Vakblad Cement - Abt

interview
Op zoek naar de grenzen van het vak
Rob Nijsse
54
6 2 0 10
Rob Nijsse

1
1 Rob Nijse in het Educatorium
in Utrecht, met
externe wapening duidelijk
zichtbaar foto: Ivar Pel
Rob Nijsse is misschien wel de bekendste constructeur
van Nederland. Veel architecten noemen hem
als favoriete gesprekspartner. Ook studenten
hebben Nijsse inmiddels gevonden als vraagbaak
voor constructieve problemen. Het vak van
constructief ontwerper lijkt hem dus op het lijf
geschreven. Toch kwam zijn keuze voor civiele techniek
destijds min of meer toevallig tot stand.
“Ik heb altijd een hele brede belangstelling gehad: geschiedenis,
archeologie, biologie, chirurgie. Ik ben zeer gefascineerd
door het Romeinse Rijk. Ik ben opgegroeid in Castricum en
daar werden destijds grote forenzenwijken aangelegd, waarbij
ook het nodige werd gevonden uit de Romeinse tijd. Als een
soort schatgraver liep ik dan percelen af om te kijken of ik wat
kon vinden. Verder speelde ik altijd in de duinen en de zee en
herken inmiddels bijna alle vogels als ik ze hoor fluiten. En van
het feit dat ik geen chirurg ben geworden, heb ik nog altijd een
beetje spijt. Ik help mijn kinderen graag als ze bijvoorbeeld een
wondje hebben.”
Vanuit Castricum fietst hij elke dag naar het lyceum in Beverwijk
om daar HBS-B te doen. Als hij op zijn 16de zijn diploma
haalt, weet hij aanvankelijk niet wat hij vervolgens moet gaan
doen. “Het was eind jaren zestig. We zetten ons eigenlijk overal
tegen af: lang haar tot op je schouders, met je brommer door
de duinen crossen; dat vond ik veel interessanter.”
Delft
Hij twijfelt nog even over een studie medicijnen, maar de kort
daarvoor ingestelde numerus fixus schrikt hem af. Dan
wekken tijdens een vakantiebezoek de Deltawerken zijn interesse.
“Vooral de schaal vond ik interessant: de mens die de
natuur probeert te beheersen.” Als hij dit thuis meldt, schrijft
CV
naam prof.ir. Rob Nijsse
leeftijd 57
opleiding HTS, Amsterdam, TH Delft
werkgevers ABT

interview
foto: Ivar Pel
zijn vader hem in voor de studie weg- en waterbouwkunde aan
de HTS in Amsterdam. “Ik slaagde dat eerste jaar niet eens met
geweldige cijfers, maar raakte zo wel in de techniek betrokken.”
Hij besluit dan direct door te gaan naar de TH in Delft. “Ik had
met wiskunde en mechanica weliswaar een soort start
gemaakt, maar dat eerste jaar in Delft was toch vooral verder
theorie opbouwen.”
Na twee jaar forenzen en op kamers, vertrekt hij naar een
nieuwe studentenflat en kiest definitief voor Delft als woonplaats.
“Ik kwam op een heel leuke verdieping, met mensen die
alle in dezelfde omstandigheden verkeerden als ik. Allemaal
verschillende studierichtingen weliswaar, maar heel inspirerend,
want iedereen maakte andere dingen mee. We hielpen
elkaar ook: een medestudent die wiskunde studeerde legde me
bijvoorbeeld de differentiaalvergelijking perfect uit. Sommige
mensen zie ik nog steeds! Dat is dus echt een band voor het
leven geworden.”
