PDF Printing 600 dpi - Koninklijk Belgisch Genootschap voor ...

REVUE BELGE
DE
NUMISMATIQUE
ET DE SIGILLOGRAPHIE
BELGISCH TIJDSCHRIFT
VOOR NlTMISMATIEI( EN ZEGELI(IJNDE
PUBLIÉE
SOllS LE HAllT PATRONAGE
DE S. M. LE ROI
PAR LA
SOCIÉTÉ ROYALE
DE NUMISMATIQUE DE BELGIQUE
UI1'GEGEVEN
ONDER DE HOGE BESCHERMING
VAN Z. M. DE KONING
DOOR HET
KONINKLIJK BELGISCH
GENOOTSCIIAP VOOR NUMISMATIEK
Directeurs
GHISLAINE MOUCI-IARTE, PIERRE COCKSHAW,
FRANÇOIS DE CALLATAY et JOHAN VAN HEESCH
CXLVIII - 2002
BRUXELLES
BRUSSEL

RAF VAN LAERE (*)
TONGEREN:
LODEN VERZEGELINGEN UIT HET ANCIEN REGIME
Van oudsher zijn het vooral archivarîssen die zich toeleggen op de
studie van zegels. Zij beschouwen de zegelkunde in de eerste plaats als
een deel van de diplomatiek. Ook genealogen en heraldici tonen vaak .
een diepgaande belangstelling voor zegels. Deze traditionele benadering
wordt in ruime mate weerspiegeld door de klassieke typologie. Deze gaat
ervan uit dat een zegel in principe op de een of andere wijze met een
document verbonden is of was (1). Dit gezichtspunt is historisch gegroeid.
De meeste zegels die tot nog toe bestudeerd werden, stammen inderdaad
uit een archivalische context. Tot diep in de 20ste eeuw benaderde men
zegeis immers voorai aIs essentiële elementen om de authenticiteit van
akten te kunnen garanderen. De regels van de historische kritiek werden
niet alleen toegepast op de beeldenaar en de legende maar ook materiaal
en aanhechtingswijze ontsnapten niet aan grondig onderzoek. Twee soorten
zegels kregen echter beduidend minder aandacht. De studie van de
zegelstempels of -matrijzen spitste zich vooral toe op beeldenaar en Iegende
maar schonk en schenkt nog steeds, vaak te weinig aandacht aan
technische aspecten zoals materiaal, productietechniek - gieten, het gebruik
van ponsen, gravure - handgrepen en stelen, richtingwijzers ...
waardoor het voorkomt dat cruciale gegevens over chronologie en authenticiteit
aan de aandacht ontsnappen. Hel huidige gebrek aan belangstelling
voor een nieuwe aanpak bij de studie van zegelmatrijzen is
wellicht te verklaren door hun relatieve zeldzaamheid en - op enkele
uitzonderingen na - weinig prestigieuze karakter. Een gebrek aan belangstelling
vanwege andere vorsers zoals kunsthistorici is hieraan echter
evenmin vreemd.
Veel problernatischer is het ontbreken van systematisch onderzoek van
loden verzegelingen. Hoewel zij reeds vanaf de 19de eeuw sporadisch gesignaleerd
worden in regionale publicaties, werden zij zelden of nooit
grondig in een bredere context bestudeerd. Omdat loden verzegelingen
niet aan documenten maar aan producten gehecht waren, werden en worden
zij meestal niet bewaard in archiefbewaarplaatsen maar in musea en
(*) Raf Van Laere, Rozenstraat 22, B-3500 Hasselt.
e-mail: rai.van.laere@pandora.be
(1) Recent b.v. W. PREVENIER, Zegelkunde, in J. ART (red.), Roe schrijf ik de qeschiedenis
van tnijn gemeente? Deel 3a. Hulpuietenschappen, Gent, 1995, p. 75-89.

140 RAF VAN LAERE
penningkabinetten. Dit is wellicht één van de voornaamste oorzaken voor
het gebrek aan belangstelling vanwege de historici.
De groeiende belangstelling voor stadsarcheologie en de toename van
- al of niet legale - prospectie met metaaldetectoren leverde het laatste
decennium een overvloed aan nieuw materiaal op waardoor het mogelijk
wordt de rol, die loden verzegelingen tijdens het ancien regime speelden,
meer in detail te onderzoeken.
Maar ook nu is de belangstelling eerder gering. Slechts enkele, vaak
lokale historische musea en archeologische diensten, registreren of bewaren
het gevonden materiaal systematisch. Ook de meeste privé-verzamelaars
koesteren nauwelijks belangstelling voor deze onooglijke getuigen
van het verleden. Loden verzegelingen zijn daarenboven relatief kwetsbaar
voor omgevingsfactoren. Daardoor dreigt op relatief korte termijn
een unieke bron over de handel en het economische leven tijdens het ancien
regime en latere periode reddeloos verloren te gaan. Er is daarom
niet alleen een grote nood aan de systematische publicatie van materiaal
dat her en der sluimert in verschillende collecties of dat nu tevoorschijn
komt maar ook aan archiefonderzoek, typologie. chronologische aanknopingspunten,
referentiecollecties ... kortom aan nieuwe methodologische
inzichten e).
