De begeleiding van medewerkers met ... - SBCM

De begeleiding van
medewerkers met
verslavingsproblemen en
ongewenst gedrag
Handreiking inzet
van e-learning in de SW
7
Praktische bouwstenen
Strategische bouwstenen
Strategische bouwstenen
Praktijkvoorbeelden
Wachtlijst
Praktische bouwstenen
Praktische bouwstenen
Praktische bouwstenen
Strategische bouwstenen
1
2
3
4
5
6
7
8
Brancheprofiel GGZ en Maatschappelijke opvang
Leidraad Regionale aanpak Samenwerking met VG, GGZ en MO
De micro of operationele bouwstenen
Wachtlijst
Privacy
De begeleiding van medewerkers met psychische of psychiatrische problemen
De begeleiding van medewerkers met verslavingsproblemen en ongewenst gedrag
Arbeidsontwikkeling
De financiering van de geestelijke gezondheidszorg
Arbeidsontwikkeling
1

SBCM Bouwsteen 7 pagina 1
Inhoudsopgave
Inleiding ............................................................................................................. 2
Risico's en gevolgen voor het werk ......................................................................... 3
Houding ten aanzien van verslavingsproblemen en het ontstaan van een verslaving ...... 4
Signaleren en herkennen van verslavingen .............................................................. 5
Beleid en bedrijfsregels ......................................................................................... 7

SBCM Bouwsteen 7 pagina 2
Inleiding
Doel
Deze bouwsteen is vooral bedoeld als richtlijn en ondersteuning voor direct
leidinggevenden, (o.a. werkleiders, voorlieden, managers) zodat zij mensen met
verslavingsproblematiek optimaal kunnen begeleiden. De aandachtspunten zijn het
resultaat van interviews, gehouden bij tien SW-organisaties, informatie van de
Mondriaanstichting, het Trimbosinstituut en feedback van de kenniskring Psychische
Beperkingen van SBCM.
Achtergrond
SW-organisaties krijgen in toenemende mate te maken met medewerkers met
verslavingsproblemen. Naast alcohol veroorzaken ook andere vormen van verslaving,
zoals drugs, medicijnen en gokken op, of in relatie tot, het werk, problemen. De tien
benaderde bedrijven varieerden onderling sterk in het beleid en aanpak ten aanzien van
medewerkers met verslavingsproblematiek.
In verschillende gevallen blijkt dat het beleid, dan wel de aanpak van
verslavingsproblemen, bij bedrijven niet overal even helder en duidelijk is. Veel bedrijven
zijn nog bezig met het ontwikkelen van beleid of een praktische aanpak. Met als gevolg
dat er grote verschillen zijn op de werkvloer. Daarbij blijkt onder andere uit de interviews
dat de aandacht rondom verslavingsproblemen zich in veel gevallen beperkt tot alcohol
en drugs. Andere minder zichtbare verslavingen, zoals medicijnverslaving of gokken die
ook veel risico's en problemen kunnen veroorzaken, krijgen veel minder aandacht.
Verslavingsproblemen kennen veel oordelen en vooroordelen. Medewerkers met een
verslavings-probleem krijgen al snel een stempel opgedrukt. Het lijkt of leidinggevenden
zich onvoldoende realiseren dat een verslaving een ziekte is en geen karakterzwakte.
Nederland kent ongeveer 2 miljoen mensen met een vorm van verslaving of middelen
misbruik (Nemisis 2, 2009):
• Tabak: circa 800.000
• Alcohol: circa 500.000
• Medicijnen: circa 600.000
• Drugs (heroïne, cocaïne, cannabis of crack ): circa 100.000
• Gokken: circa 40.000
• Internet en gamen: circa 20.000
Inhoud
1. Risico's en gevolgen voor werk
2. Houding ten aanzien van verslavingsproblemen en ontstaan
3. Herkennen en signalen
4. Beleid en bedrijfsregels
5. Praktische tips in het omgaan met medewerkers met verslavingsproblemen
Werkwijze
Per hoofdstuk wordt ingegaan op de resultaten uit de interviews. Elk hoofdstuk sluit af
met een aantal praktische aanbevelingen voor de direct leidinggevende van mensen met
verslavingsproblemen.
Februari 2012
Paul van Pelt & Paul de Rooij