Zo raakt hij ook in het Delftse circuit verzeild. Hij wordt heel
actief in de studentenbeweging en zit zelfs namens de studenten
bij Civiele techniek in het bestuur. “Het was middenin de
democratiseringsgolf. Dat ging zelfs zover dat we soms ons
eigen cijfer mochten bepalen!” Hij neemt tevens zitting in het
bestuur van de studentenflat. “Ik ben overal ingerold, maar
vond het tegelijk ook leuk, omdat ik de kans kreeg mee te
praten. De ingenieur staat toch middenin de maatschappij en
moet niet maar als een verstrooide professor in een ivoren
toren allemaal orakels gaan verkondigen. Werd voor de eerste
Maasvlakte op de Berenplaat nog een mooie broedkolonie van
vogels gewoon platgeveegd, nu wordt op de tweede Maasvlakte
een heel stuk gereserveerd om de natuur te creëren. Werden er
ook niet eens zo lang geleden nog plannen ontwikkeld om een
keurige dijk langs en tussen alle Waddeneilanden aan te
leggen? Meer en meer zie je doordringen dat de natuur maakbaar
is: ingenieurs kunnen de omstandigheden zó manipuleren
en beïnvloeden dat de natuur zich weer terugvecht.”
gebouw zette hij als een soort puzzeltje in elkaar.” Ook moeilijke
vakken, als schaalconstructies, elasticiteitstheorie en nietlineair
elastisch rekenen blijven noodzakelijk, maar gelukkig
biedt de komst van de computer uitkomst. “In het begin
moesten we daarvoor nog speciaal naar de faculteit Wiskunde.
We gebruikten ponskaarten om de algoritmes te schrijven en
berekeningen uit te voeren. Dat is eigenlijk de sleutel tot ons
vak geweest. Tot dan konden we slechts delen van een gebouw
uitrekenen, soms met heel ingewikkelde formules, aan de hand
van ingewikkelde boeken, vol met tabellen van allerlei platen
in diverse belastingscombinaties. Nu konden we een heel
gebouw tot een ruimtelijk model modelleren en doorrekenen.”
Oosterhoff was verbonden aan zowel de faculteit Civiele techniek
als aan de faculteit Bouwkunde. “Hij bewoog zich eigenlijk
tussen beide vakgebieden in. Dat is ook een goede positie
voor een constructief ontwerper. Architecten geven vormen
aan en hebben bepaalde ideeën van het beeld van een gebouw,
maar dat moet door constructeurs concreet worden gemaakt.”
2
Civiele Bouwkunde
Civiele Bouwkunde spreekt hem van alle specialisaties het
meest aan. Een van de hoogleraren in die richting is professor
Oosterhoff, tevens oprichter van ABT. “In zijn lessen wandelde
hij meermalen in enkele seconden met simpele modellen door
een waanzinnig ingewikkelde constructie en een complex
56
6 2 0 10
Rob Nijsse

2 In het EXPO2000-paviljoen staat geen
kolom boven elkaar; de constructie wisselt
van staal naar beton en zelfs naar boomstammen
foto: Hans Werlemann
3 Minnaert-gebouw in Utrecht
3
Hij studeert af op een idee van futuroloog Rudolf Das. “Een
groot piramidevormig gebouw met binnenin een sporthal en
allerlei ruimtes die geen daglicht behoefden, daaromheen een
schil van woningen, met – toen al – zonnepanelen. Dat
gebouw heb ik helemaal constructief uitgewerkt tot een
werkend model. Ook de energiehuishouding hoorde daar
overigens bij.” Oosterhoff adviseert hem vervolgens bij ABT
langs te gaan, en daar wordt hij aangenomen. “Na alle positieve
ervaringen met hem was dat eigenlijk een wens die in vervulling
ging.”
kanaalplaten en hoedliggers; lekker goedkoop en de aannemer
bouwt er graag mee. Je verdient een goede boterham en hebt
een gezond bedrijf. Wij willen echter ook met de kwaliteit en
diepgang van onze constructies in de voorste linies blijven.
Daarom willen we sommige projecten gewoon hebben; omdat
er een beroemd architect bij zit of omdat de opdrachtgever iets
bijzonders wil. Dat noemen wij de A-projecten. Vaak zijn het
publieke projecten, waarmee we veel publiciteit kunnen genereren
en onze naam in de markt kunnen bevestigen. Daarvoor
proberen we onze uiterste best te doen, en als we daarbij op
Bureaufilosofie
ABT hanteert de bureaufilosofie te realiseren wat de architect
voor ogen staat, binnen de kaders gesteld door de opdrachtgever.
