Het Nieuwe Telen 2012 - Energiek2020

Het Nieuwe Telen 2012
Jan Voogt, LetsGrow.com
Arie de Gelder, Wageningen UR Glastuinbouw
November 2011

2
COLOFON
© 2011 Zoetermeer, Programma Kas als Energiebron.
Overname van teksten is toegestaan mits de bron wordt vermeld.
Eindredactie:
Contact:
Florentine Jagers, Hortinfo
Aat Dijkshoorn, Programma Kas als Energiebron
a.dijkshoorn@tuinbouw.nl
November 2011

3
Inhoud
Inleiding 4
Het Nieuwe Schermen 6
Het Nieuwe Ontvochtigen 11
Het Nieuwe Ventileren 15
Het Nieuwe Verwarmen 18
Het Nieuwe Activeren 22
Teeltconcept Tomaat 25
Teeltconcept Gerbera 29
November 2011

4
Inleiding
Het Nieuwe Telen (HNT) staat voor een energiezuinige teeltwijze met een optimale
productie. Deze nieuwe aanpak stelt het gewas centraal en vermijdt onnodig verbruik van
fossiele brandstoffen. HNT combineert plantkundige kennis uit de praktijk én uit de
wetenschap met inzichten vanuit de natuurkunde. Innovatieve technieken spelen daarbij
een belangrijke rol.
Met HNT blijkt een energiebesparing van 30% of meer ten opzichte van de gangbare
teeltmethoden mogelijk. Bovendien zijn de productkwaliteit en het teeltresultaat vaak
beter dankzij een optimaal kasklimaat. Er is meer teeltzekerheid omdat er minder
problemen zijn met temperatuursongelijkheid, vochtgerelateerde groeistoringen en
botrytis.
HNT bestaat uit een pakket maatregelen. Voordat er maatregelen voor HNT worden
getroffen, is het belangrijk om te zorgen voor een goed berekende installatie. Voor ieder
bedrijf is een andere combinatie van maatregelen nodig en deze kunnen stapsgewijs
worden ingevoerd.
1. Het Nieuwe Schermen: met meer energieschermen en meer schermuren wordt de kas
intensiever geïsoleerd. Dit kan zonder problemen voor het kasklimaat door bewust te
ontvochtigen en door extra luchtbeweging in te zetten.
2. Het Nieuwe Ontvochtigen: met droge buitenlucht wordt de RV in de kas nauwkeuriger
geregeld zonder toevoer van extra warmte.
3. Het Nieuwe Ventileren: met minder ventilatie onder zonnige omstandigheden worden
het CO2– en vochtverlies beperkt en dat leidt tot een optimaler groeiklimaat. Door het
inzetten van extra luchtbeweging wordt het microklimaat gericht gestuurd en wordt
een gelijkmatig klimaat verkregen.
4. Het Nieuwe Verwarmen: met gemiddeld een lagere buistemperatuur en de inzet van
laagwaardige warmte is het energieverbruik te verminderen. Door nauwkeuriger te
verwarmen kan er rekening worden gehouden met het temperatuureffect voor de
verschillende gewasdelen.
5. Het Nieuwe Activeren: met een slimme combinatie van bovenstaande maatregelen
wordt het gewas actiever gehouden met een lager energieverbruik.
Zowel in het onderzoek als in de praktijk is ervaring opgedaan met de principes van HNT in
de volgende teelten: komkommer, paprika, tomaat, alstroemeria, gerbera, potplanten en
chrysant. Op deze site zijn de principes voor HNT in tomaat en gerbera als voorbeeld
uitgewerkt. In de begrippenlijst is uitleg en achtergrond te vinden bij belangrijke begrippen
uit HNT.
In deze wiki wordt verwezen naar een rekenmodel. Dit model geeft inzicht in de
natuurkunde van de kas. Het biedt de mogelijkheid om onderdelen in de kas, zoals de
energieschermen, vochtafvoer, warmtebehoefte, vochttransport en ventilatiesnelheid te
variëren. Het effect van verschillende maatregelen op de vochtbalans en de energiebalans
wordt zo duidelijk.
November 2011

5
Nota bene
Het verantwoord toedienen van CO 2 is een punt van aandacht in het lopende
onderzoek. De nieuwste inzichten op het gebied van het beperken van de CO 2 -uitstoot
zullen hier steeds te vinden zijn.
Voor de belichte teelten is de toepassing van de principes van HNT nog volop in
ontwikkeling. Deze worden daarom niet besproken in deze wiki. Dit zelfde geldt voor
nieuwe ontvochtigingstechnieken zoals met warmtepompen of zoutoplossingen.
In deze wiki is besparing op elektra buiten beschouwing gelaten. Er is daarover nog
onvoldoende bekend.
November 2011

6
Het Nieuwe Schermen
Het Nieuwe Telen (HNT) begint met Het Nieuwe Schermen. Alle moderne kassen zijn
voorzien van één of meerdere energieschermen. Door op de juiste manier te werken met
deze schermen kan een optimaal kasklimaat worden gerealiseerd en energie worden
bespaard.
Waarom
Een scherm zorgt voor een betere isolatie van de kas. Dat kan leiden tot een aanzienlijke
besparing op het gebruik van fossiele brandstoffen. Tegelijkertijd biedt het gebruik van
schermen de mogelijkheid om de groei van het gewas te optimaliseren. Daarbij moet wel
op een nieuwe manier worden ontvochtigd, verwarmd en geventileerd. Schermen kan zo
resulteren in een betere vochtbeheersing en een actiever en homogener groeiklimaat voor
het gewas. De kans op een goed teeltrendement is daarmee groter.
Natuurkunde
Vrijwel elke moderne kas is voorzien van één of meer schermsystemen. Deze kunnen
verschillende functies hebben:
Beperken van zonlichtinstraling ter bescherming van de planten.
Verduisteren voor nabootsen van een korte dag.
Verbeteren van isolatie door het creëren van een luchtbuffer tussen doek en glas,
of tussen meerdere doeken boven elkaar.
Beperken van warmte-uitstraling naar een koud kasdek en de hemel.
Beperken van warmte- en vochtverlies.
Beperken van de lichtuitstoot bij gebruik van assimilatiebelichting.
Bij de regeling van het kasklimaat met schermsystemen moet rekening worden gehouden
met de verschillende eigenschappen van de schermmaterialen:
Doorlaatbaarheid voor PAR-licht en globale straling.
Doorlaatbaarheid voor warmtestraling.
Doorlaatbaarheid voor vocht en al het dan niet vasthouden van condensvocht.
Isolatiewaarde voor warmteverlies (k-waarde).
Daarnaast speelt de wijze waarop het schermdoek is geïnstalleerd een rol:
Lichtonderschepping in open toestand (de dikte van het pakket).
Al dan niet beweegbaar op een apart of gezamenlijk dradenbed.
November 2011