SBCM Bouwsteen 7 pagina 3
1. Risico's en gevolgen voor het werk
Resultaat interviews
De risico's en gevolgen van verslavingsproblemen op of rondom het werk zijn
zeer uiteenlopend. In het algemeen zijn er grote sociale en economische risico's
voor zowel de individuele medewerker, de afdeling als het bedrijf.
Er zijn direct zichtbare gevolgen en risico's als regelmatig te laat komen,
ongevallen, klachten van opdrachtgevers, conflicten, agressie en hoog
ziekteverzuim. Er zijn echter ook indirecte of minder zichtbare gevolgen, zoals;
verminderde productiviteit, verslechtering van de sfeer op de werkvloer,
kwalitatief minder goed werk. Werkleiders en medewerkers zijn niet altijd op de
hoogte van de risico's en gevolgen van verslavingsproblemen.
Veel mensen hebben een sterk negatief oordeel over medewerkers met een
verslavingsprobleem. Ook hierdoor is er veel ontkenning en schaamte, waardoor
een verslaving moeilijk bespreekbaar is.
In veel situaties wordt de volgende lijn gevolgd; 'als er geen directe overlast is
op de werkvloer, bemoeien we ons er niet mee en grijpen we niet in'.
Negeren of ontkennen van verslavingsproblemen kan echter grote gevolgen
hebben. Naarmate verslavingsproblemen langer duren, nemen ze steeds
ernstigere vormen aan en verankeren ze zich in het leven van een medewerker
met als gevolg dat uitval of ontslag niet meer te voorkomen is.
Ook de scheiding tussen privé en werk vormt een bron van onduidelijkheid of
discussie, waardoor het bespreken van verslavingsproblemen en werk niet
plaats vindt.
Aanbevelingen voor de direct leidinggevende
1. Bespreek met alle nieuwe medewerkers de risico's van
verslavende middelen op de werkvloer (ongevallen,
gezondheidsrisico, verminderde prestaties, sociale reacties van
de omgeving).
2.
3.
Bespreek met medewerkers de gevolgen van
verslavingsproblematiek (isolatie, slechte sfeer, ziekteverzuim,
minder productiviteit, slechte kwaliteit van werk, klachten
klanten, ontslag).
Maak het thema verslaving van tijd tot tijd bespreekbaar in de
groep van medewerkers (zeker wanneer er een vermoeden is dat
bepaalde medewerkers hier problemen mee hebben).
4. Benoem de concrete risico's van verslavingsgedrag in het werk en
op de werkvloer met medewerkers die verslavingsproblemen
hebben (te denken valt aan verminderd reactievermogen,
verminderde concentratie, ongelukken). Herhaal dit indien nodig.

SBCM Bouwsteen 7 pagina 4
2. Houding ten aanzien van verslavingsproblemen en het
ontstaan van een verslaving
Resultaat interviews
Leidinggevenden vinden het thema verslaving doorgaans lastig om te
bespreken. Zeker wanneer de mogelijke verslaving nog niet heel duidelijk
aanwezig is. Bespreken van een ontwikkelende verslaving ligt gevoelig en wordt
al snel gezien als een inbreuk op de privacy. Tal van leidinggevenden zijn
geneigd om verslavingsproblematiek, zo lang dit geen directe en heel duidelijke
gevolgen heeft op de werkvloer, te negeren. Daarbij hebben veel mensen, en
dus ook leidinggevenden, een negatief oordeel over het hebben van verslaving
en mensen die verslaafd zijn. Dit heeft gevolgen voor hun houding en gedrag
naar deze medewerkers. Verslaving wordt vaak niet erkend als een ziekte, maar
gezien als een karakterzwakte.
Verslavingsproblemen ontstaan niet van de ene op de andere dag. Het ontstaan
van een verslaving is doorgaans een sluipend proces.
Eerst gebruiken medewerkers, incidenteel, een bepaald middel (alcohol, drugs of
medicijnen) of heeft iemand een bepaald gedrag (gokken). Dit incidentele
gebruik van middelen kan juist vanwege onbekendheid of ontkenning risico's
met zich meebrengen (bv. een verlaagd reactievermogen bij medicijnen of
drugs).
Voor sommige medewerkers kan incidenteel gebruik overgaan in regelmatig
gebruik. Bij medewerkers die er gevoelig voor zijn, kan zich vervolgens een
verslaving ontwikkelen. Naar mate een verslaving langer duurt, wordt het steeds
lastiger om van deze verslaving af te komen.
Aanbevelingen
1. Wees je bewust van je eigen houding en/of oordeel over
medewerkers met een verslaving.
2. Wees je ervan bewust dat verslaving een ziekte is.
3. Weet dat het risico op verslavingsgedrag verergert naar mate de
verslaving langer bestaat.
4. Weet dat veel mensen een oordeel hebben over mensen met een
verslavings-probleem waardoor ze uitgesloten worden. Bewaak
een accepterende sfeer op de afdeling (bv: Spreek collega's aan
die zich negatief of veroordelend uitlaten over een medewerker
5. met een verslavingsprobleem).
Bespreek het verslavingsrisico tijdig wanneer medewerkers
incidenteel onder invloed op het werk verschijnen.

