Vier diakens gewijd Hoe moet een kerk eruit zien ... - De Tiltenberg
Vier diakens gewijd Hoe moet een kerk eruit zien ... - De Tiltenberg
Vier diakens gewijd Hoe moet een kerk eruit zien ... - De Tiltenberg
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
nummer 1 WINTER 2013<br />
Magazine voor de gebedskring en vrienden van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
<strong>Vier</strong> <strong>diakens</strong> <strong>gewijd</strong><br />
<strong>Hoe</strong> <strong>moet</strong> <strong>een</strong> <strong>kerk</strong> <strong>eruit</strong> <strong>zien</strong>?<br />
Nieuwe studieprefect<br />
St.-Bonifatiusinstituut<br />
Martelaren, deltawerken<br />
en kubuswoningen
Speciale aanbieding!<br />
Dé installateur van<br />
<strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
Slechts e1,50<br />
per week<br />
kn<br />
iedere<br />
vrijdag!<br />
30x<br />
e45<br />
Havenstraat 9 1948 NP Beverwijk | Tel: 0251-279999<br />
info@visserelektro.nl | www.visserelektro.nl<br />
www.katholieknieuwsblad.nl<br />
bel 073.7502315<br />
136mm advertentie <strong>Tiltenberg</strong> magazine.indd 1 26-11-2012 20:23:57<br />
Paus Benedictus de XVI heeft in zijn toespraak van 9 juni 2011 de mensen dringend opgeroepen ‘’te investeren in onderzoek en<br />
het opwekken van schone energie die veilig is voor mensen en die g<strong>een</strong> schade toebrengt aan de schepping. Het gebruik van de<br />
technologie <strong>moet</strong> gebeuren vanuit <strong>een</strong> solide ethiek die het belang van de schepping en de mensheid op het oog heeft’’.<br />
_____________________________________________________________________________________________<br />
Koude‐ en warmteopslag in de bodem is bij uitstek <strong>een</strong> nieuwe technologie die <strong>een</strong> belangrijke aanzet<br />
geeft tot dit streven omdat fossiele brandstoffen hierbij niet nodig zijn voor de klimaatinstallaties van<br />
gebouwen en woningen.<br />
Van Harlingen Grondwater Management B.V. heeft veel ervaring in het ontwerp en het begeleiden van<br />
duurzame klimaatsystemen met koude‐ en warmteopslag ten einde de kwaliteit van de installaties te<br />
borgen.<br />
Gaarne helpen wij u verder bij het ontwerp en realisatie van koude‐ en warmteopslagsystemen voor<br />
bijvoorbeeld; woningen, scholen, kantoren, multifunctionele gebouwen en zorginstellingen.<br />
Van Harlingen Grondwater Management B.V.<br />
<strong>De</strong>ken Zondaglaan 51<br />
2114 EB Vogelenzang<br />
T: 023 – 584 11 22<br />
M: 06 – 53 33 37 36<br />
www.vhgm.nl<br />
TILTENBERG MAGAZINE
INHOUD<br />
Jaargang 15, nummer 1<br />
Uit<strong>zien</strong> naar wat<br />
beloofd is<br />
Rorate, caeli desuper<br />
Interview met docent<br />
José Manuel Tercero<br />
Interview met de<br />
nieuwe studenten<br />
Over liturgie en<br />
<strong>gewijd</strong>e ruimte<br />
Uitje naar Rotterdam<br />
en ommelanden<br />
Interview met<br />
Diederik Wienen<br />
Leren in Leeuwarden:<br />
over het pastorale jaar<br />
Een Kind is ons<br />
geboren<br />
Interview met de heer<br />
en mevrouw Vu<br />
www.tiltenberg.org<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
10<br />
11<br />
13<br />
15<br />
16<br />
Met nooit aflatende<br />
liefde dienen<br />
Het leven van de heilige Elisabeth<br />
van Hongarije zal de nieuwe<br />
<strong>diakens</strong> zeker tot voorbeeld<br />
strekken. Voor de twee permanente<br />
<strong>diakens</strong> geldt dat misschien wel heel<br />
in het bijzonder: net als Elisabeth hebben<br />
zij immers na hun roeping tot het<br />
huwelijk ontdekt dat God hen ook tot<br />
<strong>een</strong> bijzonder apostolaat in Zijn Kerk<br />
roept. Elisabeth, de Hongaarse prinses<br />
en voormalige vorstin van Thüringen,<br />
legde zich na de dood van haar man toe<br />
op het armoede-ideaal en richtte <strong>een</strong><br />
ziekenhuis op, waarin zij zelf de zieken<br />
verzorgde.<br />
Het dienstwerk van de liefde is echter<br />
niet het enige waarop de nieuwe <strong>diakens</strong><br />
zich zullen toeleggen. <strong>De</strong> diaken dient<br />
het volk van God immers behalve in de<br />
caritas ook in het dienstwerk van het<br />
woord en van de liturgie. Mgr. Punt ging<br />
in zijn homilie dan ook bijzonder in op<br />
de nieuwe evangelisatie en <strong>een</strong> noodzakelijke<br />
voorwaarde hiervoor, die paus<br />
Benedictus Entweltlichung noemt. Dat<br />
wil zeggen dat de Kerk, hoezeer ze ook<br />
in de wereld staat en met de wereld<br />
begaan is, ook steeds <strong>een</strong> kritische<br />
innerlijke afstand tot de wereld in acht<br />
<strong>moet</strong> nemen, om haar zending des<br />
te getrouwer te kunnen vervullen.<br />
Na de homilie volgden de altijd weer<br />
indrukwekkende riten van de wijding.<br />
Alle aanwezigen, de bisschop en de<br />
wijdelingen voorop, maakten zich klein<br />
Op 17 november viert de Kerk ieder jaar<br />
de gedachtenis van de H. Elisabeth van<br />
Hongarije. Voor de Kerk van Haarlem-Amsterdam<br />
kwam daar dit jaar de verheugende<br />
gebeurtenis bij van de wijding van vier <strong>diakens</strong>,<br />
van wie er twee voor het priesterschap<br />
en twee voor het permanent diaconaat<br />
bestemd zijn.<br />
DOOR DAAN HUNTJENS<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
<strong>De</strong> pas<strong>gewijd</strong>e diaken Jeroen de Wit (l.)<br />
verricht het dienstwerk van de liturgie<br />
in de seminariekapel.<br />
om de voorspraak van de heiligen in<br />
te roepen en God te vragen de wijdelingen<br />
te zegenen en te heiligen. Na de<br />
handoplegging en het wijdingsgebed<br />
werden de nieuwe <strong>diakens</strong> met stola en<br />
dalmatiek bekleed door iemand die <strong>een</strong><br />
belangrijke rol speelt voor hun roeping:<br />
de één door zijn vrouw, <strong>een</strong> ander door<br />
de jarige hulpbisschop en weer <strong>een</strong><br />
ander door <strong>een</strong> speciaal uit Spanje<br />
overgekomen priester. Ten slotte schonk<br />
Christus, die de dienaar van allen<br />
geworden is, ons Zijn Lichaam en Bloed,<br />
dat we in grote dankbaarheid voor deze<br />
genadevolle dag mochten ontvangen.<br />
In het gebed van de H. Elisabeth van<br />
Hongarije, dat ook tijdens deze wijdingsplechtigheid<br />
werd gebruikt, smeekt<br />
de Kerk de genade af om “met nooit<br />
aflatende liefde allen te dienen die<br />
onder armoede en leed gebukt gaan.”<br />
Moge dat onze vier nieuwe <strong>diakens</strong><br />
gegeven zijn! ■<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
3
Geduld: <strong>een</strong> grote innerlijke kracht<br />
Wie uitziet naar wat beloofd is,<br />
groeit in verlangen en in vreugde.<br />
DOOR RECTOR G. BRUGGINK<br />
Beste vrienden van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>,<br />
Er gebeuren nog veel bemoedigende<br />
zaken voor wie het wil<br />
<strong>zien</strong>! Op zaterdag 17 november<br />
zijn vele mensen getuige geweest van<br />
<strong>een</strong> mooie wijdingsplechtigheid in de<br />
St.-Bavokathedraal te Haarlem (zie pagina<br />
3). Zoals in het vorige nummer al<br />
werd vermeld: er waren vier wijdelingen,<br />
te weten Hans Bruin uit Tuitjenhorn,<br />
Eelke Lighthart uit Heerhugowaard,<br />
José Marin del Val uit Nieuwe<br />
Niedorp en Jeroen de Wit van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>.<br />
Na de wijdingsplechtigheid was<br />
er <strong>een</strong> warme ontvangst op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
en de gelegenheid tot felicitatie<br />
en ont<strong>moet</strong>ing, waar zeer ruim gebruik<br />
van werd gemaakt!<br />
Aan deze heugelijke gebeurtenis is veel<br />
voorafgegaan. <strong>De</strong> jaren van studie en<br />
vorming, voor de permanente <strong>diakens</strong><br />
aan het St.-Bonifatiusinstituut en voor<br />
de twee transeunte <strong>diakens</strong> aan het<br />
Grootseminarie, hebben offers, inspanningen<br />
en trouw gevraagd, zowel van<br />
de nieuwe <strong>diakens</strong> alsook van de echtgenotes<br />
van twee van hen. Het is deze<br />
trouw en offerbereidheid die mensen<br />
in staat stelt om moeilijkheden te boven<br />
te komen en om het beste van zichzelf<br />
te geven. <strong>De</strong> dag van hun wijding was<br />