Traditioneel laken- of textielloodjes genoemd, vervullen loden verzegelingen
een brede waaier van functies, die in essentie echter paralleI lopen
met deze van de archivalische zegels.
Loden zegels werden gebruikt ais eigendoms-, keur- of waarmerk, ijk,
fiscaal ontvangstbewijs ... Gebrek aan archiefonderzoek rnaakt het op dit
ogenblik echter vaak onmogelijk de juiste betekenis van een concrete loden
verzegeling te achterhalen. Hier ligt een boeiend studieterrein bijna
volledig braak.
Met de hulp van enkele fervente metaaldetectives e) legde het Munten
Penningkabinet van de provincie Limburg de afgelopen jaren een bescheiden
referentiecollectie aan. Op basis van deze verzameling kan een
eerste, zij het ruwe en voorlopige, typologie voorgesteld worden, Door
gebrek aan onderzoek moet de precieze functie van de meeste loden verzegelingen
in het ongewisse blijven. De voorgestelde typologie is daarom
noodzakelijkerwijze gebaseerd op uiterlijke en technische kenmerken. Op
die manier kan de huidige, vaak misleidende terminologie van b.v. lakenof
texiiellocdjes vermeden worden. Het is immers niet omdat er indrukken
(2) Zie b.v. P. BOUSSEMAERE. De leperse lakenproduciie in de oeerliende ceuw opnieuw
berekend aan de hand van de lakenloodjes, in J aarboek ooor rniddeleeuuise qeschiedenis, 3,
2000. p. 131-161.
(3) Mijn dank gaat vooral uit naar de heren G. Messiaen. A. Schouterden, R. Teuchy
en P. Voets, die jarenlang trouw hun vondsten voor studie ter beschikking stelden,
Zonder hun hulp en vrijgevigheid zouden de collecties van het Munt- en Pennigkabinet
van de provincie Limburg nauwelijks of geen loden verzegelingen bezitten.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT HET ANCIEN REGIME 141
van textiel voorkomen op de binnenzijde van een loden verzegeling dat
men per se te maken heeft met een textielloodje. De weefselindrukken
kunnen immers ook veroorzaakt zijn door verpakkingsmateriaal.
Typologie C)
1. A fhangende zegels zij n in principe niet rechtstreeks aan het gezegelde
product bevestigd maar ermee verbonden door middel van één of meerdere
koorden.
1.1. Het tweepuntsloodje of bulle bestaat uit een dun metalen schijfje dat
doorboord is. Bij het verzegelen wordt een dubbele koord of (metalen)
draad door het schijfje gehaald. Dit wordt vervolgens platgeslagen met
een pons of dicht geknepen met een tang waardoor tegelijk een afbeelding
op één of beide zijden aangebracht wordt. De naam bulle is ontleend
aan de loden en soms gouden zegels, die aan keizerlijke en pauselijke oorkonden
gehangen werden. Het tweepuntsloodje is typologisch dus erg
nauw verwant aan de traditionele archivalische zegels.
Het tweepuntsloodje is de meest eenvoudige vorm van metalen verzegelîng.
Klaarblijkelijk ondervond men reeds tijdens de Middeleeuwen clat het
niet zo erg moeilijk is om dit type verzegelingen voorzîchtig weer te openen
en opnieuw te gebruiken zodat de weg openstond voor vervalsing en
bedrog. Er werd gezocht naar bijkomende beveiligingen onder meer door
het aanbrengen van een centraal beveiligingspinnetje waarrond de koorden
of draden die door het zegel getrokken werden, gewrongen of gedraaid
werden maar geen van deze maatregelen schonk volledige voldoening.
Tweepuntsloodjes werden daarom meestal slechts voor minder belangrijke
verzegelingen gebruikt. Dat belet echter niet dat dit type - maar dan
meestal met centrale beveiliging - tot diep in de 20ste eeuw in gebruik
bleef.
1.2. Het driepuntsloodje is voorzien van twee kanaaltjes die elkaar in het
midden ontmoeten. Beide koorden of draden, die langs verschillende openingen
door het zegel getrokken worden, kornen langs één opening sarnen
naar buiten. AIs men vlak vôôr het dichtknijpen van een driepuntsloodje,
de koordjes aan de opening waar zij sarnen naar buiten komen even sarnen
draait, dan is het bijzonder moeilijk de verzegeling zonder beschadiging
opnieuw te openen. De kans op vervalsing is daarom veel geringer
dan bij een tweepuntsloodje.
(4) R. VAN LAERE, Loden zegels en oerzeqelinqen, in Limburg, 71, 1992, p. 85-102 stelt
een voorlopîge typologie voor die gebaseerd is op technische en zuiver vormelijke kenmerken.

142 RAF VAN LAERE
Voorai na de Middeleeuwen wonnen driepuntsloodjes aan populariteit.