Daar kan Nijsse zich volledig in vinden: “Een constructeur
bedenkt niet hoe iets eruit ziet, maar is wel verantwoordelijk
voor hoe het eruit zal zien. Of het een lang en slank kolommetje
wordt met een mooie kapiteel erbovenop of een forse
betonpaal van vierkant 50 cm met 4 Ø16 en 2 Ø32 en beugels
Ø8 om de 650. Ik zal nooit een gebouw kunnen ontwerpen.
Een vorm lukt nog wel, zoals een overkapping van een stadion,
maar niet een gebouw dat door mensen en voor functies
gebruikt moet worden. Ik vind het ook helemaal niet interessant
hoeveel toiletten er nodig zijn.”
Op het bureau ziet hij direct wie constructief ontwerper en wie
constructeur is. “Sommigen willen gewoon moeilijke opgaven;
daar bijten ze zich in vast, zoeken alles uit, berekenen allerlei
alternatieven en komen dan met de beste oplossing. Anderen
rekenen gewoon een balk uit en bepalen de wapening. Weer
anderen willen niet alleen die moeilijke opgave oplossen, maar
ook in overleg gaan met de architect en vragen: ‘Waarom wil je
het eigenlijk zo?’ Met die benadering kun je hem veel beter
helpen zijn ideeën te realiseren.”
Toch ziet ook ABT de noodzaak van goed ondernemerschap.
“In de vrije markteconomie moet je altijd aan je werk verdienen,
anders ben je gewoon onverstandig bezig. Je kunt wel een
mooi gebouw willen maken en de betonprijs willen winnen,
maar je moet ook gewoon een skelet kunnen neerzetten van
kolommen in een stramien waar nog auto’s tussen passen, met
“Als je als constructeur niet eerst duizend
keer een stalen balk hebt uitgerekend,
bouw je geen gevoel op”
nul resultaat kunnen uitkomen is dat acceptabel. Op die
projecten zetten we ook bewust jonge, talentvolle mensen in.
Maar daarnaast doen ook wij projecten die gewoon geld opleveren.
Een bepaald percentage van die winst reserveren we om
in het bedrijf te investeren, om beter te worden.”
Die jonge mensen moeten overigens toch wel al minimaal vijf
jaar ervaring hebben. “Toen ik bij ABT binnenkwam, dacht
ook ik meteen: nu ga ik het Feyenoordstadion of de Martinihal
ontwerpen. Maar ik moest eerst gewoon balken, vloeren en
poeren uitrekenen voor het Academisch Ziekenhuis in Leiden.
En dat is essentieel: als je als constructeur of constructief
ontwerper niet eerst duizend keer een stalen balk hebt uitgerekend,
met verschillende lengtes en configuraties, bouw je geen
gevoel op. Ik kan nu naar een plattegrond kijken en zeggen:
‘Dat moet een HE 300B zijn’. Soms vergis ik me en moet het
een HE 320B zijn, maar zeker géén HE 200B.”
Conservatieve normen?
Het feit dat de normen zo streng zijn geworden, is volgens
Nijsse de wurggreep waarin het vak zich bevindt: “Construc-
Rob Nijsse 6 2 0 10 57

interview
4 Een typische schets waar Rob
Nijsse graag gebruik van maakt
tijdens het ontwerpproces
5 Beeldenmuseum in Scheveningen
4
ties werden vijftig jaar geleden allemaal gebouwd met vloeren
van 8 cm dik en 5 m overspanning voor de balken. Dat gaf
overigens wel problemen met kruip, doorbuiging en scheurvorming.
Maar toen ik begon kon je pons nog uitrekenen in
een keurig kegeltje en mocht je de helft van de treksterkte
toelaten. Nu zijn er zulke ingewikkelde formules, dat ik niet
eens begrijp hoe ze in elkaar zitten. We kunnen ze alleen maar
met de computer berekenen; bovendien moeten er dan altijd
deuvels worden ingestort of kolomplaten worden toegepast. En
over de elasticiteitsmodulus van beton zijn dikke boeken
geschreven; niemand kan er meer wat concreets van zeggen,
dus rekent iedereen verplicht met de laagste waarde, E = 10
000 MPa! Maar men zit niet meer te duwen aan de grenzen
van het materiaal. Als je ervoor zorgt dat het goed gewapend
is, desnoods voorgespannen, dan heb je geen scheurvorming
en kun je een E-modulus van 30 000 krijgen, met dus veel
minder doorbuiging. De normen dwingen ons dus constructies
zwaar en degelijk te ontwerpen, zonder kans dat er ook
maar iets gebeurt. Maar ja, dat eist de maatschappij van ons.
