Uit een aantal artikelen die ds Aart van Houweling ... - Kerk in Actie

ADL
Uit een aantal artikelen die ds Aart van Houweling, Schoonebeek, schreef over zijn studieverlof in
Brazilië. Hij bezocht in november 2007 ADL.
STUDIEVERLOF
In het kader van een studieverlof verbleef ik een maand in Espirito Santo. Zo was ik tegen het einde
van het afgelopen jaar ook een kleine week te gast bij het ADL. Het thema van mijn studieverlof was:
de missie van de Lutherse Kerk in Espirito Santo.
Door kennis te nemen van de wijze, waarop de Lutherse Kerk in Espirito Santo gestalte geeft aan de
missie- de zending-, hoopte ik te zullen worden geïnspireerd met het oog op de missie van
protestantse gemeenten in deze contreien. Ik werd niet teleurgesteld. Ik heb de Lutherse Kerk in
Espirito Santo leren kennen als een kerk, die na vele decennia een wat stijve op het Europese
verleden georiënteerde kerk te zijn geweest, nu de vensters opengooit naar de wereld. Wat overigens
niet wil zeggen, dat elk lid nu meteen voor het open raam gaat staan, maar de richting is bepaald, en
daar gaat het om.
Directeur van het ADL is Sigmund Berger, een ontspannen vijftiger. Eerder was hij onder meer
gemeentepredikant en directeur van een landbouwschool. Hij woont met zijn vrouw bij het
vormingscentrum. Samen met Daniel, een nog niet zo lang geleden afgestudeerd theoloog, die
bijbelonderwijs geeft; Alex, een vroege twintiger en theologiestudent, die zijn studie tijdelijk heeft
stopgezet en zorgdraagt voor de diaconale vorming; Mathilde, de muzieklerares; Jair, een voormalig
student, die leraar techniek is geworden; een landbouwkundige, die onzichtbaar bleef; en zijn vrouw,
die lerares handvaardigheid is, geeft Sigmund Berger leiding aan de vorming van de leerlingen. Er is
altijd een van de leraren aanwezig. Dat is nodig, omdat de leerlingen doordeweeks alle op het
centrum overnachten, terwijl ook 's weekends een deel van hen overblijft. Veel leerlingen komen van
verre.
Het ADL telt een kleine zeventig leerlingen. De verhouding tussen de seksen is onder hen zo
ongeveer gelijk. De leerlingen variëren in leeftijd van ongeveer vijftien tot tweeëntwintig jaar. Ze
hebben diverse herkomsten, alleen al in religieus opzicht. De meesten van hen zijn Luthers, maar er
zijn ook Rooms- Katholieken en Pinkstergelovigen onder hen en enkelen behoren tot de Candomble,
de godsdienst van de uit Afrika afkomstige slaven, die werd overgoten met een Rooms- Katholiek
sausje. Veel leerlingen komen uit onbemiddelde gezinnen. Maar liefst driekwart van hen komt ook uit
gebroken gezinnen. De leerlingen gaan ogenschijnlijk heel prettig met elkaar om. Ze lachen nu eens,
plagen elkaar, zijn dan weer serieus. Ze stralen een zekere eendracht uit.
EEN DAG IN HET ADL
Op het ADL (Associacão Diaconica Luterana) heerst een opvallende orde. Geen strakke, doodse
orde, maar een opvallende orde in de tijd, die de dagelijkse gang van zaken zichtbaar ten goede komt.
Wanneer om zeven uur 's ochtends op bescheiden toon de bel gaat, komt meteen iedereen in
beweging. Gerommel, gedoe en geren- tijd om voor de spiegel te staan is er niet of nauwelijks. Een
kwartiertje later zit iedereen op stoelen in de grote zaal in een U- vorm gereed voor de ochtendwijding.