dan ook de kroon op <strong>een</strong> lange weg van<br />
innerlijke groei en uiterlijke voorbereiding.<br />
<strong>De</strong> volharding en het geduld dat<br />
daarvoor <strong>moet</strong> worden opgebracht,<br />
herkennen we als het eigene van de<br />
adventstijd.<br />
Wie blijft uit<strong>zien</strong> naar wat beloofd is,<br />
groeit niet all<strong>een</strong> in verlangen naar wat<br />
stap voor stap dichterbij komt, maar ook<br />
in de vreugde om wat ontvangen gaat<br />
FOTO: ANTON GOOS<br />
Uitgekomen verwachting: vier mannen werden in de<br />
St.-Bavo, die nog altijd in verbouwing is, tot diaken <strong>gewijd</strong>.<br />
worden. In die zin waren deze wijdingen<br />
ook voor onze seminaristen <strong>een</strong> reden<br />
tot dankbaarheid en bemoediging. Het<br />
zal u niet bevreemden dat ook het dagelijks<br />
leven op <strong>een</strong> seminarie <strong>een</strong> grote<br />
inzet vraagt. We vormen met elkaar<br />
<strong>een</strong> leefgem<strong>een</strong>schap die niet all<strong>een</strong><br />
gedragen wordt door het gebed van<br />
velen, maar die even<strong>een</strong>s zijn vitaliteit<br />
ontl<strong>een</strong>t aan de dienstbaarheid in liefde<br />
aan elkaar. <strong>De</strong> zes jaar van studie, toetsing<br />
en de vele leermomenten die<br />
plaatsvinden, kunnen soms veeleisend<br />
zijn. Maar wie zich erdoor heeft laten<br />
vormen, komt sterker in het geloof<br />
en in het leven te staan.<br />
We zijn God dankbaar voor wat Hij met<br />
ons allen doet! Zowel het Grootseminarie<br />
Sint Willibrord te Vogelenzang als het<br />
Grootseminarie Redemptoris Mater te<br />
Nieuwe Niedorp biedt rond de veertig<br />
bevlogen jonge mensen de mogelijkheid<br />
om priester te worden. Het gaat hun<br />
goed! Zij allen bereiden zich voor om<br />
straks ergens boven de grote rivieren<br />
als priester dienstbaar te zijn aan onze<br />
geloofsgem<strong>een</strong>schappen en aan<br />
mensen persoonlijk.<br />
In de verborgenheid en de stilte van<br />
Gods genade groeien er mooie zaken.<br />
Nu nog aan het oog onttrokken, maar<br />
van tijd tot tijd zullen de geroepenen<br />
naar voren komen om getuigenis af te<br />
leggen van Christus en van die wonderlijke<br />
werkelijkheid van Gods werken<br />
in ons leven. Dat u allen die dit leest<br />
het mag <strong>zien</strong> gebeuren! ■<br />
rector G. Bruggink<br />
4 TILTENBERG MAGAZINE
Rorate, caeli,<br />
desuper et<br />
nubes pluant<br />
justum:<br />
aperiatur terra<br />
et germinet<br />
Salvatorem.<br />
Dauwt, hemelen, uit den hoge; wolken, laat als <strong>een</strong> regen de Gerechte neerdalen;<br />
aarde, open u om de Verlosser voort te brengen.<br />
Op de vierde en laatste zondag van de Advent opent<br />
de liturgie met de introïtus Rorate caeli. <strong>De</strong>ze<br />
woorden uit het boek van de profeet Jesaja (45,8)<br />
staan tegen de achtergrond van de uitverkiezing van de<br />
Perzische koning Cyrus door Jahwe. <strong>De</strong> God van Israël wilde<br />
door de hand van Cyrus de ballingen uit Juda terug laten keren<br />
naar het beloofde land. <strong>De</strong> profeet benadrukt dat, ondanks<br />
het feit dat de welwillende Cyrus vreemde goden vereert,<br />
er niettemin maar één God is: “Hij die Israël heeft uitverkoren,<br />
Hij die vrede maakt en onheil schept.”<br />
Wij als christenen betrekken deze profetie van Jesaja vooral<br />
op Christus. Hem <strong>zien</strong> wij als de Gerechte die als <strong>een</strong> hemelse<br />
dauw over de aarde zal neerdalen om juist het besef van<br />
de soevereiniteit van Jahwe opnieuw tot leven te wekken.<br />
<strong>De</strong> aarde – dat wil zeggen de mensheid, maar specifiek het<br />
volk van Israël – wordt opgeroepen om de Verlosser voort<br />
te brengen.<br />
<strong>De</strong>ze laatste dagen van de Advent nodigen ons uit om op <strong>een</strong><br />
meditatieve manier stil te staan bij deze beide gegevenheden.<br />
Wie de tijd neemt om het prachtige gezang van het Rorate<br />
caeli te beluisteren – en via internet ligt dit direct binnen<br />
handbereik – komt zelfs buiten de liturgie om al onder<br />
de indruk. <strong>De</strong>genen, die deelnemen aan de viering van de<br />
Eucharistie op deze laatste adventszondag, komen heel direct<br />
in aanraking met datgene wat de profetie naar voren brengt.<br />
Christus is de Gerechte, want Hij verbindt de hemel met de<br />
aarde. Later zal Hij dan ook zeggen: “Bekeert u, want<br />
het Rijk der hemelen is nabij.”<br />
<strong>De</strong> uitspraak dat “de aarde de Verlosser zal voortbrengen”<br />
geeft aan dat God niet zonder ons onze redding tot stand wil<br />
brengen. Ons wordt gevraagd om actief mee te werken aan<br />
de vrede die all<strong>een</strong> God ons geven kan.<br />
In dit perspectief staat de roeping tot het priesterschap<br />
van alle gelovigen en wel heel speciaal van allen die tot het<br />
bijzondere priesterschap zijn geroepen. Het <strong>moet</strong> aan <strong>een</strong><br />
priester eigen zijn om de hemel en de aarde met elkaar<br />
te verbinden. Zijn eerste roeping is het dan ook om de<br />
heiligheid van God in deze wereld te laten stralen. In zijn<br />
gedrag allereerst <strong>moet</strong> dit naar voren komen, maar ook in<br />
zijn gebed en in het vieren van de geheimen van ons geloof.<br />
Zijn tweede roeping, maar niet minder belangrijk, is om er<br />
vanuit zijn eerste roeping te zijn voor de mensen. Natuurlijk<br />
in de eerste plaats voor zijn medegelovigen, maar ook voor<br />
alle anderen met wie hij in contact komt. Sterker nog: zijn<br />
hart <strong>moet</strong> werkelijk open staan voor alle mensen die met hem<br />
deze aarde bewonen. All<strong>een</strong> door deze innerlijke en open<br />
houding aan te nemen kan de priester werkelijk de Eucharistie<br />
vieren zoals de Kerk die <strong>een</strong>s van haar Heer ontvangen heeft.<br />
<strong>De</strong> profetie van Jesaja komt tot leven waar het volk van<br />
het Nieuwe Verbond samenkomt om in het vieren van de<br />
Eucharistie heil en vrede af te smeken voor onze wereld.<br />
Dat onze priesters in <strong>een</strong> geest van aanbidding en geloof<br />
voor mogen gaan, zodat velen kunnen volgen. ■<br />
Rector G. Bruggink<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
5
Voor het nieuwe leven in Christus<br />
Wie bent u en waar komt u vandaan?<br />
Mijn naam is José Manuel<br />
Tercero Simón. Mijn ouders,<br />
Manuel en Rafaela, waren<br />
goede, gelovige mensen. Ik heb drie<br />
zusjes: twee zijn er getrouwd en hebben<br />
elk vier kinderen, de derde is ongehuwd<br />
en zorgt voor mijn zieke moeder.<br />
Mijn vader is anderhalf jaar geleden<br />
overleden. Ik ben in Spanje in <strong>een</strong> klein<br />
dorp in La Mancha, de streek van Don<br />
Quichot, geboren. In 1974, toen ik<br />
vijftien was, zijn we met de hele familie<br />
naar Murcia gegaan. Daar kwam ik in<br />
contact met de Neocatechumenale Weg<br />
en had ik <strong>een</strong> diepe ervaring van Gods<br />
liefde. Langzamerhand is in mij het idee<br />
van het priesterschap ontstaan: “gratis<br />
geven wat ik gratis had ontvangen”.<br />
Na mijn seminarietijd en priesterwijding<br />
in Rome was ik daar drie jaar kapelaan<br />
en promoveerde ik tegelijkertijd in<br />
de moraaltheologie.<br />
<strong>Hoe</strong> bent u betrokken geraakt<br />
bij <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>?<br />
<strong>De</strong> organisatie van de studie aan het<br />
seminarie is <strong>een</strong> ingewikkelde zaak.<br />
Moraaltheoloog dr. Tercero Simón leidt<br />
het studieprogramma in goede banen.<br />
DOOR PAULUS TILMA<br />
In 1993 kwam ik naar Nederland als<br />
vice-rector van het seminarie Redemptoris<br />
Mater in Nieuwe Niedorp. Toen<br />
was er nog g<strong>een</strong> seminarie in het bisdom<br />
Haarlem. Toen het Grootseminarie<br />
van het bisdom in 1997 weer begon,<br />
benoemde mgr. Bomers mij tot docent<br />
moraaltheologie en studieprefect.<br />
Dat ben ik gebleven toen het seminarie<br />
naar de <strong>Tiltenberg</strong> verhuisde.<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
Dr. J.M. Tercero Simón is studieprefect<br />
en docent moraaltheologie<br />
Wat vindt u van het lesgeven aan de<br />