Als er een balkon naar beneden komt, vraagt iedereen zich af
hoe dat kon gebeuren. Laatst nog schreef een Cementcolumnist:
‘Eigenlijk zou volgens de statistiek in Nederland elk jaar
één balk naar beneden moeten komen als we alle faalkansen
combineren.’ Dat klopt misschien wel, maar een balk komt
alleen naar beneden als er echt grove fouten zijn gemaakt en
niet omdat de statistiek dat vereist.”
De veiligheid zou feitelijk veel meer gebaat zijn bij verscherping
van het toezicht op de uitvoering. Ook in een onafhankelijke
controle van de berekeningen gelooft Nijsse sterk:
“Niemand kan zichzelf controleren. Bovendien zijn het vaak de
kleine dingen die fout gaan, maar wel enorme consequenties
hebben. Nu pakken aannemers het besteksontwerp en gaan dat
helemaal opnieuw doorrekenen. Dat doen ze om de faalkansen
eruit te halen en meerwerk op te sporen. Constructieve fouten
kunnen ze niet altijd in het meerwerk onderbrengen, maar
door dat falen ondervinden ze wel hinder in de uitvoering.
Aannemers moeten dat echter niet naar zich toetrekken. Wij
moeten als constructeurs ervoor zorgen dat we een berekening
indienen die goed is.”
Kwaliteitscontroles binnen het eigen bedrijf zullen nooit
voldoen. “Het Duitse instituut van Prüfingenieur vind ik de
beste garantie voor de veiligheid. Een Prüfingenieur moet
namelijk niet alleen de berekeningen, maar ook de uitvoering
controleren. Zijn enige taak is fouten opsporen. Aanvankelijk
stond ik daar heel negatief tegenover, maar al snel zag ik dat hij
“Een balk komt alleen naar beneden als
er echt grove fouten zijn gemaakt en niet
omdat de statistiek dat vereist”
me niet alleen dwong 100% alert te zijn, maar ook hielp
bepaalde situaties in de uitvoering te vermijden. Het vergt wel
een omslag in denken. Niet zeggen: ‘Het zijn maar een paar
staafjes die ontbreken of het is vrijdag en die bekisting moet
vol’. Op een gegeven moment komt er schade en dan zit iedereen
al gauw op een veel grotere onkostenpost.”
Opdrachtgevers
Die Prüfingenieur moet dan wel door de opdrachtgever
worden betaald. “Alle actuele problemen in de bouw, door
instortende balkons of toneeltorens, komen toch mede doordat
de opdrachtgever de constructeur te weinig betaalt? Het
verbaast me dat in al die rechtszaken, zoals in Maastricht, de
opdrachtgever buitenspel blijft. Hij dwingt zijn aannemer en
adviseurs de laagste prijs af, waardoor iedereen gaat bezuinigen
op allerlei taken, met alle gevolgen van dien. Terecht dus
dat de opdrachtgever die Prüfingenieur moet betalen. Hij wil
toch een goed gebouw en niet het goedkoopste gebouw?”
Omdat het hen zelf aan bouwdeskundigheid ontbreekt, huren
opdrachtgevers voor de directievoering vaak projectmanagementbureaus
in. “Dat hoeft geen probleem te zijn. Voorwaarde
is wel dat ze oog hebben voor het belang van het project in het
algemeen, en niet dat ze alleen maar proberen alles zo goedkoop
mogelijk bij elkaar te shoppen. Als je vervolgens alleen
58
6 2 0 10
Rob Nijsse

5
maar offertes krijgt die op een minimum zijn gebaseerd, dan
weet je dat je risico’s loopt. Het is zo makkelijk om op prijs te
selecteren. In de huidige neergaande economie zijn bedrijven
helemáál geneigd om naar de uiterste ondergrens te gaan, in de
hoop weer een jaartje te kunnen overleven en dan volgend jaar
maar de betere opdrachten te krijgen. Als verantwoord
projectmanagementbureau moet je dan toch een reële prijs
willen betalen.”