7
Oud versus Nieuw
Bij het gebruik van schermen speelt een aantal dilemma’s:
Het sluiten van energieschermen belemmert de instraling van de zon. Juist in
perioden waarin het zonlicht schaars is (in de wintermaanden) is ook de
buitentemperatuur het laagst en is extra isolatie gewenst. Het langer en vaker
sluiten van de energieschermen kost groei omdat er minder PAR-licht in de kas
komt. Het is de uitdaging om de optimale verhouding tussen verminderde groei en
lagere energiekosten af te wegen.
Het sluiten van het scherm leidt tot minder luchtbeweging tussen het gewas,
temeer daar ook de buistemperatuur afneemt. Dit kan resulteren in een ’dood
klimaat’.
Een hogere isolatie leidt meestal tot een groter vochtprobleem. Immers het actieve
gewas blijft verdampen en de waterdamp moet op één of andere manier worden
afgevoerd.
Een gangbare methode van vochtbeheersing is om bij stijgende RV de
minimumbuistemperatuur te verhogen. De opgewarmde kaslucht kan meer vocht
bevatten. Vervolgens wordt een vochtkier in het schermdoek getrokken en condenseert het
vocht op het kasdek. Als vochtafvoer dan nog niet voldoende is, kunnen de luchtramen
worden geopend om het vocht naar buiten af te voeren. Deze werkwijze is echter niet
handig omdat:
1. Een hogere buistemperatuur vergroot de verdamping van het gewas. Er komt nog
meer vocht in de lucht.
2. Het inzetten van een vochtkier in het scherm zorgt ervoor dat de temperatuur
boven het scherm, en dus ook die van het kasdek, toeneemt. Dat leidt tot een
verminderde condensatie op het kasdek.
De balans tussen vochtproductie en vochtafvoer wordt hierdoor juist ongunstiger.
Uiteindelijk wordt deze balans pas hersteld als ook de ramen worden geopend. Deze
maatregel leidt echter tot een hoger energieverbruik.
Het is daarom verstandig om bij een stijgende RV eerst de afvoer van vocht te verbeteren
(zie ook Het Nieuwe Ontvochtigen). Door te ventileren met de luchtramen boven het
gesloten scherm wordt het verschil in absolute vochtgehalte onder en boven het scherm
vergroot. Dat bevordert de vochtafvoer door het scherm. Vervolgens kan een zeer kleine
kier worden getrokken van maximaal 1 à 2%. Onderzoek heeft uitgewezen dat een grotere
kier niet meer vocht afvoert, maar wel meer warmteverlies geeft vanwege het
schoorsteeneffect. De buistemperatuur moet alleen worden verhoogd als de kas afkoelt
onder de gewenste streefwaarde.
November 2011

8
Scheiden van functies
Hoewel bovenstaande methode een behoorlijke verbetering kan geven in bestaande
situaties, is het nog beter als het doek helemaal gesloten blijft. Dat is echter niet altijd
mogelijk omdat dan de vochtafvoer een probleem kan worden. Bij Het Nieuwe Schermen
moet de oplossing worden gezocht in het scheiden van functies van de schermdoeken.
Door de vochtafvoer en de luchtbeweging op een nieuwe manier te realiseren kan elk
scherm worden geoptimaliseerd voor de functie waarvoor het bedoeld is.
Door de keuze van het materiaal en de wijze van fabricage krijgen schermdoeken specifieke
eigenschappen voor het juiste effect in verschillende situaties. In het ene geval is warmteisolatie
en beperking van uitstraling van belang, in het andere geval juist niet. Door de juiste
materiaalkeuze kan hier op worden ingespeeld. Bijvoorbeeld polyethyleen (PE) laat circa 80
% van de warmtestraling (IR) door, polyester (PET) doet dat voor circa 45% , terwijl
aluminium vrijwel alle warmtestraling tegenhoudt.
Het rekenmodel energieschermen maakt duidelijk wat het effect is van één of meer
schermen.
Behalve de warmte-isolatie is ook de vochtdoorlaatbaarheid een belangrijke eigenschap
van het scherm. Het vocht dat het gewas produceert, moet worden afgevoerd liefst zonder
kieren in het doek te trekken. De vochtdoorlaatbaarheid van een scherm hangt af van het
weefsel of de wijze waarop de bandjes aan elkaar gezet zijn of, zoals bij AC-folie, de mate
van perforatie. Als de vochtafvoer niet meer door natuurlijke ventilatie plaatsvindt (zie Het
Nieuwe Ontvochtigen) kan de schermfabrikant zich vooral concentreren op de hoofdfunctie
van het scherm.
De principes van Het Nieuwe Schermen leiden tot nieuwe schermsystemen die zijn
geoptimaliseerd voor de eigen functie. Het feit dat het inzetten van vochtkieren bij
voorkeur wordt vermeden, resulteert mogelijk in eenvoudiger en goedkopere constructies.
Bij gebruik van meerdere schermen in combinatie met lagere buistemperaturen dan
gangbaar ontstaat een andere balans tussen warmteverliezen door het kasdek en de gevels.
Om deze balans te herstellen is een gevelscherm en een apart regelbare gevelverwarming
aan te bevelen.
Nokschotjes
In sommige situaties leidt het inzetten van energieschermen tot (forse) horizontale
temperatuurverschillen in de kas omdat koude lucht van boven het doek vooral bij de
gevels naar beneden zakt. Er zijn hiervoor twee redenen aan te wijzen. Ten eerste kan het
schermdoek van zichzelf (te) poreus zijn. Ten tweede kunnen kieren in het scherm vanwege
vocht – of energieafvoer hiervoor verantwoordelijk zijn. Dit verschijnsel, meestal aangeduid
met ‘kouval’, kan worden bestreden door het plaatsen van een of meer schotjes in de nok
van de kas. Hierdoor wordt de vrije ruimte boven het doek gecompartimenteerd in secties
van bijvoorbeeld dertig meter. Dit voorkomt dat de luchtstroming hoge snelheden kan
bereiken. De oorzaak van kouval wordt zo effectief weggenomen.
November 2011

9
Hoewel in HNT het inzetten van vochtkieren bij voorkeur wordt vermeden, kan er bij
sommige typen schermdoek en bij hoge, grote kassen nog wel degelijk kouval ontstaan. In
die gevallen bewijzen nokschotjes in combinatie met HNT goede diensten.
Energiebesparing
De energiebesparing van meerdere schermen bij toepassing van HNT is met een simulatie
bepaald gebaseerd op gegevens van een proef met tomaat bij GreenQ Improvement Centre
in 2010 (zie tabel). Het gebruik van een scherm overdag en het installeren van een
schermpakket kost enkele procenten licht.
Tabel: Energiebesparing met behulp van schermen
(bron: Scenariostudie A. Schapendonck e.a)
Energiebesparing t.o.v.
niet schermen in m 3 /m 2 aeq
Geen 0,0
Ac-folie 5,3
XLS10 9,7
XLS 18 11,5
Ac-folie +
12,9
XLS10
Ac-folie + XLS
15,1
18
XLS10 + XLS18 17,2
3 schermen 19,3
Daarnaast kan de contractcapaciteit of piekbelasting omlaag met 25 resp. 37 m 3 /m 2 uur. Bij
een teelt waar gemiddeld 1 o C warmer wordt gestookt dan in de tomatenteelt is de
besparing 7% hoger.
Maatregelen
De nieuwe inzichten maken het mogelijk om meer uren te schermen. Het gebruik van
dubbele schermen, zonder inzet van vochtkieren, heeft daarbij de voorkeur. Dit resulteert
in een beter en homogener kasklimaat met een kleiner energieverbruik. De volgende
maatregelen zijn van belang:
1. Maak een goede afweging tussen enerzijds verminderde energiekosten door het
energiescherm bij koude buitenomstandigheden langer dicht te laten en anderzijds
verminderde groei als gevolg van minder natuurlijk PAR-licht.
2. Zorg op de goede manier voor vochtbeheersing: eerst ventileren boven het
gesloten scherm, trek daarna een zeer kleine vochtkier en verhoog alleen de
buistemperatuur als dat nodig is om de kastemperatuur op de gewenste waarde te
houden.
November 2011

10
3. Onderzoek de eigenschappen van bestaande schermmaterialen. Analyseer hoe die
het beste kunnen worden benut in verschillende situaties. Dit is een noodzakelijke
voorbereiding op de volgende maatregel.
4. Investeer in beter isolerende schermdoek(en) eventueel in combinatie met een
installatie voor het inblazen van buitenlucht en luchtbeweging.
5. Voorkom ongelijkheid in het klimaat door met meerdere schermen te werken. Hier
hoort een gevelscherm en een regelbare gevelverwarming bij.
6. Afhankelijk van schermeigenschappen, kashoogte en padlengte kunnen
nokschotjes een effectief middel zijn om kouval (ook bij volledig gesloten doek) te
bestrijden.
Meer lezen
< Scenariostudies voor HNT, A. Schapendonck et.al.>
< Hoogisolerende en lichtdoorlatende schermconfiguraties, F de Zwart et. al. >
November 2011