priesterstudenten?<br />
Lesgeven ervaar ik als <strong>een</strong> belangrijk<br />
aspect van mijn priester-zijn. Toen ik<br />
jong was, wilde ik docent worden. Die<br />
kans kreeg ik ook aan de universiteit<br />
van Murcia, na mijn studie psychologie,<br />
maar toen werd mijn priesterroeping<br />
mij duidelijk. Ik kreeg de kracht om mijn<br />
carrière als universitair docent achter<br />
te laten en de roeping van de Heer te<br />
volgen. Maar de Heer, die het honderdvoudige<br />
geeft, heeft het mij gegeven om<br />
met het priesterschap ook les te kunnen<br />
geven – niet meer als carrière, maar als<br />
roeping, ten dienste van anderen.<br />
Wat is het belang van uw colleges<br />
in de priesteropleiding?<br />
<strong>De</strong> colleges moraaltheologie zijn<br />
belangrijk omdat ze de seminaristen<br />
laten <strong>zien</strong> hoe verheven de roeping<br />
van de gelovigen in Christus is, en hoe<br />
wij verplicht zijn om in liefde vrucht<br />
voort te brengen voor het leven van de<br />
wereld. <strong>De</strong> moraaltheologie wil de weg<br />
tonen die, met de hulp van de genade,<br />
door middel van de deugden naar het<br />
geluk leidt. Christen-zijn betekent niet<br />
dat je je aan <strong>een</strong> reeks wetten <strong>moet</strong><br />
houden, maar dat je <strong>een</strong> nieuw leven<br />
leidt dat je van Christus krijgt, in de<br />
Kerk, door middel van het Woord en<br />
de sacramenten. Dit nieuwe leven in<br />
Christus, dat de mensen gelukkig maakt,<br />
wordt zichtbaar in concrete daden,<br />
daden van liefde ten dienste<br />
van anderen.<br />
“Christen-zijn betekent<br />
dat je <strong>een</strong> nieuw leven<br />
leidt.”<br />
Wat doet u als studieprefect?<br />
Als studieprefect <strong>moet</strong> ik zorgen voor<br />
de organisatie van het studieprogramma:<br />
in het algem<strong>een</strong> – denk aan roosters,<br />
tentamens en docentenvergaderingen –<br />
en van iedere seminarist afzonderlijk.<br />
Daarnaast <strong>moet</strong> ik zorgen voor de<br />
archivering van alle resultaten van<br />
tentamens en werkstukken. Maar het<br />
belangrijkste is om <strong>een</strong> goede relatie<br />
met iedere seminarist op te bouwen,<br />
zodat de seminaristen mij advies over<br />
de studie kunnen vragen en ik hen kan<br />
helpen als er problemen ontstaan.<br />
Verder is onze opleiding geaffilieerd aan<br />
de theologische faculteit van de Pauselijke<br />
Lateraanse Universiteit in Rome.<br />
Daar <strong>moet</strong> ik regelmatig contact mee<br />
houden, onder andere voor de benoeming<br />
van nieuwe docenten en het organiseren<br />
van het baccalaureaatsexamen<br />
in de theologie. ■<br />
6 TILTENBERG MAGAZINE
In de Pyreneeën<br />
op het spoor gekomen<br />
In het vorige nummer van dit blad maakten we kennis met<br />
twee eerstejaars seminaristen. Nu zijn twee anderen aan<br />
de beurt: Quirien van Berkel (19) en Paul van de Graaf (45).<br />
DOOR ONZE REDACTIE<br />
Waar kom je vandaan?<br />
Quirien: “Uit de bollenstreek.<br />
Ik ben geboren en getogen in<br />
Hillegom, als jongste in <strong>een</strong><br />
katholiek gezin van zes kinderen.<br />
We vierden de mis meestal in het Karmelietessenklooster<br />
bij Vogelenzang.<br />
Het ouderlijk huis ligt op <strong>een</strong> st<strong>een</strong>worp<br />
van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>, waar ik al langer<br />
bekend was.”<br />
Paul: “Ik woon alweer vijfentwintig jaar<br />
in Amsterdam, waar ik destijds geschiedenis<br />
ging studeren en de journalistiek<br />
ben ingegaan. Ik kom uit <strong>een</strong> roodroomse<br />
familie, maar mijn opvoeding<br />
was volstrekt areligieus. Het zoeken<br />
naar kennis en waarheid werd echter<br />
sterk gestimuleerd. Zo kon ik m’n belangstelling<br />
voor levensbeschouwelijke<br />
kwesties onbelemmerd uitleven.”<br />
<strong>Hoe</strong> ben je hier terechtgekomen?<br />
Quirien: “Na het gymnasium in Lisse<br />
ben ik civiele techniek gaan studeren<br />
aan de Technische Universiteit <strong>De</strong>lft.<br />
Vlak voor het studiejaar begon, ging ik<br />
naar de Wereldjongerendagen in Madrid.<br />
Op de h<strong>een</strong>reis, in de Pyreneeën, had<br />
ik <strong>een</strong> intense ervaring, waarbij plotseling<br />
tot me doordrong: ‘Je <strong>moet</strong> priester<br />
worden.’ Ik liet het rustig bezinken en<br />
begon gewoon met m’n studie in <strong>De</strong>lft.<br />
Dat beviel niet echt, ik voelde me niet<br />
op m’n plek. Ik besprak het met Tony en<br />
Vincent Emmanuel, die al op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
studeerden en met wie ik wel <strong>een</strong>s<br />
<strong>een</strong> rondje hardliep. In de zomervakantie<br />
heb ik de knoop doorgehakt.”<br />
Paul: “Al jong had ik het vage idee ooit<br />
<strong>een</strong> radicale stap in religieuze richting<br />
te zetten. Beïnvloed door de hippiecultuur<br />
richtte ik me aanvankelijk op<br />
oosters georiënteerde bewegingen,<br />
maar daar bij voelde ik me nooit senang.<br />
Door <strong>een</strong> reeks toevallige ont<strong>moet</strong>ingen<br />
en gebeurtenissen, waaronder <strong>een</strong><br />
aangrijpend incident op fietsvakantie in<br />
de Pyreneeën, dreef ik langzaam maar<br />
zeker naar de katholieke <strong>kerk</strong>. Na enkele<br />
verblijven in kloosters viel ’t kwartje:<br />
ik moest met deze overweldigende<br />
boodschap aan de slag. April vorig jaar<br />
ben ik bij de jezuïeten van de Amsterdamse<br />
Krijtberg<strong>kerk</strong> gedoopt. Na <strong>een</strong><br />
jaartje vrijblijvend studeren aan het<br />
Bonifatiusinstituut heb ik de sprong in<br />
het diepe gewaagd. Merkwaardig genoeg<br />
maakt dat me de oudste én minst<br />
ervaren seminarist.’<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
Waar ga je naartoe?<br />
Quirien: “Het is <strong>een</strong> mooie, maar g<strong>een</strong><br />
gemakkelijke weg. Ik hoop tijdens<br />
de studie genoeg plezier en kracht te<br />
vinden om door te gaan. <strong>De</strong> familie reageert<br />
positief, maar sommige vroegere<br />
klasgenoten snappen het niet helemaal<br />
en vragen, als ze me tegenkomen, <strong>een</strong><br />
beetje plagerig: ‘En… ben je al gestopt?’<br />
Dat wuif ik lachend weg.”<br />
Paul: “Ik heb g<strong>een</strong> strakke route uitgestippeld.<br />
Eigenlijk is dit <strong>een</strong> experimenteel<br />
avontuur, waar ik wel aan moest beginnen<br />
om de uitkomst te ondervinden.<br />
Anders zou het blijven knagen. <strong>Hoe</strong>wel<br />
ik me geaccepteerd voel op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>,<br />
is het gestructureerde groepsleven<br />
wennen – ik ben altijd m’n eigen gang<br />
gegaan. Toch ben ik bereid dat vrije en<br />
blije leventje op te offeren aan de krachtige<br />
wil om, aangespoord door het evangelie,<br />
de kwetsbaren bij te staan.” ■<br />
Paul (l.) en Quirien bij de fontein in de binnentuin<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
7
Schoonheid, heiligheid<br />
en architectuur<br />
Begin november verzamelde zich op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> <strong>een</strong><br />
internationaal gezelschap om na te denken over <strong>kerk</strong>elijke<br />
architectuur.<br />
DOOR JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
<strong>De</strong> vraag hoe <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw <strong>eruit</strong> <strong>moet</strong> <strong>zien</strong> is niet<br />
zonder betekenis. <strong>De</strong> architectuur van <strong>een</strong> <strong>kerk</strong> kan<br />
mensen tot gebed brengen en hen de Eucharistie<br />
op <strong>een</strong> diepere manier laten beleven – of juist niet.<br />
In meerdere landen is er <strong>een</strong> groeiende interesse in zowel de<br />
architectonische dimensie van het <strong>kerk</strong>gebouw als de dialoog<br />
tussen architectuur en geloof. Moet <strong>een</strong> architect die <strong>een</strong> <strong>kerk</strong><br />
bouwt zelf gelovig zijn? Is <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw iets unieks of kun<br />
je net zo goed liturgie vieren in <strong>een</strong> multifunctionele ruimte?<br />
Wat is de relatie tussen schoonheid en liturgie? Op wat voor<br />