Vandaag treft men dit type in bijna elk huis aan op gas-, elektriciteits- of
watermeters.
1.3. Vierpunfsloodjes zijn voorzien van twee doorboringen die een hoek
van 90° maken, zodat de koorden of draden waarmee de verzegeling aan
het product bevestigd is, eikaar kruisen.
Tijdens de Middeleeuwen werden verzegelingen niet steeds onmiddellijk
voorzien van een volledige beeldenaar, die het ganse oppervlak bedekte.
Bij opeenvolgende controles in de Ioop van een complex
productieproces of bij opeenvolgende vertollingen werden vaak kleine
merken met behulp van ponsen aangebracht op een groot - gezamenlijk
- vierpuntsloodje. Daardoor was het bijzonder moeilijk na te gaan of
tussen het aanbrengen van de verschillende controlemerken de verzege­
Jing al of niet vervalst was. Het vierpuntsloodje, dat bijna onmogelijk te
openen is, zelfs al draagt het maar één kleine, maar goed geplaatste stempeling,
bracht de oplossing. Vierpuntsloodjes zijn meestal relatief groot en
daardoor duur aan materiaal en daarenboven moeilijker te vervaardigen
dan tweepuntsloodjes. Dit droeg ongetwijfeld bij tot het gebrek aan populariteit
van dit type verzegeling, dat na de Middeleeuwen in onze streken
nog nauwelijks gebruikt werd. Pas vanaf het einde van de 19de eeuw
komen ze sporadisch opnieuw voor.
2. Scharnierloodjes worden rechtstreeks aan het gezegeld product of aan
de verpakking ervan hevestigd. Een scharnierloodje bestaat uit twee ronde
schijfjes die door middei van een scharnierende lip met elkaar verbonden
zijn. Een open geplooid scharnierloodje ziet er uit aIs een miniatuur
bril. Bij het zegelen worden beide schijfjes naar elkaar geplooid en met
een pons of een tang van een stempeling voorzien. Omdat dergelijke verzegelingen
snel en gemakkelijk opnieuw geopend kunnen worden zijn
scharnierloodjes meestal voorzien van een centrale - enkeivoudige of
dubbele - vergrendeling waarbij één of twee strookjes metaal, die vast
aan de binnenzijde van één schijfje bevestigd zijn, bij het verzegelen door
een corresponderende opening van het andere schijfje getrokken worden.
Hierdoor wordt het bijna onmogelijk om een gestempeld scharnierloodje
open te plooien en opnieuw te gebruiken zonder dat de afbeelding beschadigd
wordt. Omwille van de centrale vergrendeling wordt dit type loodjes
in oudere teksten ook wel eens pinloodje genoernd.
Scharnierloodjes kenden hun grootste populariteit tijdens het ancien
regime. In de loop van de 19de eeuw verdwijnen zîj bijna volledig en
wordt hun plaats ingenomen door driepuntsloodjes.
Naast deze relatief vaak voorkomende types werd een aantal soorten
loden verzegelîngen ontwikkeld waarvan de vorm direct afgeleid is van
een specifieke functie, die op dit ogenblik trouwens niet altijd meer precies
gekend is.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT HET ANCIEN REGIME 143
3. Pijploodjes kunnen gelden aIs een variant van tweepuntsIoodjes. Zij
bestaan meestal uit een dicht geplooid loden blad of een buisje dat over
één of meerdere koorden of draden geschoven wordt en dat vervolgens
dichtgeknepen wordt en van een beeldenaar voorzien. Het zijn onbetrouwbare
verzegelingen omdat zij relatief makkelijk kunnen geopend
worden. Zij komen niet vaak voor. Waarschijnlijk was hun gebruik beperkt
tot een kleine groep producten, die op dit ogenblik echter niet
met zekerheid geïdentificeerd kan worden.
4. Ringloodjes kunnen bij nader onderzoek meestal geïdentificeerd worden
als ijken voor wijn- of andere flessen waarvan de inhoud door de overheîd
gecontroleerd werd. In de meeste gevallen gaat het daarbij om een smaIle
loden ring met een diameter van 2 tot 3 cm die hetzij een opschrift
draagt hetzij, op een 'knop', een beeldenaar CS).
5. Schijfloodjes vertonen geen doorboring en werden meestal in een holte
geperst. In uitzonderlijke gevallen draagt zelf de kant van dit type verzegeling
een opschrift. Net als bij ringloodjes gaat het vaak Dm ijken van
b.v. bier- en andere tonnen. Zij kunnen echter oak een fiscale roi vervullen
en aangeven of b.v. douanerechten of accijnzen betaald werden (").
6. Schroefdoppen mogen in een aantal gevallen eveneens tot verzegelingen
gerekend worden. Zij werden onder meer gebruikt om de kwaliteit en de
herkomst van bepaalde geneesmiddelen - b.v. teriak - of minerale waters
te garanderen ().
Loden verzegelingen kunnen, net ais de archivalische zegels, zowei
door privé-personen h.v. handelaars, aIs door overheden aangebracht worden.