11
Het Nieuwe Ontvochtigen
Bij Het Nieuwe Telen (HNT) vragen het ontvochtigen en de watergift extra aandacht. Door
een nieuwe manier van vochtregeling ontstaat een kasklimaat waarin het energieverbruik
minimaal en de gewasontwikkeling optimaal is.
Voor het telen van gewassen is water onmisbaar. In de eerste plaats bestaan planten voor
90 tot 95% uit water. Daarnaast zorgt water voor het transport van voedingstoffen vanuit
de wortels en door verdamping voor afkoeling van de plant.
Een gezond groeiend gewas moet kunnen verdampen. Die waterdamp moet worden
afgevoerd door condensatie en ventilatie. Omdat verdamping energie kost, is het
tegelijkertijd belangrijk om niet meer vocht af voeren dan strikt noodzakelijk is. De
vochtbalans kan per gewas verschillen en daarom is (extra) ontvochtigen niet in elk gewas
even belangrijk. Bijvoorbeeld in paprika is vocht een minder groot probleem dan in tomaat.
Geforceerd afvoeren van vocht is dan niet nodig. In dat geval kan er worden bespaard op
de investeringen.
Waarom
Als in een kas anders wordt omgegaan met de schermdoeken, de verwarming en de
ventilatie heeft dat direct gevolgen voor de verdamping van het gewas en voor het
handhaven van een goede vochtbalans in de kas. In de traditionele teeltsystemen kan door
voldoende te ventileren en te verwarmen altijd vocht worden afgevoerd. Dit lukt zelfs bij
regen of mist want de absolute vochtigheid is buiten lager dan binnen als de
kastemperatuur voldoende wordt opgestookt.
Ventileren en verwarmen zorgen voor een optimaal microklimaat door transport van vocht
vanuit de ‘grenslaag’ rond de plant. De kunst van Het Nieuwe Ontvochtigen is om de
vochtbalans in evenwicht te houden met een zo laag mogelijk energiegebruik. Enerzijds is
het belangrijk om het transport van voedingsstoffen in de plant op gang te houden en om
condensatie op het gewas te voorkomen. Anderzijds is het zaak om niet te veel vocht uit de
kas af te voeren.
Natuurkunde
Een belangrijk aspect van Het Nieuwe Ontvochtigen is denken vanuit de vochtbalans. De
vochtigheid is het resultaat van productie en afvoer in gram/m 2 .uur Natuurkundig gezien
kan vocht op twee manieren uit de kaslucht worden onttrokken:
1. Door condensatie tegen het kasdek.
2. Door uitwisseling van lucht met buiten.
De meest energiezuinige manier van vochtafvoer is condensatie op het kasdek. Hiervoor is
geen investering nodig; de natuur zorgt voor de koeling van het glas. Een bijkomend
voordeel is dat daarbij condensatiewarmte vrijkomt die meehelpt om de kas op
temperatuur te houden. Aan de andere kant geeft een koud kasdek ook veel afkoeling door
November 2011

12
convectie en uitstraling. Om warmteverlies tegen te gaan, wordt een energiescherm
toegepast. Het ideale energiescherm zou alle warmte tegenhouden maar het vocht
ongehinderd doorlaten (zie ook Het Nieuwe Schermen).
Vooralsnog is Het Nieuwe Ontvochtigen gebaseerd op ’ouderwetse’ ventilatie met
buitenlucht, maar dan wel op een gecontroleerde en slimme manier. Een van die slimme
aspecten is dat de droge buitenlucht niet standaard boven in de kas wordt ingebracht via
de luchtramen, maar juist daar waar het voor de plant het meeste effect oplevert.
Oud versus Nieuw
Het realiseren van voldoende vochtafvoer is technisch gezien geen probleem. Door
voldoende te ventileren en door de kas te verwarmen, is dat vrijwel altijd mogelijk. De
klassieke methode met het inzetten van een minimumbuis, het trekken van vochtkieren in
het scherm en het openen van de luchtramen heeft echter het bezwaar van een hoog
verbruik van (fossiele) energie. Bovendien leidt dit vaak tot een ongelijkheid in het
kasklimaat met als gevolg ongewenste luchtstromingen en kouval.
De meest doordachte volgorde van schermen is: ventileren, vochtkieren en verwarmen, zie
hiervoor Het Nieuwe Schermen. Deze strategie kan worden geoptimaliseerd door het
inzetten van geforceerde ventilatie met buitenlucht. Dit biedt ook bij regen of mist een
oplossing.
Als de buitentemperatuur en vochtigheid beiden hoger zijn dan voor de teelt wenselijk is
dan is vochtafvoer ook bij geforceerde ventilatie erg lastig. Dit treedt meestal in het najaar
op. Het dilemma is dan om een te hoge RV in de kas te riskeren of om de kastemperatuur
verder te verhogen. Bij hogere kastemperatuur werkt vochtafvoer door het inblazen van
buitenlucht beter.
Buitenlucht inblazen
Het meest eenvoudige systeem van buitenlucht inblazen bestaat uit een doorlaat in de
gevel, een ventilator en een slurf of slang waarin op regelmatige afstand
uitstroomopeningen zijn aangebracht. Het is wenselijk dat de geveldoorlaat kan worden
afgesloten om onbedoelde stroming van koude buitenlucht te verhinderen.
Voor de meeste teelten is een debiet van 4–5 m 3 /m 2 .uur voldoende. In de winter kan het
zelfs minder zijn als de koude buitenlucht erg droog is. Daarom is een zomer/winter-stand
aan te bevelen waarmee het debiet in twee standen kan worden geschakeld.
Het rekenmodel vochtafvoer geeft inzicht in de vochtafvoer als gevolg van buitenlucht
inblazen bij verschillende buitenomstandigheden
Door de buitenlucht met een warmtewisselaar voor te verwarmen tot de kastemperatuur
ontstaan er geen temperatuurverschillen, ook als de verdeling niet perfect gelijk is. Het is
technisch mogelijk om de ingaande buitenlucht te verwarmen met uitgaande kaslucht. Dit
gebeurt in de zogenaamde regain-units. Omdat de kaslucht veel meer energie bevat dan de
buitenlucht kan opnemen, is het rendement relatief laag ten opzichte van de investering.
November 2011

13
Filters, warmtewisselaars en slurven zorgen voor hogere luchtweerstand en dus een hoger
stroomverbruik. Het ontwerp dient hiervoor dus geoptimaliseerd te worden. Door te kiezen
voor een ontwerp met lage snelheid en groot oppervlak van de warmtewisselaar kan deze
worden gevoed met laagwaardige warmte dus met water met een relatief lage
temperatuur tot bijvoorbeeld 35 graden C maximaal.
In de huidige praktijk zijn de meeste inblaassystemen uitgerust met een mogelijkheid van
recirculeren van kaslucht en het bijmengen van buitenlucht. Het idee is om met dit systeem
luchtbeweging in de kas te creëren ook als ontvochtiging niet nodig is. Een andere
benadering is het scheiden van functies en luchtbeweging met aparte ventilatoren te
realiseren
Watergift
Als de afvoer van vocht kritisch is, moet onnodige gewasverdamping worden voorkomen.
Eerder op de dag watergeven kan zinvol zijn. In sommige teelten komt veel vocht vrij uit de
bodem door de specifieke wijze van watergeven. In dat geval kan bodemafdekking de
verdamping verminderen. Tot slot is het belangrijk om natte plekken in de kas zo veel
mogelijk te voorkomen door een goede drainage, het dichten van lekkages in het
drainsysteem, enzovoort.
Energiebesparing
Ontvochtigen met buitenlucht is een indirecte manier van energie besparen. Het
binnenlaten en opwarmen van buitenlucht kost juist warmte. De besparing ontstaat door
het weglaten van de minimumbuis, door het vochtiger telen waardoor minder water
verdampt en door de extra isolatie (meer schermuren, tweede energiescherm). Uit
berekeningen is gebleken dat een verhoging van de RV van 85% naar 88% bij Freesia een
aardgasbesparing van 2,6 m 3 /m 2 kan opleveren.
Maatregelen
De kas kan energiezuinig worden ontvochtigd door de volgende maatregelen:
1. Denk vanuit de vochtbalans. Als de vochtafvoer te klein is kan ook een vermindering
van de vochtproductie ook een oplossing zijn. Voorkomen is beter dan genezen.
2. Vermijd zoveel mogelijk vochtkieren in de schermdoeken en zet zo min mogelijk de
minimumbuistemperatuur in. Begin met ventileren boven het gesloten scherm (zie ook
Het Nieuwe Schermen).
3. Maak maximaal gebruik van condensatie op het kasdek door één of meer goed
warmte-isolerende schermen die tegelijk voldoende vocht doorlaten (zonder kier) en
door de kastemperatuur bij gesloten scherm zo nodig/zo mogelijk te verhogen. De
temperatuur van het kasdek blijft zo beneden het dauwpunt. Het invoeren van
verwarmde lucht (op kastemperatuur) voorkomt dat er temperatuurverschillen in de
kas ontstaan.
November 2011