manier kunnen we <strong>een</strong> gebouw heilig noemen?<br />
Om deze vragen nader te bestuderen werd onder grote<br />
belangstelling van priesterstudenten, theologen, architecten<br />
en andere professionals op het gebied van <strong>kerk</strong>elijke<br />
Architect Ciro Lomonte, mgr. J. Hendriks, dr. J. Vijgen en prof. dr. U. Lang verwonderen<br />
zich over <strong>een</strong> afbeelding van <strong>een</strong> minder geslaagd ontwerp van <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw.<br />
architectuur op 5 en 6 november 2012 de internationale<br />
conferentie "Liturgy and Sacred Space. Architecture for Divine<br />
Worship in the 21th Century" georganiseerd.<br />
<strong>De</strong> hoofdspreker, pater prof. dr. Uwe Lang C.O., nam duidelijk<br />
stelling. Heiligheid eerder dan schoonheid <strong>moet</strong> het centrale<br />
begrip in de <strong>kerk</strong>elijke architectuur en liturgische kunst zijn.<br />
<strong>De</strong> vraag waarom veel <strong>kerk</strong>en architectonisch ge<strong>zien</strong> niet altijd<br />
aan hun functie lijken te voldoen is volgens hem dan ook te<br />
verklaren uit het feit dat wij het zicht op het Heilige – en daarmee<br />
het zicht op wat de liturgie en de sacramenten zijn – zijn<br />
kwijtgeraakt. Als het onderscheid tussen natuur en (bovennatuurlijke)<br />
genade niet genoeg wordt benadrukt, worden<br />
sacramenten enkel nog “manifestaties, zij het zeer betekenisvolle,<br />
die expliciet maken wat reeds in de wereld gebeurt.<br />
Vanuit dit theologisch perspectief vermengt<br />
het heilige zich met het gewone,<br />
het alledaagse, dat altijd al doordrongen<br />
is van Gods genade.” Een theologie die<br />
op deze manier het heilige tot het alledaagse<br />
reduceert, zorgt voor <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>elijke<br />
architectuur die vaak nauwelijks te<br />
onderscheiden is van haar seculiere<br />
tegenhanger.<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
In het christendom kan heiligheid echter<br />
enkel begrepen worden vanuit de relatie<br />
tot Christus. In bijbelteksten zoals<br />
Johannes 17 maken we kennis met <strong>een</strong><br />
notie van heiligheid die niet samenvloeit<br />
met het wereldse, maar waarin het<br />
focale punt het hogepriesterschap van<br />
Christus zelf is: de enige middelaar<br />
tussen God en de wereld.<br />
Zich beroepend op het denken van paus<br />
Benedictus XVI stelt professor Lang dat<br />
“geheiligd worden” bij uitstek betekent<br />
dat iemand overgaat tot <strong>een</strong> sfeer die<br />
geheel ter beschikking staat van God<br />
zelf. Pas als dit gebeurd is, staat de<br />
geconsacreerde ook ter beschikking<br />
8 TILTENBERG MAGAZINE
Dr. L. Bolondi onthulde de geheimen die de kathedrale basiliek<br />
van St.-Bavo herbergt.<br />
van de wereld. Er is g<strong>een</strong> heiligheid zonder zending en g<strong>een</strong><br />
zending zonder heiligheid.<br />
Een onmisbaar aspect van de heiliging is de liturgie. <strong>De</strong> liturgie<br />
is immers volgens het Tweede Vaticaanse Concilie <strong>een</strong> heilige<br />
handeling van Christus, de Hogepriester. <strong>De</strong> liturgie heiligt<br />
ons niet all<strong>een</strong> door woorden (zoals <strong>een</strong> opbouwende preek),<br />
maar ook door andere waarneembare handelingen zoals<br />
liturgische gebaren en handelingen.<br />
Christus is heilig, de wereld wordt uitgenodigd om heilig te<br />
worden, maar zij is het nog niet. Daarom mogen de seculiere<br />
en sacrale sfeer niet zomaar door elkaar gehaald worden.<br />
Vanwege de centrale rol van de liturgie voor de heiliging van<br />
de mens kan en mag de <strong>kerk</strong>elijke architectuur niet worden<br />
overgelaten aan architecten die onvoldoende begrip van het<br />
heilige hebben. <strong>De</strong> vraag naar welke bouwkundige stijl het<br />
meest geschikt is voor de <strong>kerk</strong>enbouw is dan verder van<br />
secundaire aard: “Het zou <strong>een</strong> vergissing zijn te besluiten<br />
dat enkel <strong>een</strong> <strong>een</strong>voudige bouwstijl of enkel <strong>een</strong> uitbundige<br />
bouwstijl in staat is om uitdrukking te geven aan het heilige.<br />
Echter, <strong>een</strong> architectuur die niet in staat is zich te laten<br />
vormen door de liturgie van de Kerk of die dit zelfs verwerpt,<br />
werkt niet voor <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw.”<br />
Andere sprekers die aan het woord kwamen waren de<br />
architect Ciro Lomonte, die stelde dat de bouw of herinrichting<br />
van <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw dient te beginnen met het altaar,<br />
zoals de eucharistie centraal zou <strong>moet</strong>en staan in het leven<br />
van de christen.<br />
Moeder Anima Christi, kunsthistorica en<br />
algem<strong>een</strong> overste van de Dienaressen<br />
van de Heer en de Maagd van Matara<br />
(“blauwe zusters”), onderscheidde drie<br />
criteria voor <strong>gewijd</strong>e kunst: zij <strong>moet</strong><br />
figuratief zijn, verhalend en mooi. In<br />
haar beschouwing over het wezen van<br />
de schoonheid refereerde zij aan het<br />
denken van de heilige Thomas van Aquino<br />
en stelde zij dat het juist de schoonheid<br />
van (bijvoorbeeld) <strong>een</strong> <strong>kerk</strong>gebouw<br />
is die kan dienen als <strong>een</strong> taal die voor<br />
ieder<strong>een</strong> begrijpelijk is. Zo kan de<br />
schoonheid <strong>een</strong> bijzonder werkzaam<br />
middel zijn in de nieuwe evangelisatie.<br />
Zelf heeft moeder Anima Christi tijdens<br />
<strong>een</strong> studiejaar in Rome ervaren hoe<br />
<strong>gewijd</strong>e kunst binnenvoert in het mysterie<br />
van God en uitnodigt tot aanbidding.<br />
Dr. Michel Remery, priester van het<br />
Bisdom Rotterdam en docent aan <strong>De</strong><br />
<strong>Tiltenberg</strong>, toonde aan de hand van de<br />
St.-Pietersbasiliek aan dat goede <strong>kerk</strong>elijke<br />
architectuur niet los ge<strong>zien</strong> kan<br />
worden van de vorming van de gelovige.<br />
Op de tweede dag van de conferentie werd er bij uitstek gesproken<br />
over praktische aspecten. Architect Alberto Cicerone,<br />
de ontwerper van de nieuwe pauselijke doopvont voor de<br />
Sixtijnse Kapel, bracht verslag uit over de theologische en artistieke<br />
aspecten van dit opmerkelijke kunstwerk.<br />
Mgr. Nicola Bux kwam aan de hand van het rituaal voor de<br />
<strong>kerk</strong>wijding tot de formulering van <strong>een</strong> zevental regels bij<br />
de totstandkoming van <strong>gewijd</strong>e kunst. Allereerst <strong>moet</strong> <strong>een</strong><br />
kunstwerk God centraal stellen en niet de kunstenaar. Gewijde<br />
kunst <strong>moet</strong> voortkomen uit <strong>een</strong> hart dat bekeerd is en zich<br />
voortdurend wil laten bekeren. <strong>De</strong> kunstenaar dient kennis<br />
te hebben van de liturgie en in gem<strong>een</strong>schap met de Kerk<br />
en haar traditie te werken. Kunst dient, net als de liturgie,<br />
mystagogisch te zijn, waarbij de kunstenaar zich ondergeschikt<br />
maakt aan het <strong>kerk</strong>gebouw als huis van God en van Zijn volk.<br />
Tot slot dient dit alles te gebeuren vanuit <strong>een</strong> liefde tot Christus.<br />
Dr. Laura Bolondi is onlangs in Italië gepromoveerd tot doctor<br />
in de architectuurwetenschappen. Zij sprak uitvoerig over<br />
onze eigen St.-Bavokathedraal te Haarlem. In haar bijdrage<br />
toonde zij op enthousiaste wijze aan dat de architect Jos Cuypers<br />
dit <strong>kerk</strong>gebouw opvatte als “<strong>een</strong> theologische verhandeling<br />
die in st<strong>een</strong> is uitgedrukt.” Elk architecturaal element van<br />
dit gebouw draagt de boodschap van de Kerk uit. <strong>De</strong> koepel<br />
draagt in zichzelf <strong>een</strong> directe verwijzing naar het bijbelboek<br />
Openbaringen en beeldt het hemelse Jeruzalem uit.<br />
<strong>De</strong> St.-Bavokathedraal realiseert zo wat élk <strong>kerk</strong>gebouw zou<br />
<strong>moet</strong>en doen: ons binnenleiden in het Koninkrijk van God. ■<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
9
Martelaren, deltawerken<br />
en kubuswoningen<br />
