Psychomotorische therapie in de praktijk - Uitgeverij Boom

Psychomotorische therapie
in de praktijk
onder redactie van
drs. J. de Lange
dr. R.J. Bosscher
Boom, Amsterdam
PMT_Boek_v2 3
9/23/08 9:19:10 PM

© 2005, 2008 J. de Lange p/a, Boom Amsterdam
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other
means without written permission from the publisher.
1 e druk, 2005
1 e druk, 2 e oplage 2008
Omslagontwerp voorzijde: Jenny Ipenburg
Afwerking omslag: Eelko van Iersel, www.zevenzomers.nl
Foto’s omslag: Marlies Rekkers, Paul Simons (GGz-groep Noord- en Midden- Limburg), e.a.
Drukwerk: Drukkerij Wilco, Amersfoort
ISBN 978 90 7675 449 9
NUR 777
www.boomcurecare.nl
curecare@uitgeverijboom.nl
PMT_Boek_v2 4
9/23/08 9:19:10 PM

Inhoud
Ten geleide
VII
1 Psychomotorische therapie bij chronisch somatische aandoeningen 1
C. Emck & R.J. Bosscher
2 Opvallen of afvallen? 25
Spiegel- en video-exposure ter versterking van positieve lichaamsbeleving bij
patiënten met eetstoornissen
M.E. Rekkers
3 Op tijd stoppen 43
Behandeling van impulscontroleproblematiek bij cluster B-persoonlijkheidsstoornissen
en dissociatieve stoornissen
F.M.B. Kuin
4 Handen thuis? Handen thuis! 65
Psychomotorische behandeling bij plegers van huiselijk geweld
A.C.J. Dijk
5 Hoger, verder, beter 83
Psychomotorische therapie en groepsanalytische psychotherapie voor mannen
van 55 jaar en ouder met een narcistische persoonlijkheidsstoornis
E.W. de Graaf & G.A. Maliepaard
6 Exposure, ontspanning en concentratie 107
Psychomotorische therapie en cognitieve gedragstherapie bij angststoornissen
C. van den Bogert & W.D. Scholten
7 Trauma, lichaam en seksualiteit 121
Het gebruik van lichaamstekeningen in de psychomotorische therapie
W.J. Scheffers
8 Run for your life: een therapeutisch avontuur 141
J.C. Huizinga & R.J. Bosscher
9 Stressmanagement training 161
Een psychomotorische interventie voor jongeren met psychotische
verschijnselen
C. Emck
10 Ervaringsgerichte psychomotorische therapie met jeugdigen 173
P.J.A.M. Hekking & M.J. van den Blink
11 Psychomotorische diagnostiek bij kinderen en jongeren 195
M.N. Hammink
12 Op verhaal komen in de psychomotorische therapie 213
Een narratieve benadering
A.A. Drewes
V
PMT_Boek_v2 5
9/23/08 9:19:10 PM

13 Lichaamsgerichte interventies in de psychotherapeutische 231
hulpverlening
Waardevol en ethisch verantwoord?
M. Leijssen
14 De grenzen van psychomotorische therapie 255
Over rekkelijken en preciezen
P. van der Klis
Personalia 271
VI
PMT_Boek_v2 6
9/23/08 9:19:10 PM