In de open zijde van de U- vorm staat aan de ene kant een lezenaar, aan de andere de muziekgroep
van het ADL met het oog op de begeleiding van de samenzang. In het midden hangt er een kruis aan
de muur. Een beschrijving van een zo'n ochtendwijding:
Een van de twee leerlingen, die deze keer de ochtendwijding hebben voorbereid, neemt plaats achter
de lezenaar en noemt de titel van een te zingen lied. Nadat het lied is gezongen, spreekt de leerling
naar Lutherse gewoonte met het gezicht naar het kruis een gebed uit. Vervolgens leest de andere
leerling twee Schriftgedeelten. Tussendoor laat hij een lied zingen. Na de tweede lezing, Joh. 7: 37,
38, roept hij de leerlingen op om op te staan en naar het midden van de zaal te treden. Daar staat een
grote schaal met water, waaromheen een rond muurtje van losse stenen is gebouwd. Het stelt,
duidelijk zichtbaar, een bron voor. De leerling, die dan voorgaat, haalt enkele stroken papier uit de
bron. Er staan termen op, zoals 'de vrede van Christus'- termen, die duiden op de vruchten van de
Geest, die je ontvangt, wanneer je gehoor geeft aan Jezus' oproep: 'Laat wie dorst heeft bij Mij komen
en drinken.' ( Joh. 7: 37) Hierna wordt ieder uitgenodigd om een handvol water uit de bron te
scheppen en dat te drinken. De ochtendwijding wordt besloten met het zingen van een derde lied en
aansluitend een gezamenlijk, hand- in- hand uitgesproken Onze Vader. Een mooie ochtendwijding,
voor en door Braziliaanse jongeren van ongeveer vijftien tot tweeëntwintig jaar. Ik kan me voorstellen,

dat hun Nederlandse leeftijdgenoten zeker iets aan een dergelijke samenkomst zouden kunnen
beleven. En niet alleen zij.
Na de ochtendwijding vertrekken de leerlingen naar de eetzaal voor de café: een kop mierzoete koffie
met een plak witbrood. Daarna begint het programma. Dat ziet er op de doordeweekse dagen verder
zo uit:
– 8.00 uur: verrichten van corvee en voorkomende werkzaamheden;
– 10.00 uur: les op het ADL ( of studietijd);
– 12.00 uur: middagmaaltijd ( almoco)
– 13.00 uur: pauze;
– 14.00 uur: les ( of studietijd);
– 16.00 uur: pauze;
– 17.00 uur: avondeten ( jantar);
– 18.00 uur: les op de staatsschool in het dorp;
– 22.00 uur: terugkeer op het ADL.
Hierbij moet in aanmerking worden genomen, dat de leerlingen op woensdagen en vrijdagen voor
stages naar stageadressen gaan ( in een volgende bijdrage meer over deze stages). Op het ADL
krijgen de leerlingen vorming in o. m. muziek, landbouwkunde, bijbelkennis en – uitleg,
groepsdynamica en handvaardigheid. De vorming, die de leerlingen op het ADL ontvangen, komt in
feite bovenop het onderwijs, dat ze op de staatsschool ontvangen. Maar het is onmiskenbaar vorming
met een surplus!
ONTMOETINGEN MET LEERLINGEN VAN HET ADL
Het is zondagavond in Serra Pelada. In het ADL (Associacão Diaconica Luterana) is het avondeten
achter de rug. Sommige leerlingen zijn nog bezig met hun corvee. Anderen zijn vrij.
Michaez komt bij me zitten. Hij is een verre nakomeling van Zeeuws- Vlaamse boeren, die halverwege
de achttiende eeuw na het uitbreken van de aardappelpest via de haven van Antwerpen emigreerden
naar Espirito Santo en daar terecht kwamen in de voor landbouw minst geschikte gedeelten.
Michaez komt uit Correjo de Peneira, een klein dorpje in het noorden van Espirito Santo. Hij wil boer
worden en mede opgrond van zijn vorming aan het ADL een rol gaan spelen in de kleine
plattelandsgemeenschap, waar hij is geboren en opgegroeid en waar ook zijn familie woont. Maar de
grote vraag is: Zal de landbouw er in de toekomst voldoende mogelijkheden bieden voor een
bestaan?