Op 7 november is het hoogfeest van onze patroon, de H. Willibrord,<br />
en herdenkt het seminarie dat <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> in november 2006 in<br />
gebruik werd genomen. Dit jaar vierden we onze dies in Rotterdam<br />
en ommelanden.<br />
DOOR MARKO BUČIĆ<br />
’S<br />
Ochtends vroeg stond <strong>een</strong> groepje seminaristen<br />
in de schemer en de mist vol verwachting te wachten<br />
voor de poort van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>. Na het nodige<br />
entertainment door onze spirituaal konden we al snel de bus<br />
in, waar de seminaristen uit Nieuwe Niedorp, die nog veel<br />
vroeger waren opgestaan, al inzaten. We gingen op weg naar<br />
het bisdom Rotterdam. We reden langs ’s-Gravenhage, het<br />
politieke hart van ons land, en kregen door de geluidsinstallatie<br />
van de bus <strong>een</strong> opfriscursus over de geschiedenis van<br />
de Nederlandse staatsvorming. Één van de priesterstudenten<br />
heeft vroeger geschiedenis gestudeerd; van de mogelijkheid<br />
om hem vragen te stellen werd dankbaar gebruikgemaakt.<br />
Zo begon de dag, hoewel collegevrij, zeer leerzaam. Na het<br />
passeren van de petrochemische industriewerken kwamen<br />
wij aan in Brielle, waar de bedevaartsplaats van de HH.<br />
Martelaren van Gorcum ligt. Onder het altaar van de kapel<br />
op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> zijn relieken van deze martelaren aanwezig.<br />
<strong>De</strong> seminaristen hebben dan ook <strong>een</strong> bijzondere band met<br />
deze negentien geloofsgetuigen, die in 1572 vanwege hun<br />
geloof in de werkelijke tegenwoordigheid van Christus in de<br />
Eucharistie en hun trouw aan de Heilige Vader omgebracht<br />
werden. In de bedevaarts<strong>kerk</strong> is van alle negentien <strong>een</strong> beeld<br />
met korte levensbeschrijving te vinden. Opvallend is het verhaal<br />
van de H. Jacques Lacops, die tijdens de beeldenstorm<br />
zelf was overgegaan naar de protestantse leer, maar in 1567<br />
weer was teruggekeerd tot het katholieke geloof en uiteindelijk<br />
dus <strong>een</strong> voortreffelijk getuige is geworden van de waarheid<br />
daarvan. In de bedevaarts<strong>kerk</strong> vierden we dezelfde Eucharistie<br />
die de martelaren hun aardse leven heeft gekost en tegelijkertijd<br />
de zegepalm heeft opgeleverd. Na de Heilige Mis werden<br />
we rondgeleid langs het martelarenveld. Daar bleek dat <strong>een</strong><br />
docent <strong>kerk</strong>geschiedenis van het grootseminarie Warmond<br />
– voorloper van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> – de plaats heeft kunnen<br />
vaststellen van de turfschuur waarin de martelaren zijn opgehangen.<br />
Wie weet wat voor ontdekkingen de docenten<br />
van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> nog zullen doen…<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
Staf en seminaristen bewonderen <strong>een</strong> kubuswoning<br />
in Rotterdam.<br />
Na <strong>een</strong> korte lunchpauze vervolgden wij onze weg nog wat<br />
verder zuidwaarts richting de Haringvlietsluizen, die deel<br />
uitmaken van het <strong>De</strong>ltaplan. Zo maakten we kennis met <strong>een</strong><br />
recenter stuk vaderlandse geschiedenis. We kregen <strong>een</strong> documentaire<br />
over de watersnoodramp van 1953 en de bouw<br />
van de sluizen te <strong>zien</strong> en gingen vervolgens de indrukwekkende<br />
sluizen zelf bekijken, die <strong>een</strong> grote invloed op de<br />
omringende natuur en de landbouw hebben.<br />
Na de rondleiding gingen we op weg naar de stad Rotterdam.<br />
We bezichtigden één van de in de nabijheid van station Blaak<br />
gelegen kubuswoningen en waren blij dat we in onze studentenkamers<br />
rechte wanden en ramen hebben, zodat we g<strong>een</strong><br />
aangepaste boekenkasten en gordijnen hoeven aan te schaffen.<br />
We vervolgden onze reis naar de Lambertus<strong>kerk</strong> – de bus<br />
kwam bijna vast te zitten in de smalle straten van Kralingen –<br />
en kregen <strong>een</strong> korte rondleiding door <strong>een</strong> seminarist die daar<br />
zijn zomerstage heeft verricht. Daarna baden we het avondgebed.<br />
Ten slotte gingen wij dineren in <strong>een</strong> bootrestaurant<br />
op <strong>een</strong> st<strong>een</strong>worp afstand van de Euromast. Na de heerlijke<br />
maaltijd konden wij in de bus op weg naar huis terugblikken<br />
op <strong>een</strong> vermoeiende, maar zeer geslaagde dag. ■<br />
10 TILTENBERG MAGAZINE
Ten dienste van de gem<strong>een</strong>schap<br />
Nu Ben Hartmann secretaris-generaal van het bisdom Breda is geworden, is Diederik<br />
Wienen (48) als nieuwe studieprefect van het St.-Bonifatiusinstituut verantwoordelijk<br />
voor de opleiding van <strong>diakens</strong> en catechisten.<br />
DOOR JAIDER CHANTRÉ SANCHEZ<br />
Welke plekken hebben u gevormd?<br />
Ik ben geboren in Dordrecht en opgegroeid in Ridder<strong>kerk</strong>,<br />
in <strong>een</strong> huisartsengezin. Na de middelbare school in Rotterdam<br />
ben ik theologie gaan studeren in Utrecht. Daar ging ik ook<br />
wonen. Een paar keer ben ik uit Utrecht weggeweest voor<br />
studie of werk, maar steeds kwam ik er terug. Er zijn twee<br />
landen buiten Nederland waar ik langere tijd gewoond heb:<br />
Polen, waar ik enkele jaren gestudeerd heb, en Ierland.<br />
Met vrienden die ik in daar leerde kennen probeer ik nog<br />
altijd contact te houden.<br />
Wat deed u voordat u naar <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> kwam?<br />
Toen werkte ik voor de Nederlandse bisschoppenconferentie.<br />
Ik was daar beleidsmedewerker op diverse terreinen. Voordat<br />
ik voor de bisschoppen ging werken, was ik <strong>een</strong> aantal jaar<br />
godsdienstleraar op <strong>een</strong> middelbare school in de buurt van<br />
Eindhoven. <strong>Hoe</strong>wel ik toen heel direct ervoer hoe weinig<br />
kinderen tegenwoordig nog iets meekrijgen van het geloof,<br />
was dit voor mij <strong>een</strong> mooie periode.<br />
Wat houdt uw werk op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> in?<br />
Mijn functie is die van studieprefect van het Sint Bonifatiusinstituut,<br />
waar <strong>diakens</strong> en catechisten worden opgeleid en<br />
waar mensen ook gewoon uit belangstelling theologie kunnen<br />
studeren. Ik <strong>moet</strong> zorgen dat de programma’s elk jaar georganiseerd<br />
worden, dat er <strong>een</strong> rooster is en dat de docenten<br />
gevraagd worden. Daarnaast <strong>moet</strong> ik de studenten begeleiden.<br />
Daar gaat veel werk in zitten. <strong>De</strong> bedoeling is dat ik in de toekomst<br />
ook les ga geven. Naast mijn werk voor het Bonifatiusinstituut<br />
ben ik staflid van het St.-Willibrordinstituut,<br />
de priesteropleiding.<br />
Wat drijft u? Ziet u uw werk als <strong>een</strong> roeping?<br />
Het katholieke geloof is voor mij het fundament onder mijn<br />
leven. In de huidige tijd is het geloof niet vanzelfsprekend.<br />
Het is dus belangrijk om je geloof te verdiepen. Paus Benedictus<br />
legt veel nadruk op de verbinding tussen geloof en rede.<br />
FOTO: JAN-JAAP VAN PEPERSTRATEN<br />
Diederik Wienen in zijn kantoor, met op de achtergrond <strong>een</strong><br />
afbeelding van de hem dierbare zalige John Henry Newman.<br />
Daarom is het ook zo goed dat er <strong>een</strong> opleiding als <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
is, waar mensen de kans krijgen om hun geloof te verdiepen.<br />
Dat is geloof ik ook echt <strong>een</strong> meerwaarde van de<br />
opleiding hier: de studenten zijn niet all<strong>een</strong> maar bezig met<br />
studeren, maar krijgen ook <strong>een</strong> stuk geestelijke vorming.<br />
Dat ik mag bijdragen aan de vorming van priesters, diaken<br />
en lekengelovigen, ervaar ik als iets moois. Aan de ene kant<br />
is het gewoon werk dat je goed <strong>moet</strong> doen, maar het is wel<br />
werk binnen de Kerk. Omdat er <strong>een</strong> geloofsgem<strong>een</strong>schap<br />
bij betrokken is, heeft het voor mij meer betekenis.<br />
Het beeld van de Kerk als lichaam van Christus bemoedigt mij:<br />
de geloofsgem<strong>een</strong>schappen in onze tijd zijn vaak maar zwak<br />