14
4. Blaas gecontroleerd voorverwarmde buitenlucht (op kasluchttemperatuur) in om
vervolgens met overdruk vochtafvoer te forceren. Met de voorverwarming wordt het
ontstaan van temperatuurverschillen en condensatie van het gewas voorkomen. De
benodigde capaciteit is afhankelijk van de teelt. De gerealiseerde vochtafvoer is
afhankelijk van het verschil in absolute vochtigheid binnen/buiten en het debiet van de
installatie in m 3 /m 2 .uur. Een goed resultaat wordt bereikt met een eenvoudig ontwerp
waarbij de functies van inblazen enerzijds en luchtbeweging anderzijds met aparte
systemen worden gerealiseerd.
Meer lezen
November 2011

15
Het Nieuwe Ventileren
Vrijwel elke kas in Nederland heeft luchtramen om te luchten. Overtollige waterdamp en
warmte kunnen zo naar buiten worden gelaten en frisse lucht wordt naar binnengehaald.
Bovendien wordt er, aangedreven door de wind, ook gezorgd voor luchtbeweging door het
gewas. Het Nieuwe Ventileren zet in op een minimum aan energie- en CO 2 -verlies via de
luchtramen.
Waarom
Ventileren zorgt voor een gunstig groeiklimaat voor de plant door de afvoer van overtollig
vocht en warmte en door het creëren van luchtbeweging. Tegelijkertijd betekent ventilatie
vaak hogere stookkosten, ongewenst vochtverlies en/of CO 2 -emissie. Het Nieuwe
Ventileren streeft naar een optimaal evenwicht tussen deze tegenstrijdige belangen.
Bovendien moet in de toekomst bewuster worden omgegaan met CO 2 . Er is minder CO 2
beschikbaar als er minder aardgas in de ketel of WKK wordt gestookt. CO 2 uit andere
bronnen is schaars en meestal duurder. Het Nieuwe Ventileren houdt in de zomer meer CO 2
in de kas.
Natuurkunde
Om de ventilatie te optimaliseren is het nuttig om te kijken naar de natuurkundige kant van
dit proces. Door het openen van de luchtramen kan onder invloed van de wind
luchtbeweging in de kas ontstaan. Een hogere of lagere raamstand leidt daardoor ook tot
andere verticale temperatuurprofielen en een ander microklimaat voor de plant.
Het afvoeren van vocht door de luchtramen wordt bepaald door:
het verschil in absoluut vochtgehalte van de lucht binnen en buiten.
het aantal kg lucht dat per tijdseenheid wordt uitgewisseld.
Het afvoeren van energie door de luchtramen wordt bovendien bepaald door:
door de hoeveelheid uitgewisselde lucht per tijdseenheid maal het verschil in
energie-inhoud (enthalpie) van de lucht binnen en buiten.
Een bijzondere eigenschap van vochtige lucht is dat het aandeel latente energie naar
verhouding veel groter kan zijn dan de voelbare energie. Dit betekent dat de enthalpie van
lucht snel toeneemt naarmate het vochtgehalte hoger is. De energieafvoer is bij ventileren
groter naar mate de lucht vochtiger is. Dit is met het psychrodiagram te verklaren.
De toe- en afvoer van CO 2 door de luchtramen wordt bepaald door de hoeveelheid lucht
die per tijdseenheid wordt uitgewisseld en het verschil in CO 2 concentratie binnen en
buiten.
November 2011

16
Bij ventilatie is de ventilatiesnelheid een belangrijk gegeven. Deze wordt bij voorkeur
uitgedrukt in kg per m 2 per uur. Spreken over een ventilatievoud: het aantal malen per uur
dat de gehele kasinhoud ververst wordt, is minder handig omdat de hoogte per kas kan
verschillen.
Oud versus Nieuw
Luchtramen zijn nuttig om het kasklimaat te regelen en worden in de traditionele teelt vaak
ingezet. Ventilatie van de ramen is echter lastig te regelen want de ventilatiesnelheid is
afhankelijk van de externe factoren windsnelheid, windrichting en verschil tussen binnenen
buitentemperatuur. Bovendien heeft de wind een grillig karakter. Als het schermdoek
dicht ligt, is het bovendien nodig om voor vochtafvoer een kier te trekken. Bij natuurlijke
ventilatie (zonder overdruk) is een vrije luchtbeweging nodig om waterdamp af te voeren.
Een vochtkier heeft het nadeel van kouval en schoorsteeneffect .
In situaties met lage tot gematigde ventilatiebehoefte is natuurlijke ventilatie daarom niet
optimaal. Bij Het Nieuwe Ventileren wordt in die gevallen geforceerde ventilatie toegepast
waarbij met ventilatoren overdruk in de kas wordt gecreëerd om voldoende vocht af te
voeren. Omdat hierbij de schermdoeken volledig gesloten kunnen blijven wordt het
energieverlies tot het minimum beperkt en ontstaan er geen horizontale
temperatuurverschillen. Door geforceerde ventilatie wordt behalve warmte en vocht ook
(meer) CO 2 afgevoerd.
Het andere onderdeel van ventilatie, de luchtbeweging kan worden gestimuleerd met een
apart systeem van ventilatoren die de lucht in de vrije ruimte in beweging brengen.
Luchtcirculatie via LBK’s en slurven vergt drukopbouw en dat kost meer elektrische energie.
Afhankelijk van het gewas kan worden gekozen voor horizontale of verticale beweging.
Het rekenmodel vochttransport maakt het effect van luchtbeweging op vochttransport in
de kas in verhouding tot vochttransport als gevolg van diffusie duidelijk.
Energiebesparing
De energiebesparing die kan worden bereikt met verantwoorde ventilatie is dezelfde
besparing (niet optellen dus!) als die van ontvochtigen en het activeren. Immers, er wordt
geventileerd hetzij om vocht af te voeren hetzij om een teveel aan (gratis) zonnewarmte af
te voeren. Wel leidt het beperken van ventilatie tot een besparing op CO 2 -verbruik. Als die
CO 2 niet een bijproduct is, maar gemaakt wordt zonder de warmte nuttig te gebruiken, dan
leidt beperking van ventilatie wel tot energiebesparing.
Vernevelen
Als er hoge ventilatiesnelheden nodig zijn (bij veel instraling van de zon) vormt natuurlijke
ventilatie een effectief en goedkoop instrument om het gewas te behoeden voor te hoge
temperaturen. Hierbij speelt wel het probleem dat afvoer van energie en vocht niet apart
kunnen worden geregeld. De buitencondities bepalen grotendeels in welke verhouding
vocht en energie worden getransporteerd. Bij zonnig, droog zomerweer kan het daardoor
ook in de kas vaak te droog worden. Door de lage RV raken de planten in stress, worden de
November 2011