Druppelsgewijs komen er nu aanbestedingen waar op kwaliteit
wordt geselecteerd. “Het is een lovenswaardig streven om
aspecten als prijs, kwaliteit, presentatie en plan van aanpak
allemaal voor een bepaald percentage mee te laten tellen. Maar
de kinderziektes zijn er nog niet uit, want té vaak nog domineert
de prijs. Laatst weer werd bij een aanbesteding braaf
beloofd de prijs voor 30% mee te laten tellen; de laagste prijs
zou bij weging 100 punten krijgen en de hoogste 50 punten.
Voor de presentatie bleek de weging echter tussen 70 en 75
punten te liggen! Dan kun je nog zo’n mooie presentatie
houden, maar als er een constructeur meedoet zonder enige
ervaring op dat bepaalde terrein, dan telt dat verschil op dat
criterium maar minimaal mee en is de prijs toch weer het
allerbelangrijkste.“
Dit systeem hoeft de vrije inschrijving niet te dwarsbomen.
“Kleine bureaus en jong talent mogen van mij best een kans
krijgen, zolang de overheid er dan maar wel voor zorgt dat een
relatieve kolos als ABT, met alle bijbehorende overhead, niet
alléén op prijs moet concurreren met het spreekwoordelijke
bureau op zolder. Dat kan alleen als de overheid ervoor zorgt
dat ze goed wordt geadviseerd. We moeten niet star vasthouden
aan de eisen van de Europese aanbesteding, zoals het
noemen van referentieprojecten, want als je dan niet eerder
een bibliotheek hebt gebouwd, zúl je het ook nooit bouwen.
Zorg echter wel dat iedereen technisch en financieel zijn werk
goed kan doen. Een prijsvraag bijvoorbeeld is niet alleen leuk;
nee, je zult er als opdrachtgever ook de nodige inspanningen
voor moeten doen. Als je, bijvoorbeeld zoals in Arnhem, het
beste station van de wereld wilt hebben en daarom een van de
beste ontwerpers van de wereld uitnodigt, en die geeft een
prachtig ontwerp af, dan moet je wel zeker weten dat je dat ook
kunt betalen.”
Architecten
Aan twee projecten bewaart Nijsse in het bijzonder goede
herinneringen: het Educatorium in Utrecht (foto 1) en het
EXPO2000-paviljoen in Hannover (foto 2). “Bij het Educatorium
vormden we met de architecten een heel leuk team van
adviseurs. Binnen een redelijk kader hebben we de grenzen
van het mogelijke opgezocht. Er zitten hele leuke constructies
in, zoals de wapening die uit een dunne betonplaat met 20 m
overspanning komt. Het was wel duur en moeilijk in de uitvoering,
maar mede dankzij de aannemer is het toch goed gelukt.”
Ook het EXPO2000-paviljoen bevat hele bijzondere constructies.
“In dat gebouw staat werkelijk geen kolom boven elkaar,
wisselt de constructie van staal naar beton en zelfs naar boomstammen,
en daar had niemand ook enige ervaring mee. De
Prüfingenieur viel bijna van zijn stoel af toen we hem vertelden
dat we boomstammen wilden gaan toepassen in plaats van
gezaagde balken.”
Als je respect hebt voor elkaar, dan accepteer je ook eerder
elkaars grenzen. “Natuurlijk is het ook voor mij veel makkelijker
alles zwaar, dik en degelijk te maken; dan slaap ik elke
nacht heel erg goed, maar dan krijg je geen spectaculair
gebouw. Ik kan ook proberen te bereiken wat de architect voor
ogen heeft. Hij moet dan wel accepteren dat niet alles lukt.”