en klein, maar zo zijn ze wel het lichaam van Christus. Paulus<br />
zegt ergens: “Wij dragen deze schat in aarden potten.” Dat is<br />
bemoedigend, maar maakt ook alert: je <strong>moet</strong> er mee oppassen,<br />
het is breekbaar en je kunt gemakkelijk wat kapot maken.<br />
<strong>Hoe</strong> is de sfeer op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>?<br />
We zijn <strong>een</strong> soort leefgem<strong>een</strong>schap. Doordat we samen bidden<br />
en eten, ont<strong>moet</strong>en we elkaar heel regelmatig en delen we<br />
het dagelijks leven voor <strong>een</strong> stuk. Dat is mooi en plezierig.<br />
Veel priesterstudenten zijn nog jong en beginnen vol idealen<br />
aan de opleiding. Tegelijk merk ik dat ze over het algem<strong>een</strong><br />
prettig nuchter zijn en met beide benen op de grond staan.<br />
Het contact met de studenten is voor mij inspirerend.<br />
Ik hoop dat de lezers zich betrokken voelen bij het werk<br />
van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> en dat ze zo ook deel uitmaken van<br />
de <strong>Tiltenberg</strong>gem<strong>een</strong>schap. ■<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
11
Uw steun aan <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
Bent u ook bereid de opleiding en vorming<br />
van nieuwe priesters financieel te<br />
ondersteunen? Uw gift is zeer welkom.<br />
U kunt uw gift overmaken op giro 54 64<br />
tnv Het Grootseminarie te Vogelenzang.<br />
Bij voorbaat hartelijk dank. Voor giften<br />
vanuit het buitenland heeft u de<br />
volgende bankcodes nodig:<br />
IBAN: NL64INGB0000005464<br />
BIC: INGBNL2A ■<br />
Misintenties<br />
Het is mogelijk Heilige Missen te laten<br />
lezen in het seminarie. <strong>De</strong> Misstipendia<br />
komen ten goede aan de priesteropleiding.<br />
Voor iedere intentie wordt <strong>een</strong><br />
aparte H. Mis gelezen, tenzij u dat zelf<br />
anders aangeeft. We kunnen niet garanderen<br />
dat de Mis gelezen wordt op<br />
de dag die u aangeeft, al doen we daar<br />
wel ons best voor. Richtbedrag voor<br />
de stipendia is € 10,-. U kunt het bedrag<br />
overmaken op gironummer 54 64 tnv<br />
Het Grootseminarie te Vogelenzang<br />
o.v.v. misintentie. <strong>De</strong> intenties kunt u<br />
sturen naar rector G. Bruggink,<br />
<strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>, Zilkerduinweg 375,<br />
2114 AM, Vogelenzang. ■<br />
Bidt u mee om roepingen?<br />
<strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> nodigt u uit om de priesteropleiding<br />
te ondersteunen en deel<br />
te nemen aan de gebedskring van de<br />
priesteropleiding. Wilt u meedoen?<br />
Geef u dan op als lid. Het verplicht u tot<br />
niets, behalve tot gebed. U ontvangt<br />
Ja,<br />
dan de gebedskaart thuis en met enige<br />
regelmaat het <strong>Tiltenberg</strong>-magazine,<br />
met informatie over het seminarie. Ook<br />
wordt u uitgenodigd voor de jaarlijks<br />
terugkerende gebedsdag op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>.<br />
U kunt zich opgeven met onderstaande<br />
antwoordstrook. Bij voorbaat<br />
dank voor uw gebed. ■<br />
Priestervakantie Zuid-Duitsland<br />
do 11- vr 19 juli 2013<br />
In de zomer van 2013 zal de priestervakantie<br />
gaan naar Füssen im Allgäu,<br />
gelegen onder München vlakbij de grens<br />
met Oostenrijk. <strong>De</strong>ze plaats is omgeven<br />
door prachtige natuur en cultuur.<br />
Het verblijf is in het driesterrenhotel<br />
Gästehaus Sankt Ulrich.<br />
(www.gaestehaus-sankt-ulrich.de)<br />
Dagelijks is er <strong>een</strong> gezamenlijke Eucharistieviering,<br />
alsmede lauden en vespers.<br />
Een facultatief dagprogramma<br />
wordt aangeboden. <strong>De</strong> kosten voor<br />
het verblijf bedragen € 495,-.<br />
<strong>De</strong>ze prijs is op basis van halfpension<br />
en <strong>een</strong> persoonskamers met douche,<br />
toilet en balkon. Opgave is mogelijk via<br />
post@tiltenberg.org voor 1 juni 2013. ■<br />
Zomerretraite voor priesters en<br />
<strong>diakens</strong> & pastoraal werkenden<br />
zo 4-za 10 augustus 2013,<br />
Thorn, Limburg<br />
<strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> organiseert wederom <strong>een</strong><br />
zomerretraite voor priesters, permanente<br />
<strong>diakens</strong> & pastoraal werkenden.<br />
<strong>De</strong> retraite is van zondag 4 augustus<br />
ik wil graag meebidden om (nieuwe) priesterroepingen<br />
en word lid van de gebedskring.<br />
Dhr/Mevr.: ............................................................................................................................................................<br />
Naam: ......................................................................................................................................................................<br />
Straat & huisnummer: ...................................................................................................................................<br />
Postcode: ...............................................................................................................................................................<br />
Woonplaats: ........................................................................................................................................................<br />
Telefoon: ................................................................................................................................................................<br />
E-mail: .....................................................................................................................................................................<br />
<strong>De</strong>ze strook opsturen naar: <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> t.a.v. Gebedskring,<br />
Zilkerduinweg 375, 2114 AM Vogelenzang. U kunt zich ook telefonisch<br />
12 TILTENBERG MAGAZINE<br />
opgeven via 0252 345-345 of mailen naar post@tiltenberg.org<br />
t/m zaterdag 10 augustus bij de Foyer<br />
de Charité ‘Marthe Robin’ in Thorn,<br />
Limburg. <strong>De</strong> totale kosten van deze<br />
retraite bedragen € 250, te voldoen<br />
op de retraitelocatie of via rek.nr.<br />
52.38.930 t.n.v. Stichting Foyer de<br />
Charité Marthe Robin Thorn o.v.v. naam<br />
& retraite. U bent van harte uitgenodigd.<br />
Pater G. Wilkens sj zal de retraite leiden.<br />
<strong>De</strong> data en tijden zijn zo gekozen dat<br />
u g<strong>een</strong> vervanging hoeft te regelen voor<br />
de weekendvieringen. U kunt zich aanmelden<br />
via de Foyer in Thorn. website:<br />
www.foyer-thorn.nl ■<br />
Vormings- & Toerustingscursussen<br />
op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
Op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> worden verscheidene<br />
cursussen, seminars, workshops en<br />
dergelijke gegeven. <strong>De</strong> cursussen zijn<br />
bedoeld voor ieder<strong>een</strong> die zich actief<br />
voor de Kerk inzet in zijn of haar parochie<br />
of op <strong>een</strong> andere plaats. Centraal in de<br />
cursussen staat geloofsverdieping en<br />
kennisoverdracht, maar ook het communiceren<br />
van het eigen geloof aan<br />
anderen zal, afhankelijk van de cursus,<br />
ruimschoots aan bod komen. Voor<br />
sommige cursussen wordt <strong>een</strong> aanbevelingsbrief<br />
van de eigen pastoraal verantwoordelijke<br />
gevraagd. Zie voor meer<br />
info de website van <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong>,<br />
www.tiltenberg.org ■<br />
Colofon<br />
issn 1875-550x<br />
Redactie<br />
Daan Huntjens, Pieter Klaver, Jan-Jaap<br />
van Peperstraten, Paul van de Graaf<br />
Vormgeving<br />
Impulsar Heems<strong>kerk</strong>, Jochem Oor<br />
Druk<br />
Heemsteedsche drukkerij H. van Assema<br />
Contact<br />
Zilkerduinweg 375<br />
2114 AM Vogelenzang<br />
tel. 0252 345-345<br />
fax 0252 345-350<br />
post@tiltenberg.org<br />
www.tiltenberg.org<br />
Giften<br />
Giften zijn van harte welkom op rek.nr.<br />
54 64 t.n.v. Het Grootseminarie te<br />
Vogelenzang.<br />
©2012 <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong><br />
Wilt u artikelen overnemen? Neem<br />
dan even contact op met Pieter Klaver,<br />
pklaver@tiltenberg.org.