SBCM Bouwsteen 7 pagina 5
3. Signaleren en herkennen van verslavingen
Resultaten interviews
Veel leidinggevenden hebben slechts beperkte kennis over het ontstaan en het
verloop van een verslaving en verslavingsproblematiek. Het signaleren of
herkennen van een mogelijke of ontwikkelende verslaving gebeurt dan ook vaak
pas in een laat stadium.
Daarbij hebben we vastgesteld dat veel leidinggevenden het bespreken van
verslavende gewoonte of het gebruik van verslavende middelen een gevoelig
thema vinden, waarop een belangrijk taboe ligt vanwege het morele oordeel. Dit
maakt het open vaststellen en bespreken van een verslaving extra lastig.
Om gebruik van verslavende middelen of gebruiken ter sprake te brengen, is het
concreet en feitelijk vaststellen van een mogelijke of ontwikkelende verslaving
essentieel. Dit begint bij het herkennen van signalen.
Gebruik van middelen blijkt doorgaans uit ander gedrag bij een medewerker. Er
kunnen lichamelijke signalen zijn of signalen die te maken hebben met (sociaal)
gedrag. Deze signalen kunnen zijn deels afhankelijk van de aard van de
verslaving (het middel of de gewoonte).
Aanbevelingen
1. Wees alert op gedragsveranderingen bij medewerkers.
2. Weet wie binnen de organisatie deskundig is op het terrein van
verslavingsproblemen.
3. Weet dat verslavingsproblemen verschillende signalen kent als:
• verhoogt ziekteverzuim (bv. maandagochtend
ziekteverzuim)
• veelvuldig te laat komen
• vreemde en ongeloofwaardige excuses
• extra lange pauzes
• veelvuldig wc gebruik
• verminderde productiviteit
• verlies aan concentratie (problemen met onthouden van
instructies of uitvoeren van complexe handelingen)
• vaker betrokken zijn bij ongevallen
• wisselend werkpatroon (hoge/lage productiviteit,
onvoorspelbare reacties)
• onbetrouwbaar zijn
• onvoorspelbare reacties
• overmoedig gedrag, overmatig zelfvertrouwen, roekeloos
zijn
• snel geïrriteerd zijn
4. Ken de fysieke of uiterlijke kenmerken van verslavingsproblemen.
• onrustig en zenuwachtig gedrag
• hyperactief (o.a. speed, XTC, ritalin)
• traag en afwezig (o.a. medicijnen, cannabis)
• ruiken naar alcohol
• trillende handen (o.a. alcohol, nicotine)
• verwijde of juist vernauwde pupillen
• minder verzorgd uiterlijk

SBCM Bouwsteen 7 pagina 6
5.
6.
• marihuana- of wietgeur
• instabiel lopen en handelen
Negeer mogelijke signalen van verslaving niet.
Indien binnen de organisatie te weinig leidinggevenden bekend
zijn met de signalen die kunnen wijze op een
verslavingsprobleem, is het trainen in het herkennen van deze
signalen aan te raden.