Er bestaan ook mengvormen waarbij een ambtenaar in eigen naam
maar in opdracht van een overheid zegelt. Het zegel dat daarbij gebruikt
wordt, Iaat in principe toe zowel de opdracht gevende overheid aIs de
concrete ambtenaar b.v. een ijkmeester te identificeren (R). De îdentificatie
van privé-zegels is op dit ogenblik rneestal een heikele aangeiegenheid
orndat de meeste een huismerk dragen. Vaak is onze kennis van deze private
merken onvoldoende om ecn precieze identificatie toe te laten. Voor
wat overheden betreft is de situatie iets beter orndat de beeldenaar
(5) Van rank Lol dronk, [Brussel], 1990, p. 235-236, nrs 137-139 en p. 280-281.
(6) Een verkeerd geïdentiCiceerd ijklood voor biervaten bij R. VAN LAERE. « Dobbel »
een numismaiische geluigenis oan de regering nan Gerard nan Groesbeek, in RBN, 120,
1974, p. 235-237. Het werd herkend door R. PIETERS, Hel brouuiersambachl en hei panserbier
le Sint- Truiden in hel begin van de 18de eeuui, in Historische bijdragen Ler nagedachienis
van G. Heynen (Historische bijdragen over Sint-Truiden, 4), Sint-Truiden,
1984, p. 251.
(7) J. GEEBELEN & R. VAN LAERE. M unlen qeoonden in de commanderij van Gruitrode,
În Limburg, 73. 1994, p. 98-99; de illustraties staan op hun kop l
(8) R. VAN LAERE, Maaslrichter wijn Le Gruitrode in de 18de eeuw, in Limburq, 69,
1990, p. 247 met de afbeelding van een Mechels ijkringetje met het stadswapen en de
initialen ll B en de datum 1714.

144 RAF VAN LAERE
meestal Op de een of andere wijze een aanzet voor nadere identificatie
levert. Elk overheid probeert immers van de mogelijkheid van haar zegel(s)
gebruik te maken om een beeld van zichzelf op te hangen. Vermits
archiefstukken zich tot een ander - veel enger en gecultiveerder - publiek
richten dan goederen wordt de beeldenaar van de loden zegels aangepast
aan de doelgroepen en aan het beeld dat de overheid van zichzelf
wil oproepen. Hoewel gebrek aan gegevens ons niet toelaat enig idee te
vormen over de wijze van de keuze van de beeldenaar mag men ervan
uitgaan dat deze niet overgelaten werd aan hel toeval noch aan de persoonlijke
inspiratie van de graveur.
Op dit ogenblik beschikt het Munt- en Penningkabinet van de provincie
Limburg over een representatieve reeks loden verzegelîngen die datel'en
uit het ancien regime en die afkomstig zijn van Tongeren. Op basis
van deze verzameling kan een eerste poging ondernomen worden om significante
elementen in de evolutie van de beeldenaar van de loden verzegelingen
van Tongeren te bestuderen. Ongetwijfeld is er in andere
openbare of privé-verzamelingen voldoende materiaal voorhanden am
een gelijkaardig onderzoek te doen voor andere gemeenten of stcden.
De toewijzing van de verschillcnde zegels aan Tongeren gebeurde uitsluitend
op hasis van de aanwezigheid van het Tongerse stadswapen: van
zilver met gouden hamei, vergezeld van negen stukken van vair, vier gerangschikt
in het hoofd en uij] in de puni, 3 en 2. Of daaruit afgeleid mag worden
dat alle hier bestudeerde zegels înderdaad door de stadsmagistraat
aangebracht werden, moet echter in het ongewisse blijven. Men kan zich
immers voorstellen dat de stadsmagistraat onder bepaalde voorwaarden
toestond dat het stadswapen door derden, zoals gilden of ambachten gebruikt
werd. Deze zijn voigens Baillien Cl) echter relatief laat ontstaan en
verschenen in Tongeren pas rond het midden van de 14de eeuw. Op dat
ogenblik waren loden verzegelingen el' al een tijdlang in gebruik. Hoewel
de Tongerse gilden en ambachten van bij hun oprichting een eigen zegel
bezaten CU) kunnen tot nog toe geen loden verzegelingen met zekerheid
aan hen toegewezen worden. De brede waaier van symbolen op de keerzijde
van de zegels lijkt nochtans in deze richting te wijzen maar bij gebrek
aan voldoende archiefonderzoek kan hierover geen uitsluitsel
gegeven worden.
Zegels uit het ancien regime, die in Tongeren gevonden werden maar
die geen afbeelding van het stadswapen dragen, werden niet betrokken in
dit onderzoek omdat hun identificatie voorlopig in het ongewisse moet
blijven.
(9) H. BAILLIEN, Tongeren van Romeinse civitas lof Middeleeuuise sfad (Maaslandse
monografieën, 29), Assen, 1979, p. 107.
