramafoto’s bunker Watten
(Eperlecques): A Guide tot the
Eperlecques Bunker
[6] Dora-Mittelbau: http://www.dora.de/
[7] Uitzending “Kamp Dora” van “Andere
tijden” van de VPRO van 27 maart 2008:
http://geschiedenis.vpro.nl/themasites/
mediaplayer/index.jsp?media=39418235
&refernr=39391235&portalnr=4158511&
hostname=geschiedenis&mediatype=vid
eo&portalid=geschiedenis
[8] Archief Utrecht:
http://www.utrechtsarchief.nl
[9] Luchtfoto’s Leiden en omgeving
http://watwaswaar.nl/
[10] Rob van den Nieuwendijk, “De ‘
vergeten’ bombardementen, de Britse
luchtaanvallen op Leiden 1944-1945”,
ISBN: 978-90-74240-17-8
[11] Leidse Gemeentelijk Archief:
http://www.leidenarchief.nl/
[12] Riet van Dort & Bert Driessen,
“Oegstgeest in bange dagen”, ISBN: 90-
9007508
[13] 50 jaar Marine Oegstgeest 1945-1995
[14] Recente luchtopnames:
http://www.googleearth.com
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

23
Luchtfoto [9] van Leiden Noord-West, het gebied rond het centraal station, genomen door de RAF
op 18 maart 1945. Het noorden ligt in de rechter bovenhoek. De foto is uit een hele serie foto’s
genomen tijdens een fotoverkenningsmissie van de RAF. Het vliegtuig vloog in zuidwestelijke
richting en lijkt daarbij duidelijk de spoorlijn tot doel. Even wat oriëntatiepunten. Duidelijk is de
loop van de singels om de oude bastions van de stad Leiden zichtbaar. In vrijwel het midden de
molen De Valk gelegen op één van de bastions met daaromheen het terrein van de oude veemarkt.
Gaan we daarvandaan schuin naar linksboven dan komen we het treinspoor en het station tegen.
Deze liep toen nog niet op een dijk zoals nu maar gewoon op het maaiveld. Het schadegebied ten
gevolge van het bombardement is aangegeven met een gele pijl. En iets rechts op het
Schuttersveld lijken nog een aantal bomkraters zichtbaar. Erboven zijn de gebouwen te zien van
het Academisch Ziekenhuis en het vierkant links ervan is het Pesthuis. Voor de belangstellenden
heb ik de gehele serie reeks foto’s in een aparte PowerPoint file aan elkaar geplakt. Ik heb daar ook
nog een referentieplaatje bijgevoegd van Google Earth anno nu [14].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

24
Luchtfoto [9] van de spoorbrug over de Rijn bij De Vink genomen door de RAF op 18 maart 1945,
uit de dezelfde serie de luchtfoto van Station Leiden. Het noorden ligt in de rechter bovenhoek.
Links van de brug zien we duidelijk de zigzag lijnen van vermoedelijk loopgraven. Rond de brug
moet ook nog FLAK geschut staan, maar die kan ik moeilijk onderscheiden. Zoals gezegd is de foto
van 18 maar 1945, dus na verscheidene luchtaanvallen. De effecten zien moeilijk waarneembaar.
Mogelijk is het meeste door de Duitsers al weer hersteld.
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

25
Luchtfoto [9] van het Bezuidenhout in Den Haag genomen door de RAF op 18 maart 1945, uit de
dezelfde serie luchtfoto’s van Leiden. Het gebied van interesse is duidelijk! Het noorden ligt in de
rechter bovenhoek. Daaronder is de woonwijk te zien. In het midden loopt van boven naar
beneden de Laan van Nieuw Oost Indië. Rechts van deze laan zie je huizenblokken zoals die er
normaal uit horen te zien. Links van deze laan zijn duidelijk de wonden te zien van het desastreuze
bombardement. Op verschillende plekken zijn de bomkraters nog zichtbaar. Ook nu heb ik voor de
belangstellenden de gehele reeks foto’s in een aparte PowerPoint file aan elkaar geplakt. Ook heb
ik er een referentieplaatje bijgevoegd van Google Earth anno nu [14].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 100☺ SEPTEMBER 2011

Spoorli
Oude Rijn
Academisch Ziekenhuis
Het Pesthuis
Verwoestingen Statio
Bomkraters Sc
en
Spoorlijn Leiden - Den Haag
Spoorlijn Leiden - Utrecht
Goederenspoo
Herensingel (‘t

Oude Beukenlaan
Seringenberg
Papeweg
tweg (N44)
Vermoedelijke locatie
Hofstede
Knik in Veenwetering

Oude Beukenlaan
Seringenberg
De Eikenhorst
Knik in
Veenwetering

Bomkraters in Haagse Bos
Tankgracht Haagse Bos
Bezuidenhoutseweg
Laan van Nieuw Oost Indie
Oude spoorlijn
Verwoestingen Bezuidenhout