Ik praat met Michaez in een mengeling van Portugees, Duits en Pommeraans. Hij is erg nieuwsgierig
naar Nederland. Van een stokoud familielid, dat alle hem ter beschikking staande kennisbronnen
onderzocht op informatie uit het land van zijn voorgeslacht, kent hij de naam van Prins Bernard. Ook
Michaez heeft zich verdiept in het land van zijn voorgeslacht. Hij blijkt te hebben gelezen over de strijd
tegen het water, de dijken, de de landwinning, etc. Het ontlokt hem de volgende uitspraak in het
Pommeraans: 'Gott het Holland net makt, de lju hebt Holland makt'.
Na het gesprekje met Michaez loop ik Serra Pelada in. Het is een mooie avond. Er zitten veel mensen
buiten, aan de hoofdstraat. Ik ga ergens op een muurtje zitten. Er voegen zich vrij snel drie leerlingen
van het ADL bij me. Twee meisjes en een jongen. We komen tot een gesprek. Wat zijn de
toekomstplannen van de jongeren? Het ene meisje weet het nog niet, het andere wil misschien de
gezondheidszorg in. De jongen zegt pastor te willen worden. Wanneer hij klaar is met zijn opleiding
aan het ADL, wil hij theologie gaan studeren.
De meisjes haken af. Ze verleggen hun aandacht naar een leeftijdsgenoot van de andere sexe uit
Serra Pelada. Ik praat door met de jongen. Hij informeert naar de Lutherse Kerk in Nederland. Er komt
weer een andere leerling van het ADL bij ons zitten.
Vanuit de verte nadert dan in de avondschemering op hoge benen, heupwiegend, een grote,
imponerende, donkere vrouw. Naarmate ze dichterbij komt, raken de jongens, die me op dat moment
gezelschap houden, meer en meer door haar gebiologeerd. Ze kunnen hun ogen niet van haar
afhouden. Het gesprek valt helemaal stil. Wanneer de vrouw zo ongeveer uit het gezichtsveld is
verdwenen, hervatten de jongens het gesprek. Een van hen zegt, me schuins aankijkend: 'Die vrouw...
is geen vrouw'. Geen vrouw? Een travestiet dus, hier in dit kleine boerendorpje in het binnenland.
Ik opper- waarom eigenlijk?- dat er in Brazilie verhoudingsgewijs waarschijnlijk meer travestieten
rondlopen dan in Nederland. Uit wat de jongens vertellen, maak ik op, dat dit inderdaad het geval lijkt
te zijn.

We hebben het dan al over homoseksualiteit gehad. De jongen, die pastor wil worden, heeft me
gevraagd, hoe de kerken in Nederland zich verstaan met hun homoseksuele leden. Ik heb hem
verteld, dat er in verschillende protestantse gemeenten homoseks uele relaties worden gezegend.
Zoiets gebeurt niet in de Lutherse Kerk van Brazilie, concludeerde hij. Ik vroeg hem vervolgens, wat hij
van de praktijk in onze kerken vindt. Zijn antwoord was duidelijk: hij wil niet discrimineren. Daarmee
was voor hem de kous af. Ik ben er niet verder op in gegaan.
STAGES
In het kader van hun diaconale vorming lopen de leerlingen van het ADL stage in verschillende
instellingen, zoals de Policia Civil, de gemeentelijke gevangenis, in de nabijgelegen stad Afonso
Claudio, en het Casa de Menino, een opvangtehuis voor kinderen, in dezelfde stad.
Samen met de leraren Daniel en Alex bezoek ik beide instellingen.