(10) J. P AQVAY. Tongeren ooorbeen, Geschiedkundiqe schels, Tongeren. 193'1, p. 201­
202.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN DIT HET ANCIEN REGIME 145
Catalogus
1. Stadswapen 1Zittende Moeder Gods (Fig. 1)
Fig. 1
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 5 exemplaren gekend. De diarneter van de
verzegeling schornmelt rond 2 cm. De positie is steeds 12 uur. De beeldenaar heeft geen
vaste positie ten opzichte van de scharnier. De vergrendelîngspin is sorns aan de voorzijde
en soms aan de keerzijde bevestîgd.
Yoorzijde. Wapenschild van Tongeren omsloten door een dubbele cirkel (0 8,3 mm ­
14,5 mm) met het opschrilt. De hoeken van het wapenschild doorsnijden lichtjes de
binnenste cirkel. Het opschrift luidt : (zespuntige ster) S' TONGREN waarbij de S hovenaan
in het midden van het wapenschîld staat.
Keerzijde. Omsloten door een cirkel (0 13,5 mm) Maria met het Kind op haar rechterarrn,
zittend op een bank; links en rechts, ter hoogte van haar schouders, florale
motieven.
Besprekinq. Hoewel het zegel duidelijk aangeeft dat het uit Tongeren stamt, blijkt niet
expliciet welk de concrete zegelende a utoriteit was: de stad, de schepenen ... Het stadswapen
en de afbeelding van de patroonheilige maken elke twijfel over de herkomst
eehter overbodig. De afwezigheid van een perron - symbool van de Luikse steden ­
is eerder onverwacht en schijnt erop te wijzen dat de stadsrnagistraat bij het gebruik
van dit zegel op eigen autoriteit en zonder overleg met de vorst optrad.
De legende is geschreven in een tamelijk ronde, vroeggotische rninuskel die op een datering
in de 12de of vroege 13de eeuw wijst. De stijlkenmerken van het opschrift kunnen,
bij gebrek aan voldoende geschikt vergelijkingsmateriaal, echter slechts een vage,
eerste indruk verschaffen omtrent de datering.
Er is een opvallend verschil tussen de zittende Moeder Gods, die op de keerzijde van
het zegel afgebeeld is, en de overige afbeeldingen van de Tongerse patraonheilige die
Maria een leliescepter in de rechterhand geven terwijl zij het Kind in de linkerarm
draagt. Waarschijnlijk gaat het hier nochtans toch am de - spiegelverkeerde - afbeelding
van het oudste beeld van de patroonheilige van de stad. Dit beeld, dat onder
meer afgebeeld staat op een zegel van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel uit 1209 en uit
1244, wordt nog steeds bewaard in de schatkarner van de Tongerse Onze-Lieve-Vrouwebasiliek.
Vermîts het reeds in de loop van de 13de eeuw vervangen werd door een
ander beeld, dat beter aangepast was aan de nieuwe - gotische - kerk, die in 1246
gewijd werd Cl), lijkt het weinig waarschijnlijk dat de stadsrnagistraat bleef vasthouden
aan een oude afbeelding van de stadspatrones. Men mag er daarom van uitgaan
dat dit type zegel rond het midden van de 13de eeuw in onbruik raakte.
(11) H. VANDEWEERD, De eersle beelden van Onze Lieve Vrouw van Tongeren, in Onze
Lieve Vrouw Oorzaak Onzer Blijdschap Causa Noslrae Laeliliae; [Tongeren], 1979, s.p.

146 RAF VAN LAERE
Bij gebrek aan archiefonderzoek kan geen suggestie gedaan worden over de aard van de
goederen die voorzien werden van dit zegel. Vermits in Tongeren vanaf 1250 een lakenhal
geattesteerd is, mag eehter niet uitgesloten worden dat het hier gaat om een lakenloodje.
Uit het Ieit dat voor- en keerzijde van het zegel steeds in dezelfde positie ten opzichte
van elkaar staan, mag besloten worden dat beide zegelstempels vast bevestigd waren
aan een - tangvormig? - werktuig zodat zij niet los van elkaar gehruikt konden
worden.
2. Stadswapen / Perron
l'let meeste opvallende verschil met de vorige groep is de vervanging van de stadspatrones
door het Luikse perron. Hiervoor moeten duidelijke politieke gronden bestaan
hebben maar deze blijven voorlopig echter in het ongewisse. Tongeren maakt immers
van oudsher deel uit van de Luikse goede sLeden waarvoor het perron eeuwenlang ais
embleem fungeerde. Men mag el' echter: van uitgaan dat, ten laatste na de Vrede van
Fexhe (1316) de Moeder Gods vervangen werd door het perron. Afgaande op de technisehe
traditie dat de vergrendeling in principe bevestigd is aan de voorzijde van het
zegel, lijkt het erop dat op het nieuwe zegel het stadswapen naar de keerzijde verdrongen
werd zodat het perron op de voorzijde prijkt. Wellicht luidt daarom de meest
correcte beschrijving Perron / Stadswapen. Het is echter de vraag of dit - subtiele ­
verschil ook door de tijdgenoten zo ervaren werd.