SBCM Bouwsteen 7 pagina 7
4. Beleid en bedrijfsregels
Resultaat interviews
De meeste SW-organisaties hebben concrete regels met betrekking tot het
gebruik en/of het bezit van verslavende middelen of gebruiken. Het beleid blijkt
echter niet overal even ver uitgewerkt. Informatie, voorlichting en begeleiding
blijken zeer verschillend.
Een SW-organisatie is er primair om werk te bieden. Maar daarnaast voor
mensen die een grote afstand hebben tot de arbeidsmarkt en niet op een andere
plek kunnen werken. Mensen met verslavingsproblemen kunnen zich vaak niet
handhaven in gewone bedrijven. Voor deze mensen is de SW-organisatie vaak
de enige mogelijkheid om nog te kunnen deelnemen aan het arbeidsproces.
Werk staat voorop. En dus zijn er regels die het mogelijk maken om te kunnen
werken. Dit geldt voor alle medewerkers, dus ook medewerkers met een
verslavingsprobleem. Voor medewerkers met een verslavingsprobleem is
onduidelijk beleid en inconsequent toepassen van regels een groot risico om de
verslaving in stand te houden of te verergeren.
Aanbevelingen
1. Wees op de hoogte van het beleid en de bedrijfsregels met
betrekking tot verslavingsgedrag.
2. Bespreek met alle nieuwe medewerkers het bedrijfsbeleid en de
regels omtrent het gebruik van verslavende middelen en/of
3. verslaving.
Maak geen uitzonderingen op de regels, tenzij hiervoor een
4. gegronde reden is. Bespreek die uitzondering expliciet.
Weet welke hulpverleningsmogelijkheden er binnen, dan wel
buiten het bedrijf zijn.

SBCM Bouwsteen 7 pagina 8
5. Praktische tips in het omgaan met medewerkers
met een verslavingsprobleem
Resultaat interviews
Medewerkers met een verslavingsprobleem vormen een steeds grotere
groep binnen SW-organisaties. Het gedrag van medewerkers met een
verslavingsprobleem kan grote invloed hebben op zowel de prestatie van
de medewerker zelf als op dat van de collega's en de leidinggevenden.
Leidinggevenden zijn soms geneigd het problematische gedrag zoveel
mogelijk zelf op te lossen. Dit kan leiden tot inconsequent en impulsief
gedrag bij leidinggevenden, wat juist in geval van verslavingsproblemen
averechts werkt.
Aanbevelingen
1.
2.
3.
4.
Zet het functioneren van de medewerker centraal en niet de
verslaving.
Signaleer het gedrag tijdig. Maak het bespreekbaar en grijp actief
in voor het te laat is.
Waak voor het ontkennen van het probleem.
Ga niet moraliseren. Medewerkers met een verslaving zijn dat
gewend. Dit helpt niet om te stoppen. Stel duidelijke regels met
betrekking tot verslaafd gedrag.
5. Wanneer je het functioneren van een medewerker met
verslavingsproblemen wilt bespreken, zorg er dan voor dat je
goed voorbereid bent. Maak duidelijk welk gedrag niet
geaccepteerd wordt en leg uit wat het bedrijf wel verwacht.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Leg de gemaakte afspraken en verwachtingen vast en pas ze
consequent toe.
Spreek af dat er na x tijd op terug wordt gekomen in de
verwachting dat de medewerker aan de gesignaleerde problemen
gewerkt heeft. Benadruk daarbij dat het zijn problemen zijn en
dat hij verantwoordelijk is er wat aan te gaan doen.
Ga niet in discussie bij slechter functioneren van de medewerker,
maar houd je bij het constateren van feitelijkheden en benoemen
van consequenties.
Ken de valkuilen die gebruikt worden om in discussie te raken:
• Alcohol is privé
• Je wilt me zeker kwijt
• Ik drink/gebruik niet veel
Wanneer er een reden is om een uitzondering te maken op regels,
benoem dit dan heel concreet als uitzondering.
Biedt hulp aan, maar dring het niet op.
Heb geduld omgaan met medewerkers met een verslaving. Het
vraagt een lange adem.