SCHILDERS VAN ZULK EEN LOME EN VOCHTIGE GESTELDHEID • tuumcatr. haitót JfttätHr\ Jaminom,^ omdat! JjSit hutmdäxkm uttum -fit* in aquù itqutifr, txtrtnärs, out jnfatnœZiu y tram iantu.' faraßu^^tfmxj' Junt • ° 2 H. Muller naar Maart<strong>en</strong> <strong>van</strong> Heemskerck, 'Luna', gravure, 214 x 251 mm, Amsterdam, Rijkspr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kabinet (Hollstein nr. 93). 731
F. GRIJZENHOUT Netzomin als Du Bos origineel was in deze visie, was Temple dat. De basiselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er<strong>van</strong> vind<strong>en</strong> we al bij de beschrijving <strong>van</strong> de Lage Land<strong>en</strong> die Lodovico Guicciardini in 1567 publiceerde <strong>en</strong> die door Du Bos ook geraadpleegd werd; deze op zijn beurt beriep zich in zijn opinie dat de 'Belges ... d'une étrange & admirable ingéniosité & très propre à imiter' zijn, op Julius Caesars opmerking<strong>en</strong> over de Belgae 18 . In de loop <strong>van</strong> de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw ontstond bij de talrijke buit<strong>en</strong>landse bezoekers aan de Republiek <strong>e<strong>en</strong></strong> steeds terugker<strong>en</strong>d patroon <strong>van</strong> oordel<strong>en</strong> over haar inwoners, waarin ook de bevinding<strong>en</strong> <strong>van</strong> Temple <strong>en</strong> Du Bos pass<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gevluchte Hug<strong>en</strong>oot vatte het beeld in 1695 als volgt sam<strong>en</strong>: 'Ils immol<strong>en</strong>t l'agréable à l'utile, la légèreté au flegme, l'imagination au bon s<strong>en</strong>s, le bel esprit au bon esprit' 19 . Gebor<strong>en</strong> onder de slaapverwekk<strong>en</strong>de maan Het wereldbeeld dat t<strong>en</strong> grondslag lag aan de ideeën <strong>van</strong> Guicciardini, Temple <strong>en</strong> Du Bos omtr<strong>en</strong>t de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de fysieke omgeving <strong>en</strong> het temperam<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>e<strong>en</strong></strong> individu of <strong>van</strong> hele volk<strong>en</strong>, was gevormd in de klassieke oudheid. Medici als Hippocrates <strong>en</strong> Gal<strong>en</strong>us m<strong>e<strong>en</strong></strong>d<strong>en</strong> dat de ziel <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>s langs fysieke weg bepaald werd<strong>en</strong> door di<strong>en</strong>s temperam<strong>en</strong>t, oftewel de onderlinge verhouding waarin de lichaamsvocht<strong>en</strong> gele gal, zwarte gal, bloed <strong>en</strong> slijm <strong>en</strong> de daaraan gerelateerde kwaliteit<strong>en</strong> warmte <strong>en</strong> koude, droogte <strong>en</strong> vocht war<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd. Die krasis, die onderlinge m<strong>en</strong>gverhouding <strong>van</strong> vocht<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwaliteit<strong>en</strong>, werd beïnvloed door de voeding <strong>en</strong> vooral door de kwaliteit <strong>van</strong> de lucht ter plaatse. Zodo<strong>en</strong>de overheerste in <strong>e<strong>en</strong></strong> bepaalde landstreek het sanguinische, in <strong>e<strong>en</strong></strong> andere juist weer het cholerische, het melancholische of het flegmatische temperam<strong>en</strong>t 20 . In dit wereldbeeld war<strong>en</strong> temperam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, landstrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> klimat<strong>en</strong> mede bepaald door de inwerking <strong>van</strong> de planet<strong>en</strong>. De m<strong>en</strong>selijke tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> in bepaalde strek<strong>en</strong> aantrof, war<strong>en</strong> dus ook afhankelijk <strong>van</strong> de planeet die in dat gebied de grootste invloed uitoef<strong>en</strong>de op de 'planet<strong>en</strong>kinder<strong>en</strong>'. Deze antieke theorieën werd, na middeleeuwse bemiddeling 21 , in de r<strong>en</strong>aissance nieuw lev<strong>en</strong> ingeblaz<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de zesti<strong>en</strong>de eeuw werd<strong>en</strong> ze gepopulariseerd. In de tweede helft <strong>van</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw wijdd<strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e Noord- <strong>en</strong> Zuidnederlandse kunst<strong>en</strong>aars <strong>en</strong>ige veelzegg<strong>en</strong>de series gravures aan dit gedacht<strong>en</strong>complex 22 . Zo zi<strong>en</strong> we op <strong>e<strong>en</strong></strong> gravure door Pieter de Jode I naar Maart<strong>en</strong> de Vos (afb. 1 ), 18 L. Guicciardini, Description de touts les Pays-Bas (Amsterdam, 1641 ) 41. 19 Du bel esprit (Amsterdam, 1695) geciteerd bij R. Murris, La Hollande et les Hollandais aux XVIIeme at au XVIIIeme siècles, vus par les Français (Parijs, 1925) 72. 20 E. C. E<strong>van</strong>s, Physiognomies in the anci<strong>en</strong>t world (Philadelphia, 1969). Gal<strong>en</strong>, On the natural faculties (Lond<strong>en</strong>/Cambridge (Mass.), 1947) 15, 139, 183-185, 193. 21 J. Seznec, The survival of the pagan gods. The mythological tradition and its place in R<strong>en</strong>aissance humanism and art (New York, 1961 [1953', de originele Franse uitgave dateert <strong>van</strong> 1940]). 22 Voor het volg<strong>en</strong>de I. M. Veldman, 'Seasons, planets and temperam<strong>en</strong>ts in the work of Maart<strong>en</strong> <strong>van</strong> Heemskerck. Cosmo-astrological allegories in sixt<strong>e<strong>en</strong></strong>th-c<strong>en</strong>tury prints', Simiolus, XI (1980) 149-176; Idem, 'De macht <strong>van</strong> de planet<strong>en</strong> over het m<strong>en</strong>sdom in pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar Maart<strong>en</strong> de Vos', Bulletin <strong>van</strong> het Rijksmuseum, XXXI (1983) 21-53; Idem, Leerrijke reeks<strong>en</strong> <strong>van</strong> Maart<strong>en</strong> <strong>van</strong> Heemskerck (D<strong>en</strong> Haag, 1986) 67-87. 732
Change language