17
huidmondjes gesloten en het fotosynthese proces belemmerd. Bovendien verdwijnt veel
CO 2 onbenut via de luchtramen. In deze situatie is niet alleen de temperatuur, maar de
combinatie van temperatuur en RV bepalend is voor de regeling van de raamstand. Uit
onderzoek is bovendien duidelijk geworden dat planten een hogere temperatuur in
combinatie met hogere RV goed verdragen.
Het rekenmodel ventilatiesnelheid geeft inzicht in het effect van kastemperatuur en kas RV
ten opzichte van de buitenomstandigheden op de ventilatiesnelheid en het CO 2 -verlies.
Door de RV te betrekken in de raamstandregeling en eventueel de RV kunstmatig te
verhogen door te vernevelen met een hogedruk vernevelinstallatie kan een beter
groeiklimaat worden gerealiseerd. Er kan dan worden volstaan met een lagere
ventilatiesnelheid en dat is gunstig voor de CO 2 -concentratie in de kas.
In plaats van verneveling kan ook een dakberegening worden ingezet om te voorkomen dat
de temperatuur te veel oploopt en/of dat de RV te veel daalt .
Maatregelen
De kas kan energiezuinig worden geventileerd op de volgende manier:
1. Beheers in de winter de vochtafvoer met geforceerde ventilatie met droge,
opgewarmde buitenlucht. Dit werkt veel beter dan vochtafvoer via de luchtramen.
Geforceerde ventilatie is bovendien niet afhankelijk van vochtkieren in het
schermdoek. Het schermdoek kan gesloten blijven en dat bespaart energie.
2. Compenseer minder luchtbeweging in de kas door met ventilatoren te werken om de
temperatuursongelijkheid te vereffenen en de vochtafvoer tussen de planten te
verbeteren.
3. Voer in de zomer bij hoge instraling van de zon energie verantwoord af. Houd zoveel
mogelijk CO 2 binnen. Dat lukt door zowel de kastemperatuur als de luchtvochtigheid zo
hoog mogelijk te laten oplopen. De ventilatiesnelheid kan zo 30 tot 50 % worden
gereduceerd ten opzichte van de gangbare situatie en er kan eenzelfde CO 2 -
concentratie worden gehandhaafd met gereduceerde doseersnelheid in kg per ha per
uur. Eventueel kan een hoge druk nevelinstallatie worden ingezet.
November 2011

18
Het Nieuwe Verwarmen
In Nederland is het nodig om de kas gedurende een bepaald deel van het jaar te
verwarmen om de gewenste teelttemperatuur te halen. De meest gangbare installatie op
dit moment bestaat uit een buisrailverwarming op de grond en één of meer netten die
hoger in de kas zijn gemonteerd. Het warme water wordt geleverd door een WKK-installatie
of een ketel. Deze installaties draaien op aardgas. Het gebruik daarvan moet worden
teruggedrongen en dat is het doel van Het Nieuwe Verwarmen.
Waarom
Een kas wordt niet alleen verwarmd om de gewenste temperatuur te handhaven.
Verwarmen doet meer met het kasklimaat:
er wordt een actief klimaat, met voldoende luchtbeweging en verdamping,
gerealiseerd.
bij een gesloten scherm wordt de afvoer van vocht bevorderd.
er wordt een goede horizontale temperatuurverdeling gerealiseerd.
de plantprocessen worden gestuurd met een geschikt vertikaal temperatuurprofiel.
Door jarenlange ervaring is voor iedere teelt een geschikte werkwijze ontwikkeld voor de
verschillende verwarmingsnetten. Het Nieuwe Verwarmen streeft naar een optimaal
groeiklimaat met een zo laag mogelijk energiegebruik. Daarbij wordt zo veel mogelijk
laagwaardige warmte van duurzame bronnen ingezet.
Natuurkunde
De beste methode om energie te besparen is om de kas maximaal te isoleren (zie ook Het
Nieuwe Schermen), maar er blijft altijd behoefte aan warmte over.
de kas koelt voordurend af omdat de isolatie niet 100 % kan zijn.
de gewasverdamping onttrekt warmte aan de omgeving.
het opwarmen van buitenlucht is nodig voor vochtafvoer en luchtverversing.
Natuurkundig gezien kan de kas worden verwarmd met twee vormen van
energieoverdracht, namelijk straling en convectie. Straling kost meer hoogwaardige warmte
dan convectie en is dus minder gewenst. De nadruk in Het Nieuwe Verwarmen ligt daarom
op convectie.
Oud versus Nieuw
Het verschil met de gangbare teelt is dat bij HNT minder energie in de kas nodig is dankzij
de betere isolatie. Het Nieuwe Verwarmen maakt gebruik van de gangbare installatie met
buizen op de grond en van één of meer netten hoger in de kas. Er kan echter worden
volstaan met lagere buistemperaturen. De gelijkheid van de warmteafgifte van het systeem
wordt hierdoor beter want het verschil tussen aanvoer- en retourtemperatuur is kleiner.
November 2011

19
Het is zelfs mogelijk om met nog lagere watertemperaturen te werken door het vergroten
van het verwarmend oppervlak. Dit betekent in de praktijk dus meer of dikkere, of anders
gevormde buizen.
Lagere buistemperaturen hebben echter ook een nadeel. Het blijkt moeilijker een gewenst
vertikaal temperatuurprofiel aan te leggen met luchtbeweging. In de tomatenteelt kan het
bijvoorbeeld gewenst zijn om een iets hogere trostemperatuur aan te houden met een
groeibuis. Het is te overwegen om een dunnere buis met een hogere watertemperatuur toe
te passen.
Het rekenmodel emergiebehoefte geeft inzicht in de warmtebehoefte van de kas
afhankelijk van buitenomstandigheden, het effect van schermen en de rol die
gewasverdamping speelt.
Een specifiek probleem is het vertikaal temperatuurprofiel in belichte teelten. Het is
gangbaar om tegelijk met de belichting een hoge buistemperatuur aan te houden onder het
gewas. Als de totale warmtebehoefte lager wordt of als de kas volledig moet worden
geschermd tegen lichtuitstoot, moet de hoge buistemperatuur als eerste vervallen. Om te
voorkomen dat er een stilstaande luchtlaag ontstaat door een omgekeerd
temperatuurprofiel (boven warmer dan onder) moet worden gezorgd voor een verticale
luchtbeweging met ventilatoren. Als door toepassing van ventilatoren de luchtbeweging in
de kas substantieel hoger is dan gangbaar, is de warmteafgifte van de buizen daardoor ook
hoger dan normaal.
Laagwaardige warmte
Door de inzet van laagwaardige warmtebronnen kan worden bespaard op fossiele energie.
Voor de tuinbouw komen de volgende warmtebronnen in beeld:
warmtewinning met zonnecollectoren op de bedrijfsruimte.
warmtewinning met een slangenstelsel onder het parkeerterrein.
warmte opgewekt met warmtepompen.
benutting van aardwarmte.
betere benutting van warmte uit rookgascondensors achter WKK motoren of
gewone ketels.
Bij een zo duurzaam mogelijke invulling van een jaarrond warmtebehoefte in de kas is
buffering noodzakelijk, van enkele etmalen tot seizoensopslag. Dit kan op verschillende
manieren:
warmteopslag in ondergrondse waterbuffers (tevens waterbassin).
warmteopslag in de bodem door een slangenstelsel op enkele meters diepte onder
de kas.
warmteopslag in een aquifer. Er nu wordt geëxperimenteerd met hogere
temperatuur opslag in aquifers.
Optimalisatie
November 2011