1
Psychomotorische therapie bij chronisch somatische
aandoeningen 1
C. Emck & R.J. Bosscher
Inleiding
Psychomotorische therapie (PMT) betreft het behandelen van mensen met psychische
problemen, door middel van interventies gericht op de lichaamservaring en/of
het handelen in bewegingssituaties (NVPMT, 1995). Psychosomatische problematiek,
dus problematiek waarbij een sterke relatie bestaat tussen emotionele en lichamelijke
processen (Sarafino, 1990), is een expliciete indicatie voor PMT. Bij psychische
problemen als gevolg van, of in relatie tot somatische aandoeningen is het van
belang dat de psycholoog interventies op het gebied van bewegen en lichamelijkheid
weet te overwegen: om ze zelf toe te passen of als mogelijkheid voor verwijzing. Ten
eerste omdat bij chronisch somatische ziekten de motoriek soms zelf aangedaan is,
zoals in de door Gordijn et al. (1975) beschreven verarming van het bewegen. Ten
tweede omdat bewegen als therapeutisch middel door chronisch zieke mensen als
positief kan worden ervaren: er is aandacht voor het lastgevende lichaam. Als het
lukt de cliënt ook weer positieve bewegingservaring te laten opdoen, wordt de relatie
met het eigen lichaam genormaliseerd in die zin dat het ziekteaspect niet langer het
enige is dat op de voorgrond staat. Bewegen en ontspanning, twee centrale aspecten
van psychomotorische interventies, worden doorgaans aanbevolen als belangrijke
middelen bij het omgaan met somatische aandoeningen, zoals diabetes, astma en
reuma (zie o.a. Bosscher et al. 1996; Sarafino, 1990).
Een kernaspect van PMT is het planmatig en doelgericht construeren en manipuleren
van bewegingssituaties in een therapeutische context (Van der Klis 1999; 1980).
Dat wil zeggen dat de therapeut een bewegingssituatie ‘op maat’ aanbiedt, waarin de
therapeutische doelstelling van de individuele cliënt gerealiseerd kan worden (zie ook
Emck, 2002a). Psychomotorisch therapeuten werken in een bewegingsruimte, zoals
bijvoorbeeld een gymzaal, waar zij cliënten specifieke bewegingsarrangementen aanbieden
waarbij ook lichaamsbeleving aan de orde komt (zie De Lange, 1998). Dit kan
variëren van een balspel, oefeningen in tweetallen waarin men op elkaar leert vertrouwen,
tot het lichamelijk ervaren en/of uitbeelden van emoties.
1
Dit hoofdstuk is eerder verschenen als: Emck, C. & Bosscher, R.J. (2004). Psychomotorische interventies: bewegingservaring
op maat. In: G. Pool, F. Heuvel, A.V. Anchor & R. Sanderman (red.), Handboek psychologische interventies bij chronisch-somatische
aandoeningen (pp. 368-385). Assen: Van Gorcum.
1
PMT_Boek_v2 1
9/23/08 9:19:10 PM

PMT is primair een experiëntiële therapievorm, waarin ook geoefend kan worden met
gedragsalternatieven, zoals het aannemen van een assertieve houding in plaats van
een houding die verwijst naar het aannemen van een ziekterol of slachtofferschap, of
het leren ontspannen. Tevens kunnen innerlijke conflicten op lichamelijke wijze worden
uitgewerkt (NVPMT, 1995; Petzold, 1996), bijvoorbeeld het uiten van gevoelens
van woede (over het ziek zijn of over de gevolgen hiervan in de omgang met anderen).
Daarbij wordt ook aandacht geschonken aan de angst voor pijn, schade of afwijzing.
De essentie blijft de ervaring: er wordt ter plekke iets gedaan, en dit is de basis voor
het verder beïnvloeden van gedrag, gedachten en gevoelens, aansluitend op de hulpvraag
van de cliënt.
Dit experiëntiële karakter is een gegeven, dat zij deelt met creatieve therapie en
waarmee zij zich onderscheidt van – primair verbale – psychotherapie (Emck, 2002a;
2002b; Smeijsters, 2000). Dit rechtvaardigt dat beide vakgebieden inmiddels onder
één noemer (vaktherapeuten) zijn ondergebracht in de nieuwe beroepenstructuur
voor de geestelijke gezondheidszorg (Borst-Eilers, 2001). De therapeutische inwerking
van non-verbale interventies kan zeer krachtig zijn, juist omdat de ratio ten dele
‘gepasseerd’ wordt. Enerzijds vormt dit de kracht van experiëntiële technieken, anderzijds
kan de therapeut hiermee een sterke invloed op de cliënt uitoefenen zonder
zich daarvan bewust te zijn.
Toepassingen van PMT zijn vooral beschreven voor kinderen en volwassenen met
psychiatrische stoornissen (NVPMT, 2001; Van Hattum & Hutschemaekers, 2000a,b).
Ook verschenen er twee specifieke psychomotorische trainingen: sociale weerbaarheidstraining
voor kinderen (Kool, 2000) en stressmanagement training voor jongeren
met psychotische stoornissen (Emck, 1998). Voorts participeren psychomotorisch
therapeuten in landelijke werkgroepen richtlijnontwikkeling (Trimbos-instituut/CBO) op
het gebied van stemmingsstoornissen, angststoornissen, schizofrenie en ADHD.
Hoewel PMT met name in de praktijk van de klinische geestelijke gezondheidszorg
een reguliere behandelvorm is geworden, is het onderzoek nog schaars. Onderzochte
behandelvormen blijken runningtherapie voor mensen met een depressie (Bosscher,
1991), het protocol voor de behandeling van mensen die lijden aan ‘ingebeelde lelijkheid’
(Baardman, 1989), de psychomotorische interventie van Droës (1991) voor
ouderen met dementie, en de beïnvloeding van de lichaamsbeleving van patiënten
met eetstoornissen (Probst, 1997). Het blijkt dat deze geprotocolleerde vormen van
PMT tot klachtvermindering leiden en/of het psychosociaal functioneren verbeteren.
Naast deze behandelstudies is onderzoek gedaan naar psychomotorische observatie
en diagnostiek bij zowel volwassen als kinder- en jeugdpsychiatrische pa tiën ten
(Emck 2001; 1997; Hammink et al. 1999; Simons, 1987; Van Roozendaal, 1969).
Globaal blijkt hieruit dat psychiatrische problematiek vaak samengaat met bijzonderheden
en/of stoornissen in de psychomotoriek (zie ook: Hoogduin, 2002; Wolters,
2
PMT_Boek_v2 2
9/23/08 9:19:10 PM