Er zijn verschillende significante varianten gekend, waarvan de onderlinge relatie en
chronologie op dit ogenblik niet altijd even duidelijk is.
2.1. Stadswapen / Perron in veelpas
De oudste groep vertoont duidelijk gotische stijlkenmerken en het perron is in een veelpas
geplaatst. Tot nog toe werden twee varianten van dit type geïdentificeerd waarvan
de onderlinge - chronologische en functionele relatie - op dit ogenblik eehter moeilijk
met zekerheid kan bepaald worden,
2.1.1. Legende op de voorzijde
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 exernplaar gekend dat sterk beschadigd,
geplooid en verwrongen is. De diameter bedraagt ongeveer 2,5 cm. De positie is moeilijk
waal' te nemen als gevolg van de besehadigingen maar is wellicht 12 uur, mogelijk
oak 6 uur of 3 uur. De vergrendelingspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door
een sluitoog aan de voorzijde.
Voorzijde. Wapenschild van Tongeren ornsloten door een legende waarvan nog slechts
vage sporen resteri die rnoeilijk te onderscheiden zijn: + S' TONI IRE( waarbij + 001'­
spronkelijk wellicht in het midden boven het wapenschild stond. Het geheel is gevat in
een parelcirkel (0 ca 21 mm).
Keerzijde. Een plnstisch perron met groot gevoet kruis. Het perron rust op een voetstuk
in vooraanzicht. Het juiste aantal treden kan niet meer vastgesteld worden. Het perron
is gevat in een dubbele vierpas gevormd door een eenvoudige lijn en een parellijn. Aan
de buitenzijde van de snijpunten bevindt zich telkens een driehoek. Het geheel is omsloten
door een parelcirkel (0 ca 20 mm). De driehoekige vrije ruirntes tussen de buitenste
vierpas en de parelcirkel zijn op hun beurt afgelijnd en opgevuld met een
centrale ster. Links en rechts van het perron bevinden zich sporen van niet geïdentificeerde
decoratieve elementen.
Bespreking. De aanwezigheid van een legende, die waarschijnlijk identiek is met deze
op de zegels van type Stadswapen / Zittende Moeder Gods schijnt op een nauwe ­
chronologîsche - verwantschap te wijzen. Oak het gebruikte lettertype - een gotische
minuskei, nauw verwant met deze van type 1 - wijst in dezelfde richting. Er bestaan
daarom gegronde redenen om aan te nemen dat dit type zegel wellicht al bij het begin
van de 14de eeuw ingevoerd werd en dus de directe opvolger is van het type Stadswapen
/ Zittende l\1oeder Gods.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN UIT HET ANCIEN REGIME 147
2.1.2. Pseudo-legende op voor- en keerzijde (Fig. 2)
Fig. 2
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1, gedeeltelijk beschadigd exemplaar is gekendo
De diameter bedraagt ongeveer 2 cm. De positie is waarschijnlijk 12 uur. De
vergrendelingspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de
voorzijde.
Voorzijde. Wapenschild van Tongeren, dat aan de hovenzijde begrensd is door een rij
puntjes en dat omsloten IS door een pseudo-Iegende binnen een cirkel (3 ca 15 mm). De
pseudo-legende wordt gevormd door open driehoekjes waarvan de punten naar buiten
gericht zijn.
Keerzijde. Een plastisch perron met een pijnappel, die getopt is door een kruis. Het
perron rust op een voetstuk in vooraanzicht met drie treden. De bewaringstoestand laat
niet toe om een duidelijk beeld te krijgen van de rand die de vorm heeft van een veelpas
- driepas? - met aan de buitenzijde van de snijpunten telkens een driehoek.
Deze lijken op hun beurt geflankeerd door een kleine driehoek met een centrale ster.
Aan de buitenzijde van deze secundaire driehoeken is nogmaals een ster aangebracht
zodat de indruk van een pseudo-legende ootstaat. Het veld, dat omsloteo wordt door
de veel pas, is versierd met punten zonder herkenbaar patroon. Enkele van de punten
bovenaan zijn door middel van lijnen verbonden met de veel pas.
Besprekinq. Er zijn onvoldoende elementen voorhanden am een datering op basis van
stilistische kenrnerken te kunnen voorstellen, Rekening houdend met de afwezigheid
van een legende en het gebruik van een veel pas mag men ervan uitgaan dat dit type
zegel reeds vôôr de eerste helft 16de eeuw in onbruik raakte. Ais het inderdaad de opvolger
is van type 2.1.1. dan werd het waarschijnlijk in de loop van de 15de eeuw in
gebruik genomen.
2.2. Groot stadswapen 1Perron
In de Ioop van de 15de of het begin van de 16de eeuw werd een nieuw type zegel ingevoerd
dat in twee punten verschilt van het vorige. Het stadswapen wordt duidelijk groter
en het perron wordt niet meer omsloten door een veelpas maar is vrijstaand. Hoewel
de meeste exernplaren relatief slecht bewaard zijn, lijkt het el' toch op dat, opvallend
genoeg, geen enkel zegel nog een echte legende draagt. Klaarblijkelijk vinden de Tongenaren
dat hun stadswapen voldoende hekendheid geniet om overal herkend te worden.