20
Bij Het Nieuwe Verwarmen moeten bij het ontwerpen van een (grootschalige)
warmtevoorziening op een glastuinbouwbedrijf een optimalisatie plaatsvinden tussen
bronnen en opslagmogelijkheden voor basislast en pieklast.
Een goede manier om de pieklast te begrenzen is het instellen van een
maximumbuistemperatuur. Dit kan betekenen dat de kastemperatuur tijdelijk onder de
stooklijn daalt. Dit kan zonder schadelijke gevolgen voor het gewas omdat planten in staat
zijn een groeivertraging in een koude periode later goed te maken als de temperatuur weer
hoger is (temperatuurintegratie). Een minimumbuis voor vochtbeheersing mag in principe
alleen worden gebruikt als de vochtafvoer met geforceerde ventilatie onvoldoende is.
Energiebesparing
De energiebesparing met Het Nieuwe Verwarmen is een indirecte besparing. Door te
werken met lagere retour buistemperaturen kunnen rookgassen van een WKK of ketel
dieper uitgekoeld worden. Hiermee kunnen besparingen tot 5% behaald worden. Als er
gebruik wordt gemaakt van een warmtepomp dan kan het elektriciteitsverbruik omlaag als
er met lagere buistemperaturen wordt gewerkt. Besparingen tot 20 % zijn dan haalbaar. De
co-efficiency of performance (COP) kan van 4 naar 5 of hoger.
Maatregelen
De gangbare verwarmingsinstallatie blijft het aangewezen middel. Verwarming met warme
lucht door slurven is niet optimaal vanwege temperatuurverschillen. Er kan energie worden
bespaard met de volgende maatregelen:
1. Overweeg lagere buistemperaturen. Dit heeft het voordeel dat er homogener
horizontaal temperatuurprofiel ontstaat. Het nadeel is dat het moeilijker is om de
gewenste verticale temperatuurprofielen aan te leggen.
2. Zet extra luchtbeweging met ventilatoren in om te zorgen voor temperatuurvereffening
en om de warmteafgifte van buizen bevorderen. Verticale luchtbeweging is nodig om
stilstaande luchtlagen te doorbreken die ontstaan bij een omgekeerd
temperatuurprofiel.
3. Maak gebruik van duurzame en relatief goedkope warmtebronnen/warmteopslag. Dit
kan dankzij de veel lagere totale warmtebehoefte en lagere watertemperatuur dan
gangbaar.
November 2011

21
Het Nieuwe Activeren
Elke teler wil in de kas een optimaal groeiklimaat voor het gewas creëren. Het begrip
activiteit speelt daarbij een belangrijke rol in Het Nieuwe Telen (HNT). Met Het Nieuwe
Activeren wordt door een combinatie van maatregelen het gewas op een energiezuinige
manier geactiveerd.
Waarom
Overdag, bij voldoende instraling, levert de zon de energie die nodig is om de planten aan
het werk te zetten. Er vindt fotosynthese plaats en er is voldoende verdamping en dus
opname van voedingstoffen. Door ventilatie kan de kastemperatuur op het gewenste
niveau worden geregeld.
‘s Nachts en als er overdag te weinig instraling is, is dat anders. Dan moet de plant voor een
goede productie en kwaliteit op bepaalde momenten worden geactiveerd. In HNT is het de
uitdaging om dit met minimale input van energie te doen.
Het kenmerk van een actief kasklimaat is dat de gewasverdamping op gang wordt gebracht
en gehouden. Voedingstoffen, zoals calcium, worden dan in voldoende mate naar de
groeipunten getransporteerd. Een actief klimaat zorgt er bovendien voor dat de hele plant
beter in staat is om weersovergangen op te vangen. Als het kasklimaat van nature niet
actief genoeg is, moet dit op kritische momenten kunstmatig worden geforceerd. Bij de
kasklimaatregeling zijn drie factoren belangrijk om het gewas actief te houden:
1. luchtvochtigheid (RV) of vochtdeficit (VD). Bij een te hoge RV of te lage VD kan de
kaslucht. onvoldoende vocht opnemen en stijgt het risico voor condensatie op
koudere plekken.
2. temperatuur en temperatuurverschillen. Kouval en koude plekken geven
ongelijkheid in groei en ontwikkeling.
3. luchtbeweging. Deze is belangrijk omdat deze de verdamping stimuleert en
temperatuursongelijkheid voorkomt.
Een beproefde methode om bij lage instraling een actief klimaat te krijgen, is om de ramen
open te zetten en tegelijk de buistemperatuur wat te verhogen. Door te ventileren wordt er
vocht afgevoerd en is er extra luchtcirculatie. Een niet te lage minimumbuistemperatuur
helpt daarbij de opwaartse luchtbeweging. Bij voorkeur overlappen de luchtlijn en de
stooklijn elkaar daarbij enigszins. In de nacht kan onder een gesloten energiescherm de
vochtigheid hoog oplopen en dreigt het risico van een inactief of ‘dood klimaat’. In dat
geval wordt de minimumbuis ingezet en wordt er een kier getrokken in het schermdoek om
de uitwisseling te stimuleren. In beide situaties wordt het gewas geactiveerd maar gaat
onvermijdelijk veel energie verloren. Bovendien leidt het inzetten van vochtkieren in het
energiescherm vaak tot kouval en dus temperatuurongelijkheid. Alternatieve methoden zijn
dus gewenst.
November 2011

22
Natuurkunde
Voor groei en ontwikkeling moet de plant voldoende energie krijgen om alle processen
goed te laten verlopen. Energie-uitwisseling tussen de plant en omgeving vindt plaats door
straling en door convectie.
De belangrijkste stralingsbron is de zon. Deze levert de plant energie om te groeien (het
groeilicht of PAR-licht) voor de fotosynthese en infrarode (IR) straling voor opwarming. Er
vindt ook opname van stralingswarmte plaats van bijvoorbeeld de kasconstructie, de
omringende planten, het kasdek, de bodem en natuurlijk de verwarmingsbuizen.
De plant kan daarnaast door convectie energie opnemen uit de omgeving. Dit gebeurt als
kaslucht langs de bladeren van de plant stroomt en er sprake is van een
temperatuurverschil. Als het blad warmer is dan de kaslucht wordt energie afgevoerd, als
het blad kouder is dan de kaslucht wordt energie toegevoerd. Luchtbeweging is daarbij een
belangrijke voorwaarde. Bij stilstaande lucht wordt de temperatuur van het blad en die van
de direct omringende lucht (de zogenaamde grenslaag) aan elkaar gelijk en is er geen netto
energie-uitwisseling meer.
De plant kan overtollige energie afvoeren door uitstraling, reflectie en convectie. Zolang de
balans, dus het verschil tussen toevoer en afvoer positief is, ervaart de plant het klimaat als
‘actief’. De energiebalans is positief en de plant kan het overschot aan energie gebruiken
om de verdamping op gang te houden.
Oud versus Nieuw
In Het Oude Telen is het gebruikelijk om te werken met een flinke (minimum-
)buistemperatuur om het gewas te activeren. Hierdoor ontvangt de plant zowel stralingsals
convectiewarmte. Een warme buis veroorzaakt immers ook enige luchtbeweging.
Het opwekken van stralingswarmte vergt een relatief hoge watertemperatuur. Dit maakt de
inzet van laagwaardige bronnen moeilijker. Verder bereikt stralingswarmte alleen die
plaatsen die ‘zichtbaar’ zijn vanuit de bron. Niet alle plantendelen kunnen dus van deze
energie profiteren en dat leidt soms tot ongewenste temperatuurverschillen. Belichte
teelten zijn daarvan een voorbeeld. Daar moet vaak extra worden verwarmd met een
ondernet of buisrail om te voorkomen dat het verticale temperatuurprofiel van de kas
wordt omgekeerd. De totale energietoevoer is dan zo hoog dat de kas als geheel te warm
wordt en een flink deel warmte moet worden afgevoerd door te ventileren, wat dus
feitelijk energieverspilling is.
In HNT wordt gestreefd naar een betere kasisolatie en meer schermuren, liefst met dubbele
schermen en zonder kieren. De totale warmtebehoefte neemt daardoor af en het klimaat
kan worden geregeld met lagere buistemperaturen. Dit betekent wel dat, met name
gedurende de schermperiode, het vaker nodig is om de plant te activeren met
convectiewarmte. In een kas met een dicht schermdoek zonder kieren en lage
buistemperaturen is weinig natuurlijke luchtbeweging en daarom zijn ventilatoren
noodzakelijk.
November 2011

23
Dankzij de luchtbeweging vindt er meer energieoverdracht via convectie plaats. De plant
kan blijven verdampen om voedingsstoffen zoals calcium op te nemen. Een actief
groeiklimaat in HNT begint dus bij voldoende luchtbeweging rond de plant. Een bijkomend
voordeel is dat hiermee temperatuurverschillen worden vereffend en dat er geen
vochtophoping rond de plant kan ontstaan.
Energiebesparing
De energiebesparing op het ventileren is dezelfde besparing als die van ontvochtigen en
ventileren. De bereikte besparingen mogen echter niet worden opgeteld.
Maatregelen
Het gewas kan op een energiezuinige manier worden geactiveerd door:
1. Zorg voor voldoende luchtbeweging om in de donker periode en bij weinig straling van
de zon het gewas te activeren met convectieve energieoverdracht. Zo kan de plant
voldoende verdampen en er treedt geen gewascondensatie op door
temperatuurverschillen. Er ontstaat geen dood klimaat.
2. Begin niet te vroeg met opstoken en verwarm de kas rustig. Het is niet nodig om de kas
al voor zon-op helemaal op dag-temperatuur te hebben. Begin twee uur voor zon-op
met een halve graad per uur en ga daarmee door na zon-op.
3. Vermijd het onnodig stimuleren van de verdamping.
November 2011