2002), waarop de indicatiestelling voor PMT gebaseerd kan worden. In deze tijd van
evidence-based handelen lijkt er binnen de psychomotorische therapie overigens toenemende
interesse voor onderzoek.
Naast psychomotorisch therapeuten begeven ook andere disciplines zich op het terrein
van bewegings- en lichaamsgerichte interventies. Dit heeft positieve en negatieve
kanten. Het betekent enerzijds dat het lichaam in de GGz weer van belang wordt
geacht, anderzijds ontstaat echter het gevaar dat professionals die op dit terrein
weinig of eenzijdig geschoold zijn inadequate en mogelijk ook schadelijke interventies
toepassen (zie ook Delhaas, 2001; Van Attekum, 2004). Een psycholoog die alleen
geschoold is in de bio-energetica zal slechts deze lichaamsgerichte werkwijze
toepassen, ook als het misschien beter is een conditiebevorderende activiteit aan te
bieden waarbij aandacht wordt besteed aan bewegingsbeperkingen, competentieverwachtingen
en attributiestijl (zie paragraaf 2 en 3b).
1. Diagnostiek: het klinisch psychomotorisch onderzoek
Psychomotorische diagnostiek is nog sterk in ontwikkeling. Er zijn diagnostische
instrumenten waarvan een bespreking in het kader van dit boek minder geschikt
is, omdat zij voor andere doelgroepen zijn ontwikkeld of (nog) niet zijn gevalideerd of
gedateerd (zie bijvoorbeeld Hammink, 2003; Emck, 1997; Simons, 1987; Van Roozendaal,
1969). Bovendien zijn deze procedures vaak bedoeld voor ervaren psychomotorisch
therapeuten in een klinische (doorgaans psychiatrische) setting. Dit hoofdstuk
daarentegen is algemener van aard en meer specifiek bedoeld voor psychologen
in de eerste en tweede lijn, die op beperkte schaal psychomotorische interventies
zouden kunnen toepassen. Als psycholoog dient men in ieder geval twee gebieden te
inventariseren voor de indicatiestelling van psychomotorische interventies bij mensen
met chronisch somatische aandoeningen: bewegingservaring en lichaamsbeleving.
Voor de inventarisatie van de bewegingservaring neemt men bij de intake een bewegingsanamnese
af. Dit betreft het uitvragen van de bewegingsactiviteiten in het verleden
en het heden om een indruk te krijgen van de invloed van de somatische
ziekte op het bewegingsgedrag in relatie tot psychosociale problemen (zie schema
1).
Tevens is het wenselijk zich een beeld te vormen van de lichaamsbeleving, de lichaamswaardering,
het lichaamsbeeld en de lichaamsattitude van de cliënt (zie
Emck, 1997; Du Bois, 1992). De lichaamsattitudelijst van Baardman (1989) is in dit
kader een geschikt instrument, omdat ook de attributionele stijl hierin is opgenomen.
Deze zegt iets over de mate waarin mensen hun lichaam (uiterlijk) beschouwen als
oorzaak voor problematische sociale interacties. Mensen met een chronisch somatische
aandoening kunnen zich bijvoorbeeld terugtrekken uit sociale situaties, zoals
3
PMT_Boek_v2 3
9/23/08 9:19:10 PM