2.2.1. Plastisch perron geflankeerd door letters (Fig. 3)
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 5 beschadigde exemplaren gekend, waarvan 1
doorboord is, De diameter bedraagt ongeveer 2,2 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspin
is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoag aan de voorzijde.
Voorzijde. Wapenschild van Tongeren omsloteo door een relatief brede cirkel (3 ca
19 mm).

148 RAF VAN LAERE
Fig. 3
Keerzijde. Plastisch perron met geprononceerde, ronde pijnappel, Ais gevolg van
beschadiging is geen kruis zichtbaar. Het perron rust op een verhoog van drie treden
in vooraanzicht en is geflankeerd door de gotische sierletters D en C. De lezing van de
laatste letter is onzeker zodat de lezing ais L niet uitgesloten is. Het geheel is omsloten
door een relatief brede cirkel (13 ca 18 mm).
Bespreking. De ductus van de letters die het perron flankeren, wijst op een datering in
de 15de eeuw. De juiste betekenis van de letters kan op dit ogenblik niet achterhaald
worden. Hoewel de eornbinatie van een stadswapen met initialen b.v, van de arnhtenaar
belast met het zegelen, gekend is, wekt hier de combinatie perron/inltlalen toch
enige verwondering. In het geval van een stedelijk ambtenaar had men de initialen
eerder op de voorzijde dus sarnen met het stadswapen verwaeht.
Bij één van de drie exemplaren is het wapenschild gevat in een open lauwerkrans, Het
is echter niet duidelijk of dit exemplaar inderdaad tot dit type hoort, De slechte bewaringstoestand
van de keerzijde laat irnmers niet toe met zekerheid nit te maken of het
perron door dezelfde initialen geflankeerd wordt ais op beide andere exemplaren. De
vergelijking wordt daarenboven bernoeilijkt door het Ieit dat de voorzijde van beide
exemplaren met duidelijke initialen, relatief slecht bewaard is zodat niet alleen elk
spoor van Iauwerkrans ontbreekt maar ook de vergelijking van de details van de wapenschilden
zelf onrnogelijk is. Indien het hier gaat am twee varianten dan lijkt het
aangewezen de variant met lauwerkrans in de 16de eeuw te plaatsen.
2.2.2. Groot stadswapen 1 Grafisch perron met gevorkt kruis (Fig. 4)
Fig. 4

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT BET ANCIEN REGIME 149
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exernplaar gekend. De diameter
bedraagt ongeveer 2.4 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspîn is bevestigd aan
de keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.
Voorzijde. Groot wapenschild van Tongeren met sporen van een lijnrand (0 ca 20 mm).
Keerzijde. Grafisch perron in de vorm van een groot, gevorkt kruis met aan de uiteinden
van de drie armen waarschijnlijk telkens een punt. Het perron staat op een verhaog
van drie treden in vooraanzicht. Op elke trede zijn enkele dwarslijnen
aangebracht. De plaats waar het perron op het verhoog rust, is het geflankeerd door
een naar buiten gewende boog met centraal punt.
Bespreking. De slechte bewaringstoestand van het wapenschild op de voorzijde laat enige
twijfel bestaan over de toewijzing aan Tongeren. Maar vergelijking met andere zegels
levert voldoende argumenten voor een Tongerse herkomst. Opvallend is dat zoweI
de afbeelding van de voor- ais van de keerzijde te groot zijn voor he! zegelvlak waardoor
het onmogelijk is een precies idee te krijgen van de juiste afmetingen van het'
zegei.
Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden am een betrouwbare datering te kunrien
voorstellen. Toch lijkt een datering uit de 15de of 16de eeuw he! meeste kans op
juistheid te bezitten.
2.2.3. Groot stadswapen / Grafisch perron (Fig. 5)
Fig. 5
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diarneter
bedraagt ongeveer 2.3 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspin is bevestigd aan
de keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.
Voorzijde. Groot wapenschild van Tongeren met sporen van een lijnrand (0 ca 20 mm).
Keerzijde. Grafisch perron in de vorm van een kruis dat staat op een verhoog van drie
treden in vooraanzicht. Het perron is waarschijnlijk gevat in een rechthoek (ca 1,5 cm
x 1.2 cm) met afgeschuinde hoeken.
Bespreking. Opvallend is de onbeholpen uitvoering van het perron waarbij vooral de
gebrekkige afwerking van de gravure van de treden duidelijk maakt dat de graveur
beslist geen groot vakman was. Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden am
een betrouwbare datering te kunnen voorstellen. Ais gevolg van het minder drukke
ontwerp lijkt een datering uit het einde van de 16de of de 17de eeuw de beste kans te
maken,

150 RAF VAN LAERE
3. Stadswapen J Huismerk (Fig. 6)
Fig. 6
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diameter
bedraagt ongeveer 1,9 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspîn is bevestigd aan
de keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.