24
Het Nieuwe Telen Tomaat
Met Het Nieuwe Telen (HNT) zijn zowel in de praktijk als in het onderzoek de afgelopen
paar jaar goede resultaten geboekt bij de teelt van tomaat. Er blijkt een energiebesparing
van circa 10 m 3 /m 2 aardgas mogelijk, dit komt overeen met een besparing van 25 tot 30%.
De productie en de kwaliteit blijven gelijk bij HNT.
De teelt van tomaat volgens de HNT-principes verschilt op een aantal punten van de
gangbare werkwijze. De gangbare tomatenteelt heeft geen standaard recept, maar wordt
bepaald door cultivar, plantsysteem, bedrijfsuitrusting, snoeibeleid, productiespecificaties
etc. Toch zijn er duidelijke overeenkomsten tussen de teelten en daarom kan HNT bij grove
trostomaat met een planttijd half december model staan voor deze aanpak bij andere
tomatenteelten. Voor andere planttijden of -typen kan een eigen invulling worden gemaakt
met gebruikmaking van dezelfde principes. De beschrijving hieronder gaat uit van een
standaard kas met twee schermen en ventilatoren voor geforceerde ventilatie.
Temperatuurregime
De verwarming- en ventilatiestrategie wijken bij HNT niet sterk af van de gangbare teelt.
Het verschil zit in de wijze waarop de temperatuur wordt gerealiseerd. Bij HNT speelt de
natuurlijke opwarming door de zon een belangrijke rol. De kastemperatuur wordt daarom
bij zon-op lager gehouden dan in de traditionele teelt, bijvoorbeeld 2 o C onder de gewenste
dagtemperatuur. De zon zorgt vervolgens voor verdere opwarming van de kas. Om een te
sterke opwarming te voorkomen moet de maximale temperatuur stijging wel worden
begrenst op 1 o C per uur. Bij sterkere stijgingen moet worden geventileerd, om de stijging
rustig te laten verlopen en om het risico op condensatie op het gewas te voorkomen.
Schermen
Bij de start van de teelt in december worden de schermen vaak gebruikt om warmte zoveel
mogelijk binnen te houden. In de nacht wordt maximaal geschermd. Het moment van
sluiten en openen van beweegbare schermen is vervolgens afhankelijk van de
lichtintensiteit. Vanaf één uur voor zon-onder tot één uur na zon-op gaan beweegbare
schermen dicht. Overdag wordt bij een instraling onder de 50 W/m 2 globale straling een
lichtdoorlatend scherm gesloten. Dit kost wel groei, maar in verhouding tot de
energiekosten is dit klein. Er blijft meer warmte in de kas en dat is gunstig voor de
energiebalans.
Als een vast AC-folie wordt gebruikt, kan dit tot de tweede helft van februari worden
gebruikt. Daarna is het lichtverlies ten opzichte van de energiebesparing te groot. Vanaf
maart gaan de beweegbare schermen dicht als er in de nacht warmtevraag is. Één scherm
blijft daarna gesloten tot zon-opkomst om te voorkomen dat het scherm gaat pendelen.
Het scherm gaat open als de lichtintensiteit boven de 50 W/m 2 komt. Overdag en rond zononder
is het niet nodig om de schermen te gebruiken. Er wordt niet met een vochtkier in
het scherm gewerkt en vochtbeheersing gebeurt via geforceerde ventilatie.
In het najaar worden schermen op een gelijke wijze gebruikt als in het voorjaar, dus op
warmtevraag.
November 2011

25
Verwarming
Het buisrailsysteem en de groeibuis worden gebruikt voor de gewasverwarming. Bij de start
van de teelt wordt de buisrailverwarming ingesteld als het primaire net. Om energie te
besparen kan een maximumbuis worden ingesteld.
In maart wordt vervolgens overdag de groeibuis als het primaire net ingezet. Vanaf de
voornacht tot 2 uur voor zon-op is de buisrailverwarming primair. Daarna wordt de
groeibuis het primaire net, met een maximum van 55 o C. Het opstoken van de nacht- naar
de dagtemperatuur gaat geleidelijk, waarbij zo nodig de buistemperatuur op een maximum
waarde wordt begrensd.
Er wordt geen standaard minimumbuis ingezet. Dit in tegenstelling tot veel gangbare
teelten. Wel kan op basis van vochtigheid de groeibuis aangaan op maximaal 50 o C. Voordat
de verwarming aangaat om te ontvochtigen, moet eerst met geforceerde ventilatie en
opening van de ramen zoveel mogelijk vocht zijn afgevoerd
Het verminderde gebruik van de verwarming en vooral de afwezigheid van een
minimumbuis geeft voor het gevoel van de teler een wat koel klimaat. Toch is de
temperatuur in de kas gemeten met de meetbox goed, maar er wordt geen
stralingswarmte ervaren. Voor een goed beeld van de temperatuur onderin het gewas en
van het verticale temperatuurverschil is het raadzaam hier ook een meetbox te instaleren.
Een ander verschijnsel bij HNT is dat de afrijping van de eerste vruchten wat vertraagt. De
plantbelasting kan daardoor wat hoger oplopen dan gebruikelijk.
Geforceerde ventilatie
In een gangbare kas wordt voor de vochtbeheersing een kier getrokken in een scherm. De
ventilatie is ingesteld op vocht en er wordt een minimumbuis gebruikt. Bij HNT wordt de
vochtbeheersing vooral gerealiseerd door geforceerde ventilatie. Het is belangrijk dat er op
tijd wordt begonnen met de vochtbeheersing. Bij HNT wordt de VD in de nacht ingesteld op
1.7 g/m 3 en overdag op 1.9 g/m 3 . Uitgaande van een capaciteit van 5 m 3 /m 2 .uur kan
hiermee in het voorjaar en in de zomer de luchtvochtigheid in de kas goed worden bewaakt
(zie rekenmodule).
In de zomer, en zeker in het najaar, komen er momenten voor waarop de ontvochtiging
met geforceerde ventilatie onvoldoende effectief is. In deze lastige periode worden daarom
de normale maatregelen voor ventilatie en minimumbuis op vochtigheid genomen.
Geforceerde ventilatie heeft meer drogend effect op het gewas dan gangbare ventilatie. De
verklaring daarvoor is dat er droge lucht onder het gewas wordt ingebracht. Deze lucht is
direct op de plaats waar die zijn drogende werking moet doen.
November 2011

26
Aan het einde van de dag is het kas-gewascomplex meestal redelijk warm. De vochtigheid
mag bij het afkoelen naar de nachttemperatuur tijdelijk relatief hoog zijn. Zelfs bij een RV
van 100% blijven de kas en het gewas boven het dauwpunt.
Botrytis
Aantasting door botrytis blijft ook bij HNT een punt van aandacht. Met de nieuwe
klimaatregeling is beter te sturen op vocht en dat verkleint de kans botrytis. Een te zware
plantbelasting kan de aantasting echter sterk bevorderen. Om de plantbelasting te
beheersen kan de teeltstrategie worden aangepast door de temperatuur te verhogen en
sterker te snoeien. Om een goed beeld te hebben van de temperatuur bij de kop en rond
de vruchten is het goed om meetboxen op beide plaatsen te hebben.
Watergift
De watergift moet afgestemd zijn op minder verdamping omdat geen minimumbuis wordt
gebruikt. De start- en stoptijden moeten daarop zijn afgestemd om te vroeg starten of te
laat stoppen met watergeven te voorkomen. De beurtgrootte kan zo nodig iets kleiner zijn.
De EC en voedingsregelingen zijn niet afwijkend van een gangbare teelt.
CO 2 -dosering
Geforceerd ventileren gaat gepaard met vocht- en CO 2 -transport. Bij geforceerd
ventileren daalt in de nacht de CO 2 -concentratie snel naar de buitenwaarden. Overdag
moet bij geforceerde ventilatie er iets meer CO 2 worden gedoseerd dan in een gangbare
teelt. Op het moment dat voor warmte of vocht wordt geventileerd, is de CO 2 -dosering niet
verschillend.
November 2011