Eerst gaan we naar de Policia Civil. Er verblijven tweeentachtig gedetineerden. Ze zitten in groepjes
van vijf in donkere, zompige cellen, waarin ze zich nauwelijks kunnen bewegen. In de meeste cellen
valt er maar een klein streepje licht naar binnen. De mannen- ik zie alleen maar mannen- zitten als
gekooide tijgers, wachtend op voer, achter de tralies.
Door de tralies heen spreek ik met een man van naar schatting vijfendertig jaar. Hij moet
drieeneenhalf jaar zitten, waarvan nu drie jaar achter de rug zijn. Hij is getrouwd en heeft twee zoons
van elf en acht jaar oud. Hij zegt te willen boeten voor wat hij heeft gedaan, maar het verblijf in de
gevangenis 'muito difficil' ( erg zwaar) te vinden. Wat wil hij gaan doen, wanneer hij weer op vrije
voeten is? De maatschappij weer in, zijn oude beroep van boer oppakken. Gelooft hij in God. De man
antwoordt bevestigend. Maakt dat het verblijf in de gevangenis misschien iets lichter? Dat wel, maar
het blijft erg zwaar.
Een keer per twee weken bezoeken leerlingen van het tweede en derde jaar ( de vorming duurt drie
jaar) onder begeleiding van Daniel en Alex de gevangenen. Ze praten en musiceren met hen.
Sigmund Berger, directeur van het ADL, zal later opperen, dat het bezoek door de leerlingen wel eens
van veel meer betekenis zou kunnen zijn dan dat van een pastor, die toch in eerste instantie voor een
betaalde functionaris wordt aangezien. Ik kan me er wat bij indenken. Ook vertelt Sigmund Berger dan
nog, dat hij heeft voorgesteld om een eredienst in de gevangenis te organiseren met de mogelijkheid
van doop en avondmaal. De directie is er niet op ingegaan. Het zou te veel aan bewaking vergen.
Naast de leerlingen van het ADL wordt er ook vanuit Rooms- Katholieke parochies bezoek gebracht
aan de gevangenen. Eerder brachten legden ook Pinkstergelovigen bezoeken af, maar zij worden
inmiddels door de directie geweerd. Ze halen te veel overhoop: evangelisatie, prediking, bijbeluitleg,
muziek, gebed, morele raadgevingen- niets mag ontbreken.
We bezoeken het Casa de Menino, een opvangtehuis voor kinderen tot vijftien jaar van wie de
meesten jonger dan zes jaar zijn. De kinderen komen uit probleemgezinnen, meestal
eenoudergezinnen, waaruit de vader is vertrokken. Vaak zijn er alcohol of drugs in het spel. Soms
werkt de moeder in de prostitutie. De kinderen kunnen alleen terecht in het opvangtehuis, wanneer het
gezin, waarvan ze deel uitmaken onder en bepaalde inkomensgrens moet leven. Er worden in totaal
honderdtachtig kinderen in het tehuis opgevangen. Tachtig van hen krijgen er 's ochtends en honderd
van hen 's middags een maaltijd, afhankelijk van hun schooltijden.
Een al wat oudere man leidt ons rond. Wanneer ik hem vraag, of hij een betaalde kracht is, komen er
juist een paar kinderen op hem af. Ze slaan hun armen om hem heen. Er biggelen een paar grote
tranen uit zijn glinsterende ogen. 'Dit is mijn salaris', zegt hij.
De stagiaires van het ADL doen veel aan muziek en aan toneel met de kinderen. Ze computeren met
hen op een aantal afgeschreven computers, die de Banco de Brasil het opvangtehuis ter beschikking
heeft gesteld. Maar het liefst voetballen de kinderen toch met hen op het trapveldje.