Leren en leven in Leeuwarden<br />
Van seminarie naar parochie: <strong>een</strong> stagiair vertelt<br />
over zijn pastorale jaar.<br />
DOOR SANDER ZWEZERIJNEN<br />
<strong>Hoe</strong> leuk het seminarieleven ook<br />
mag zijn, op <strong>een</strong> gegeven moment<br />
is het toch echt de bedoeling<br />
dat <strong>een</strong> seminarist het parochieleven<br />
ingaat en aan het pastorale werk<br />
begint. <strong>De</strong> sleutel ingeleverd, de spullen<br />
verhuisd, en dan mag je alles wat je aan<br />
contemplatieve, studieuze en persoonlijke<br />
vorming hebt ontvangen omzetten<br />
in de dagelijkse praktijk.<br />
Voor mij begon dat het afgelopen studiejaar<br />
al met <strong>een</strong> parttimestage in het eigen<br />
bisdom (Groningen-Leeuwarden) in de<br />
parochies van Dronrijp, Franeker, Harlingen,<br />
St.-Annaparochie, Terschelling en<br />
Vlieland. Nu is mijn studie afgerond<br />
en ben ik eind september begonnen als<br />
stagiair in Leeuwarden (in het Fries: Ljouwert).<br />
<strong>De</strong>ze stad, de belangrijkste van de<br />
elf Friese steden, is <strong>een</strong> erg mooie stad<br />
om in te wonen. <strong>De</strong> skyline wordt gekenmerkt<br />
door de scheve Oldehove, die<br />
staat op de plaats waar vanaf 1100 (!)<br />
<strong>een</strong> <strong>kerk</strong> heeft gestaan. Even zo markant<br />
zijn de twee torens van de beide katholieke<br />
<strong>kerk</strong>en. <strong>De</strong> toren van de neogotische<br />
St.-Bonifatius<strong>kerk</strong> is maar liefst 85<br />
meter hoog. <strong>De</strong> St.-Dominicus<strong>kerk</strong>, <strong>een</strong><br />
unieke <strong>kerk</strong> van architect Van Beers, is<br />
<strong>een</strong> ander markant gebouw in de stad.<br />
Dit artikel is echter g<strong>een</strong> artikel voor <strong>een</strong><br />
reisgids, maar <strong>een</strong> pril verslag van <strong>een</strong><br />
stage, dus we richten onze blik naar wat<br />
er binnen in de <strong>kerk</strong>en gebeurt. Allereerst<br />
<strong>moet</strong> opgemerkt worden dat het<br />
<strong>een</strong> hele verandering van leven is om<br />
van <strong>een</strong> seminarie naar <strong>een</strong> pastorie te<br />
gaan. Waar op het seminarie gem<strong>een</strong>schapsleven<br />
schering en inslag is, woon<br />
je in de parochie op jezelf. En dat is best<br />
wennen: zelf koken, zelf het huishouden<br />
doen en regelen, all<strong>een</strong> wonen.<br />
Sander met de eerstecommunicantjes<br />
van 2012 in Dronrijp.<br />
<strong>De</strong> Titus Brandsmaparochie zelf (bekend<br />
van tv!) is er één zoals je van <strong>een</strong> stadsparochie<br />
mag verwachten: veel diversiteit,<br />
veel activiteiten, en <strong>een</strong> buitengewoon<br />
gemêleerde <strong>kerk</strong>gem<strong>een</strong>schap:<br />
van mensen die drie ochtenden in de<br />
week asielzoekers opvangen voor <strong>een</strong><br />
gesprek en <strong>een</strong> kop koffie tot mensen<br />
die elke ochtend samenkomen om het<br />
getijdengebed te bidden. Verder zijn<br />
er veel cursussen op geloofsgebied en<br />
is de <strong>kerk</strong>muziek van <strong>een</strong> hoog niveau.<br />
Voor mij als stagair is dit natuurlijk <strong>een</strong><br />
woelig bad waarin het wel even wennen<br />
is om te leren zwemmen. Gelukkig ben<br />
ik niet de enige die dit ondervindt:<br />
pastoor Stiekema, mijn werkbegeleider,<br />
is ook net nieuw in de parochie. Samen<br />
mogen we de parochie hier ontdekken.<br />
Ik heb in elk geval tot nu toe ontdekt dat<br />
het <strong>een</strong> prachtige parochie is om in te<br />
werken. Alhoewel, “werk”? Zo voelt het<br />
voor mij helemaal niet. Ik doe het heel<br />
graag, met hart en ziel.<br />
In de pastorale vijver voel ik me als <strong>een</strong><br />
vis in het water. Het is nog veel mooier<br />
dan ik mezelf had voorgesteld. Natuurlijk<br />
dient de broosheid van het bestaan<br />
zich in alle heftigheid aan, en zijn er<br />
mensen met diepe wonden in hun hart.<br />
Maar dat ik voor deze mensen <strong>een</strong> luisterend<br />
oor mag zijn, maakt mij erg gelukkig.<br />
Ook het werk met de jeugd en<br />
jongeren vind ik prachtig om te mogen<br />
doen. Het is mooi om te ervaren hoe<br />
mijn eigen generatie en de generaties<br />
daaronder geheel onbevangen openstaan<br />
voor God en voor de Kerk.<br />
Zo is de arbeid in de wijngaard van de<br />
Heer voor mij steeds weer <strong>een</strong> bevestiging<br />
van mijn roeping. Het doordringt<br />
mij steeds meer van het feit dat er niets<br />
mooiers is dan alles wat je hebt gekregen<br />
en alles wat je bent aan God en aan<br />
de Kerk te geven.<br />
Tot en met juni blijf ik in deze parochie,<br />
daarna zal ik vermoedelijk ergens anders<br />
naartoe gaan en zullen vervolgens ook<br />
de wijdingen plaatsvinden. ■<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
13
Uw partner voor:<br />
Bouw - Onderhoud - Kozijnen<br />
www.bidmee.nl<br />
Gratis<br />
Steek gratis <strong>een</strong> kaarsje<br />
aan voor uw intentie in<br />
de digitale kapel van<br />
Kerk in Nood<br />
Kerk in Nood / Oostpriesterhulp • Peperstaat 11-13 • Postbus 1645 • 5200 BR ’s-Hertogenbosch • T (073) 613 08 20 • F (073) 614 10 95<br />
I www.<strong>kerk</strong>innood.nl • E info@<strong>kerk</strong>innood.nl • Bank 22.71.75.484 • IBAN NL64 FVLB 0227 1754 84 • BIC FVLB NL22<br />
14 TILTENBERG MAGAZINE
Een kind is ons geboren<br />
Het goede nieuws van de geboorte van Christus<br />
zet aan tot lofprijzing en dankbaarheid.<br />
DOOR PATER VINCENT MCMAHON<br />
In de achttiende eeuw ontstond er <strong>een</strong> filosofie die ontkent<br />
dat God handelt in de wereld van de mensen. God was wel<br />
<strong>een</strong> afstandig schepper, maar Hij zou zich niet bekommeren<br />
om het dagelijks leven van de mens en hij zou zeker nooit <strong>een</strong><br />
mens wórden. Het verhaal van de geboorte van Christus was<br />
dan zinloos. Maar er waren anderen die anders dachten, voor<br />
wie de persoon van Christus de bron van alle hoop was.<br />
Op 13 april 1741 werd <strong>een</strong> concert, <strong>een</strong> 'oratorium', in <strong>een</strong><br />
vrij onbekende muziekzaal in Dublin voor de eerste keer<br />
uitgevoerd. Het bevat verschillende teksten van de Heilige<br />
Schrift, en verkondigt vooral de goddelijkheid van Christus.<br />
<strong>De</strong> diverse scènes verhaalden de verkondiging van de<br />
Verlosser in het Oude Testament, zijn geboorte, zijn passie<br />
en dood, zijn verrijzenis en verheerlijking. Bijna g<strong>een</strong> woord<br />
van de tekst werd gesproken; de solisten en koorleden bleven<br />
op hun plaats staan en kwamen niet in beweging.<br />
Het publiek wist die avond niet dat het <strong>een</strong> bijzonder moment<br />
in de geschiedenis van de muziek meemaakte. Ze zouden de<br />
eersten zijn die naar de Messiah van Händel luisterden. <strong>Hoe</strong><br />
vaak hebben ook wij niet met plezier, bewondering en geloof<br />
geluisterd naar het geweldige Alleluja? Of het nu gezongen<br />
wordt door één van de beroemste koren in de wereld of<br />
gewoon door ons eigen parochiekoor, altijd hebben we het<br />
gevoel dat ons hart opengaat voor de Heer. Nadat Händel dit<br />
stuk gecomponeerd had, schreef hij er de letters “sdg” bij,<br />
dat wil zeggen “soli <strong>De</strong>o gloria” (aan God all<strong>een</strong> de glorie).<br />