Eén favoriete architect heeft hij niet. “Ik werk graag met Bjarne
Rob Nijsse 6 2 0 10 59

interview
stellen dat iets niet kan. Als een architect bijvoorbeeld geen
kolom in een gevel wil, maar je hebt wel iets nodig om de
bovenliggende balk te dragen, moet je hem naar zijn argumentering
vragen en vervolgens daarop reageren. Met een beetje
creativiteit kom je tot een voorstel waarmee iedereen tevreden
is; dan los je als constructief ontwerper het probleem op dat de
architect op jouw bord legt. Soms kun je ook in goed overleg
met de architect zeggen: ‘Om jouw beeld te kunnen realiseren
móeten we die moeilijke en dus dure constructie maken, maar
dan zullen we ergens anders in het gebouw iets veel goedkoper
moeten doen. Ook daarmee kun je als constructief ontwerper
sturen en beïnvloeden.”
6
Nijsse wil in elk project minstens één bijzondere constructie
stoppen. “Een grote overspanning kun je bijvoorbeeld ook
maken met een onderspannen ligger in plaats van een dikke
balk. Een vloer met daaronder een activiteit waar veel kolommen
niet wenselijk zijn, kun je met een paar mooie, grote
kolommen dragen; die laat je bijvoorbeeld onderaan slank
beginnen en bovenin uitwaaieren, zodat de dwarskracht ook
goed wordt ingeleid. Zo daag je je constructeurs uit en blijf je
de grenzen van het vak opzoeken. In een heel conventioneel
museum stelden we voor om het dak van glas te maken. De
architect was laaiend enthousiast; hij had nog een budget voor
kunst en wilde dat wel hiervoor gebruiken. Als je het vertrouwen
van de architect wilt hebben, moet je kunnen laten zien
wat je zoal gedaan hebt. Als je niet meer kunt laten zien dan
een balk op twee steunpunten, dan maak je geen indruk.“
Mastenbroek, WillemJan Neutelings, Liesbeth van der Pol, Ben
van Berkel en de drie mensen van MVRDV. Zij willen ook
gewoon bouwen, niet alleen maar mooie artikelen schrijven
met computerbeelden. Verder heb ik ontzag voor Rem Koolhaas.
Hij heeft een heel helder beeld in zijn hoofd. Als ik
vervolgens zeg: ‘Dat kan niet’, vraagt hij: ‘Waarom niet?’ Hij
reageert en past desgewenst zijn ontwerp aan. Als je merkt dat
een architect luistert en bereid is iets te accepteren, dan komt
ontzag vanzelf. Let wel: ik ben nog nooit een architect tegengekomen
die helemaal begrijpt hoe een constructie in elkaar zit.
Dat interesseert ze ook niet. Ze willen alleen maar weten
waarom iets niet werkt.”
Constructief spel
Constructeurs hebben nogal eens moeite met die benadering.
“Constructeurs denken wiskundig en hebben de neiging de
waarheid absoluut te zien. Maar die waarheid is plooibaar: als
kleine dingen veranderen, komt er ook net iets anders uit je
sommetje. Kap een discussie niet te snel af door simpelweg te
Onderwijs
Alweer geruime tijd draagt Nijsse zijn filosofie ook over op
studenten. Eerst was hij enkele jaren gasthoogleraar aan de
Universiteit van Gent; sinds 2007 is hij praktijkhoogleraar
draagconstructies aan de faculteit Bouwkunde van de TU in
Delft. “Ik wil kennis bijbrengen en vul de gereedschapskist van
de studenten. Dat is vervelend werk, maar noodzakelijk willen
ze betere en mooiere gebouwen maken. Ze moeten bijvoorbeeld
weten dat de doorbuiging bij vrij opgelegd een factor 5 is
van aan beide zijden ingeklemd. Daar kunnen ze later als
architect hun voordeel mee doen. Ik vertel in het eerste jaar
ook altijd over grotere overspanningen: als een eenvoudige
balk niet meer voldoet, moet je een vakwerk toepassen. Dan
leg ik uit hoe een vakwerk zich vanaf de Romeinen ontwikkeld
heeft, tot een Vierendeelligger aan toe. Zo geef ik vanuit de
constructie aan dat er meer mogelijk is.”
Tussen studenten in België en Nederland ziet hij grote verschillen:
“In België is het altijd doodstil in de collegezaal. Ze luisteren
aandachtig, geïnteresseerd, er worden geen bemoeiachtige
vragen tussendoor gesteld en bijna iedereen komt. In Delft
komt in de eerste colleges nog 80%, aan het eind is het 50%.
60
6 2 0 10
Rob Nijsse