Vool'zijde. Wapenschild van Tongeren.
Keerzijde. Schild (?) met een huismerk bestaande uit een '4' op een staf, die rust op een
opengewerkt driehoekig voetstuk met twee (?) treden. De globale vorm doel sterk denken
aan een perron.
Besprekitiq. I-Ioewel het wapenschild besehadigd is en ogenschijnlijk licht afwijkt van
het stadswapen staat de toewijzing aan Tongeren vast.
I-Iet Luikse perron bleef klaarblijkelijk niet tot op hel einde van het ancien regime op
aile loden verzegelingen van Tongeren prijken, Wanneer en onder welke omstandigheden
het vervangen werd, kon voorlopig niet achterhaald worden. Het is daarenboven
niet uitgesloten dat er een funetioneel verschil bestond tussen de types met en zonder
perron, die daarenboven wellicht een tijdlang naast elkaar gebruikt werden. Ais gevolg
van de afwijkende kenmerken van dit zegel is men geneigd ervan uit te gaan dat het
niet door de stadsmagistraat gebruikt werd rnaar door een privè-persoon. Het lijkt eehter
uitgesloten dat het Tongerse stadsbestuur een dergelijk risico op verwarring en misbruik
geduld zou hebben.
Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden om een betrouwbare datering te kunnen
voorstellen, Tech Iijkt een datering uit de periode van de late 16de tot einde 17de
eeuw waarschijnlijk.
4. Gekroond stadswapen 1 Blanco (Fig. 7)
Fig. 7

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN UIT BET ANCIEN REGIME 151
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diameter
bedraagt ongeveer 1,75 cm. De positie is niet gekend. De vergrendelingspin is bevestigd
aan de keerzîjde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde,
Voorzijde. Gekroond wapenschild van Tongeren, waarschijnlijk geflankeerd door een
jaartal xx 1 8x.
Keerzijâe. Blanco.
Bespreking. Het is niet gekend wanneer in Tongeren voor het eerst een gekroond stadswapen
gebruikt werd, Het tiental van het jaartal, dat bewaard bleef, wijst op een datering
168x of 178x. Indien het laatste cijfer een 9 is e'1 geen 3 dan lîjkt 178x weînig
waarschijnlijk, in het andere geval verdient een datering in de 18de eeuw de voorkeur.
5. Klop met stadswapen (Fig. 8)
Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De afmetingen
van het ovalen zegel bedragen ongeveer 1,65 cm bij 1,95 cm. De positie is niet
gekend. De vergrendelîngspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoog
aan de voorzijde.
Voorzijde. Op de voorzijde, ter hoogte van de aanzet van de scharnier is een kleine,
slechts gedeeltelijk bewaarde klop met het Tongerse stadswapen zichtbaar.
Keerzijde. Blanco.
Besprekinq. Hoewel het niet uîtgesloten is dat het hier gaat om een slecht gezegelde
verzegeling van type 1 of 2.1. wijst het ontbreken van elk spoor van beeldenaar op de
keerzijde op het gebruik van een zelfstandige klop van max. 1 cm hoogte. De datering
moet door het volkomen ontbreken van aanlmopîngspunten in het ongewisse blijven.
Een vijftal scharnîerloden met centrale vergrendeling ken niet geïdentiIiceerd worden
omdat zij op de keerzijde een (fragment van een) beeldenaar tonen die niet herkend
kon worden maar die beslist niet tot één van de hoger beschreven types behoort. In
vier gevallen is op de voorzijde een groot stadswapen zichtbaar, waarvan de precieze
diameter ais gevolg van de bewaringstoestand niet kan bepaald worden. In één geval
valt het hoekige karakter van de schildpunt op. In de meeste gevallen wordt de identificatie
sterk bemoeilijkt door het fragmentarische karakter van de keerzijde. ln andere
gevallen is deze goed bewaard maar kan toch geen herkenbaar beeld of voorwerp ontcijferd
worden. Zo toont één exemplaar (Fig. 9) een voorwerp dat sterk doet denken
aan een wielloze kruiwagen zoals afgebeeld op een 16de-eeuwse penning van het Antwerpse
kruiersambacht C 2 ) . Een dergelîjke interpretatie Iijkt nochtans erg on-
(12) Onder meer afgebeeld in Van rank loi drank, (Brussel], 1990, p. 183, nr 113.

152 RAF VAN LAERE
waarschijnlijk. Wanneer het Dm wat grotere verzegelingen handelt (0 ca 2,5 mm) dan
lijkt een latere datum - 17de of 18de eeuw - voor de hand liggend. Het zelfde geldt
voor een recent gevonden afhangend zegel met sporen van het Tongerse stadswapen. In
de andere gevallen kunnen slechts suggesties gedaan worden op basis van de weinige
stijlkenmerken van het stadswapen. Alle exemplaren schijnen in elk geval nit de postmiddeleeuwse
periode te dateren.
Copyright afbeeldingen: Munt- en Penningkabinet van de Provincie Limburg, Tongeren.