HET ADL EN DE BOEREN
Het ADL is gevestigd te Serra Pelada, een dorpje met pakweg tweeduizend inwoners. Het dorpje ligt
in tropisch regenwoud en gaat enigszins schuil onder zeer hoge rotspartijen. De inwoners ontlenen
hun bestaan voor het overgrote deel aan de landbouw. Serra Pelada wordt omgeven door tal van in
de meeste gevallen heel kleine bedrijfjes van koffieboeren, bananenverbouwers en veetelers. Hoe
majesteitelijk de omgeving ook oogt, de landbouw stuit er op grote problemen:
De bedrijfjes liggen in zeer geaccidenteerd terrein, dat wordt gevormd door heuveltoppen, hoge
rotspartijen, kleine valleitjes en stroomdalletjes. Het terrein is moeilijk te bewerken en geeft een relatief
lage opbrengst. Om tot een hogere opbrengst te komen, maken de meeste boeren, misleid door

eclames van producenten als Hoechst en Bayer, op onverantwoorde wijze gebruik van landbouwgif.
Feit is, dat dit grote gevolgen heeft voor hun gezondheid. Velen hebben in mindere of meerdere last
van huidaandoeningen. En relatief zeer velen van hen lijden aan kanker. Ook wees onlangs een
onderzoek in het nabij Serra Pelada gelegen Santa Maria de Jetiba uit, dat de oorzaak van het hoge
aantal zelfdodingen, dat er had plaatsgevonden, mede te wijten was aan het gebruik van depressief
makend landbouwgif. Jammerlijk is, dat de conclusie door de onderzoekers niet in de openbaarheid
werd gebracht uit angst voor represailles.
Een ander groot probleem, waar de landbouw in de omgeving van Serra Pelada op stuit, is de enorme
houtkap, die op de hellingen heeft plaatsgevonden. Daardoor kunnen de hellingen het regenwater niet
vasthouden en verdroogt de aarde. De droogte dreigt de boeren rondom Serra Pela meer en meer in
de greep te krijgen. Velen leggen wel waterreservoirs aan, maar die raken elk jaar meer uitgeput. Door
de grootschalige houtkap op de hellingen is er ook veel erosie: grond brokkelt af, komt in de
stroomdalletjes terecht en belandt in de rivieren. Die slibben dicht en verdwijnen daardoor soms
gewoon. In Espirito Santo zijn mede hierdoor de laatste jaren liefst dertig ( 30!) rivieren verdwenen.
Nog een groot probleem: Een afzetgebied van enige omvang is niet meteen dichtbij. Voor vervoer van
hun producten naar bijvoorbeeld de hoofdstad Vitoria zijn de boeren aangewezen op
tussenhandelaren. Die zijn zich zeer wel bewust van hun machtspositie en schromen niet deze stevig
uit te buiten. Je kunt dit de boeren verwijten. Ze organiseren zich slecht. Naar schatting heeft maar vijf
procent heeft zich georganiseerd in een cooperatie.
Het ADL is zeer betrokken bij de problemen van de boeren. Dat komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in
het wijzen op de gevaren bij het gebruik van landbouwgif; in het aanstippen van de gevolgen van de
houtkap op de hellingen; in het promoten van ecologische landbouw ( het ADL legt een proeftuin aan);
en in het bevorderen van de samenwerking tussen de boeren. Dit laatste krijgt vorm op een terrein,
dat door het ADL ter beschikking is gesteld. Op dit terrein heeft een machine, die dienst doet bij de
verwerking van koffiebonen voor de afvoer naar de markt, plaats gekregen. De geavanceerde
machine is eigendom van een cooperatie. Bovendien begeleidt Jair, de techneut van het ADL, een
groepje boeren bij het bedienen van de machine. En daarbij worden er vanuit het ADL cursussen voor
de koffieverbouw georganiseerd, die recentelijk door veel koffieboeren zijn gevolgd.
Na een wat mindere periode heeft het ADL momenteel weer een goede relatie met de boeren. En dat
is alleen al van belang, omdat de leerlingen van het ADL worden opgeleid tot de toekomstige leiders
van de boerengemeenschappen. Opdat deze gemeenschappen niet te gronde gaan, doordat men
wegtrekt .