27
November 2011

28
Het Nieuw Telen Gerbera
Met het Nieuwe Telen (HNT) is het mogelijk om in gerberateelt met ongeveer 30 m 3 /m 2
aardgas te voorzien in de vraag naar warmte en elektriciteit voor belichting. Dit is flinke een
besparing ten opzichte van de 52 m 3 /m 2 aardgas die in de praktijk gangbaar is Het
uitgangspunt daarbij is een belichtingsinstallatie van ca 100 µmol/(m 2 per s) PAR, een
dubbelscherm en gangbare CO 2 -dosering. De productie blijft daarbij op het normale niveau.
De teelt van gerbera volgens de principes van HNT verschilt op een aantal punten van de
gangbare werkwijze. De gangbare gerberateelt gebeurt vrijwel volgens een standaard
recept: toepassing van een 2-rijen potten systeem, verduistering, belichting en gebruik van
een standaard minimumbuis op het ondernet. Dit laatste om het gewas voldoende droog te
houden. In HNT worden de schermregelingen beter benut, wordt geen minimumbuis
gebruikt maar geforceerde ventilatie toegepast en wordt de belichting afgestemd op de
behoefte van het gewas.
Temperatuurregime
De stook- en ventilatie strategie wijken bij HNT niet sterk af van de gangbare teelt. Het
verschil zit in de wijze waarop de temperatuur wordt gerealiseerd. Bij HNT speelt de
natuurlijke opwarming door de zon een belangrijke rol. Om dit voordeel goed te benutten
moet er niet te snel worden geventileerd. Om de etmaaltemperatuur te beheersen is de
nachttemperatuur lager. Dit zal leiden tot een grotere DIF, wat mogelijk te zien zal zijn in
het gewas in de vorm van extra stengel strekking. Om energiezuinig te werken wordt de
buistemperatuur van het ondernet begrensd op een maximum van 40 o C. De groeibuis die
laag tussen de potten ligt, wordt gebruikt voor het opwarmen van de potten. Ook dit net is
in temperatuur begrensd op 40 o C.
Schermen
Het schermgebruik is afhankelijk van de wijze waarop de schermen zijn geïnstalleerd. Elk
schermen op een eigen dradenbed geeft de grootste regelmogelijkheid. Bij twee schermen
op één dradenbed kunnen die niet boven elkaar worden gebruikt.
Het verduisteringsscherm heeft ook de functie energiescherm. In de nacht wordt maximaal
geschermd. Afhankelijk van de scherminstallatie kan het zonnescherm zijn geïnstalleerd
onder het verduisteringsscherm of op hetzelfde dradenbed. Als het zonnescherm op een
eigen dradenbed ligt kan het als lichte isolatie worden gebruikt. Voor maximale isolatie is
daarnaast een normaal energiescherm op een eigen dradenbed aan te bevelen.
In de winter kan bij veel warmtevraag en weinig licht (< 50 W/m 2 ) overdag het
verduisteringsscherm gesloten blijven. Dit kost wel enig licht maar de warmtewinst is groot.
November 2011

29
Belichting
Gedurende het belichtingseizoen wordt vooraf bepaald hoeveelheid licht er per dag nodig
is. Het aantal uren belichting wordt vervolgens bepaald door wat er per etmaal gewenst is
als belichting bovenop de straling die door de zon de kas inkomt. De straling wordt
gemeten in de kas met meerdere PAR-sensoren om schaduweffecten in de meting te
voorkomen. In de winter wordt gestreefd naar een dagsom van 5 mol/m 2 PAR.
Temperatuurmeting
Het verminderde gebruik van de verwarming en vooral de afwezigheid van een
minimumbuis zal voor het gevoel van de teler een wat koel klimaat geven. Toch is de
temperatuur in de kas gemeten met de meetbox goed, maar er wordt geen
stralingswarmte ervaren. Voor een goedbeeld van de temperatuur onder het gewas is het
raadzaam hier een meetbox te installeren. Deze meetbox kan zowel in de temperatuur als
de vochtregeling worden gebruikt.
Geforceerde ventilatie
In een standaard kas wordt voor de vochtbeheersing en een minimumbuis gebruikt en als
het mogelijk is een kier getrokken in de schermen en geventileerd op vocht. Bij HNT wordt
de vochtbeheersing vooral gerealiseerd door geforceerde ventilatie met buitenlucht.
Uitgaande van een capaciteit van 10 m 3 /m 2 .uur kan hiermee in het voorjaar de
luchtvochtigheid in de kas in een belichte teelt goed worden bewaakt. In de zomer en zeker
in het najaar komen er momenten voor waarop de ontvochtiging met geforceerde
ventilatie onvoldoende effectief is. Op die momenten kan het inzetten van een
minimumbuis op vocht nodig zijn.
De geforceerde ventilatie heeft een duidelijk drogend effect op het gewas. Dit komt deels
doordat de droge lucht onder het gewas kan worden ingebracht en niet eerst vocht
opneemt als het via luchtramen de kas in komt. Bij geforceerde ventilatie is moet de
luchtbeweging door het gewas zijn en geen dominante opwaartse luchtstroom door de
paden ontstaan.
Kasluchtcirculatie via slurven of verticale ventilatoren
Voor de beheersing van botrytis op de bloem is het gewenst om het klimaat rond de
bloemen te sturen. Dit kan zowel via kasluchtcirculatie via de slurven als door gebruik van
verticale ventilatoren. Bij kasluchtcirculatie moet de menging met de buitenlucht voor
geforceerde ventilatie goed zijn. Verticale ventilatoren beïnvloeden het klimaat boven het
bladpakket.
November 2011

30
Botrytis
Aantasting door botrytis blijft ook bij HNT een punt van aandacht. Met de klimaatregeling is
beter te sturen op vocht om zo de botrytis te voorkomen of uitbreiding tegen te gaan. Bij
gerbera is er altijd een zekere mate van botrytisdruk aanwezig. Een goed groeiend gewas is
beter bestand tegen deze zwakte parasiet. Een meting van de uitstraling door een
pyrgeometer helpt daarbij om op momenten met veel uitstraling het doek te kunnen
sluiten en zo de kans op condensatie op de bloem te verkleinen. Een regeling op VPD kan
ook bijdragen aan het laag houden van de botrytisdruk.
Watergift
De watergift moet afgestemd zijn op minder verdamping omdat er geen minimumbuis
wordt gebruikt. Dat betekent dat de start- en stoptijden daarop moeten zijn afgestemd om
te vroeg watergeven of te laat stoppen met watergeven te voorkomen. Dit is vooral in het
najaar en de winter een punt van aandacht. De EC- en voedingsregelingen zijn niet
afwijkend van een gangbare teelt.
CO 2 -dosering
Geforceerd ventileren gaat gepaard met vocht en CO 2 transport. Daardoor zal bij
geforceerd ventileren in de nacht de CO 2 concentratie snel dalen naar de buitenwaarden.
Verneveling
In de zomer kan bij dezelfde of een iets hogere temperatuur dan gangbaar het
ventilatievoud worden verlaagd door een hoge druk vernevelingsinstallatie toe te passen.
Het verlies aan CO 2 wordt zo beperkt. Het licht is op dat moment voor de groei niet de
limiterende factor. De lichtsom wordt door verduistering zelfs verlaagd, maar er moet
voldoende knopaanleg zijn die niet aborteert om de gevormde assimilaten in groei om te
zetten. De inzet van verneveling is daarbij een goed hulpmiddel.
November 2011