Er is <strong>een</strong> lied uit hetzelfde werk dat speciaal bij Kerstmis past<br />
en in deze tijd dan ook vaak gezongen wordt: “For unto us<br />
a child is born… a son is given …”.<br />
Een kind is ons geboren,<br />
<strong>een</strong> zoon is ons gegeven;<br />
de heerschappij rust op zijn schouders.<br />
<strong>De</strong>ze namen zal hij dragen: Wonderbare raadsman,<br />
Goddelijke held, Eeuwige vader, Vredevorst.<br />
Groot is zijn heerschappij,<br />
aan de vrede zal g<strong>een</strong> einde komen.<br />
<strong>De</strong>ze tekst is van Jesaja 9, 5 en is ook de introïtus van<br />
de mis op eerste kerstdag: Puer natus es nobis.<br />
Als wij luisteren naar de stemmen, worden wij meegenomen<br />
in <strong>een</strong> ontroerende geloofsbelijdenis. Het is alsof het<br />
goede nieuws van de geboorte van Christus niet gevangen<br />
kan blijven in het hart van de mens, maar ontploft in <strong>een</strong><br />
overtuigend loflied. Het is alsof de verschillende delen van het<br />
koor tegen elkaar zeggen: wij willen, wij <strong>moet</strong>en het vertellen:<br />
Christus is geboren.<br />
Niet all<strong>een</strong> de koorleden, maar ook iedere christen is<br />
geroepen om dit nieuws door te geven. Ons dagelijks leven<br />
wordt dan <strong>een</strong> hymne, <strong>een</strong> getuigenis, <strong>een</strong> loflied, <strong>een</strong><br />
geloofsbelijdenis. In deze tijd nemen wij de taak over van<br />
de engelen die op de eerste kerstnacht het Gloria in excelsis<br />
zongen, en van de herders die vol vreugde van de kerststal<br />
terugkeerden met <strong>een</strong> boodschap van hoop. <strong>De</strong> wereld heeft<br />
Christus nu niet minder nodig dan toentertijd. Laten wij voor<br />
alle mensen bidden, dat wij ons hart mogen openen voor<br />
dit kind dat voor ons geboren is, voor deze Zoon die aan<br />
ons gegeven is. ■<br />
In de Music Hall in Dublin beleefde Händels Messiah<br />
zijn première.<br />
Heer onze God, niemand heeft U ooit ge<strong>zien</strong>.<br />
In uw Zoon Jezus zijt Gij ons nabij gekomen;<br />
Hij is uw licht in de duisternis, ons heil en onze vrede.<br />
Open ons hart, om van deze vreugde mee te delen<br />
aan iedere mens van goede wil. Amen.<br />
(Uit het Altaarmissaal)<br />
TILTENBERG MAGAZINE<br />
15
‘Het gaat om wat God van ons vraagt.’<br />
<strong>De</strong> heer en mevrouw Vu wonen in Hoorn, Noord-Holland, en komen uit<br />
Vietnam. In de jaren tachtig zijn ze naar Nederland gekomen vanwege<br />
de vervolging onder het communistische regime aldaar. Gewelddadige<br />
aanvallen op <strong>kerk</strong>en en katholieken zijn nog altijd aan de orde van<br />
de dag, zo berichtte Kerk in Nood recentelijk. Ik spreek met hen over<br />
de vlucht uit Vietnam, het leven in Nederland, het katholiek geloof<br />
en hun verbondenheid met de priesteropleiding.<br />
DOOR PIETER KLAVER<br />
Wat bij binnenkomst met<strong>een</strong><br />
opvalt, zijn de foto’s van hun<br />
vier kinderen. Ze zijn blij dat<br />
hun kinderen hier in vrijheid konden<br />
opgroeien. Inmiddels is het echtpaar ook<br />
gezegend met <strong>een</strong> paar kleinkinderen. Er<br />
is veel om dankbaar voor te zijn: het had<br />
allemaal zoveel anders kunnen lopen…<br />
Op de vlucht<br />
<strong>De</strong> heer Vu: “Eerst is mijn familie naar<br />
het zuiden van Vietnam gevlucht om<br />
aan het communisme te ontkomen.<br />
Maar toen begon de oorlog met Noord-<br />
Vietnam onder leiding van de Amerikanen.<br />
Ik moest in dienst, ik had g<strong>een</strong><br />
keus. Maar dat was nog niet het ergste.<br />
Plotseling trokken de Amerikanen zich<br />
terug en namen de communisten de<br />
macht over. Samen met anderen smeedde<br />
ik plannen om te vluchten uit Vietnam,<br />
maar onze voornemens lekten uit.<br />
Voor de vlucht werd ik gearresteerd.<br />
Ik probeerde te ontkomen, maar dat<br />
mislukte. Mijn grote t<strong>een</strong> werd er afgeschoten<br />
en <strong>een</strong> andere kogel miste mijn<br />
blaas op <strong>een</strong> haar na. Wekenlang lag ik<br />
in het ziekenhuis zonder goede verzorging.<br />
Het is <strong>een</strong> groot wonder dat ik nog<br />
leef.” Na vijf mislukte vluchtpogingen uit<br />
Vietnam verloopt <strong>een</strong> zesde poging uiteindelijk<br />
succesvol. <strong>De</strong> familie Vu wordt<br />
na zes dagen op zee in <strong>een</strong> gammele<br />
vluchtelingenboot in dreigend noodweer<br />
aan boord gehaald door <strong>een</strong><br />
Nederlands schip. Zo komen ze uiteindelijk<br />
in Nederland terecht.<br />
Een nieuwe start<br />
Eenmaal in Nederland gearriveerd staat<br />
hun <strong>een</strong> nieuwe uitdaging te wachten:<br />
inburgeren in <strong>een</strong> voor hen vreemde<br />
cultuur, de taal leren spreken en dan<br />
nog werk zoeken. Het valt allemaal niet<br />
mee. <strong>De</strong> heer Vu vindt werk bij <strong>een</strong> glasbedrijf<br />
in de vervaardiging van raamkozijnen.<br />
In alles proberen ze het katholieke<br />
geloof trouw aan hun kinderen<br />
mee te geven, diezelfde trouw waar zij<br />
en hun familie zo veel voor moesten<br />
doorstaan. <strong>De</strong> lauwheid in het geloof<br />
die ze hier dikwijls aantreffen, schokt<br />
hen dan ook ontzettend. Mevrouw Vu:<br />
“In Vietnam groeit de <strong>kerk</strong> ondanks alle<br />
vervolging. Maar hier is er <strong>een</strong> ander<br />
probleem. Ieder<strong>een</strong> <strong>moet</strong> het zelf maar<br />
weten. Het is echt moeilijk om het<br />
geloof door te geven.”<br />
Gebed en priesterschap<br />
Alle pogingen om de kinderen en kleinkinderen<br />
bij de <strong>kerk</strong> betrokken te<br />
houden zijn echter niet vruchteloos.<br />
Zo besloot hun jongste zoon Martin<br />
enige jaren geleden naar het seminarie<br />
te gaan, eerst op <strong>De</strong> <strong>Tiltenberg</strong> en nu bij<br />
<strong>een</strong> internationale religieuze gem<strong>een</strong>schap.<br />
Om deze reden studeert hij in<br />
Italië. Ze zijn maar wat blij met de keuze<br />
van hun zoon voor het priesterschap,<br />
maar tegelijkertijd aarzelen ze als ik<br />
vraag hoe ze het vinden dat Martin nu<br />
in Italië woont. Mevrouw Vu: “We vinden<br />
het best moeilijk dat hij nu zo ver weg<br />
is, maar we <strong>moet</strong>en dat aanvaarden.<br />
Uiteindelijk gaat het niet om wat wij<br />
willen, maar om wat God van ons<br />
vraagt.” <strong>De</strong> heer Vu: “Het is belangrijk<br />
<strong>De</strong> heer en mevrouw Vu<br />
dat er nieuwe priesters komen. Mensen<br />
hebben priesters nodig die hen op de<br />
goede weg kunnen leiden. Daarom<br />
bidden we elke dag het gebed om roepingen.<br />
Ook geven we financiële ondersteuning<br />
aan het seminarie.” Verder is<br />
de heer Vu in de parochie actief bezig<br />
met het organiseren van gebedsbij<strong>een</strong>komsten<br />
voor de devotie tot de Goddelijke<br />
Barmhartigheid. Met gepaste trots<br />
laat hij de schriftelijke toestemming en<br />
aanmoediging van de bisschop <strong>zien</strong>.<br />
“Net zoals ons lichaam eten nodig heeft,<br />
zo heeft onze ziel behoefte aan gebed,<br />
om zo geestelijk voedsel te ontvangen.<br />
Het is mijn wens dat mensen wakker<br />
geschud worden en Gods oneindige<br />
Liefde en Barmhartigheid leren kennen.<br />
Dat is zo veel meer waard dan materiële<br />
rijkdom.” ■