Verslag 2009 - Restitutiecommissie

4. Advies inzake Adelsberger
(zaaknummer RC 1.91)
Bij brief van 4 juli 2007 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) een
restitutieverzoek tot teruggave van de schilderijen Jupiter besluipt de slapende Antiope in de gedaante van
een satyr van H. Goltzius, Berglandschap van A. von Stadler en Landschap van A. von Stadler ter advisering
aan de commissie voorgelegd. Deze kunstwerken maken sinds hun recuperatie naar Nederland na de Tweede
Wereldoorlog deel uit van de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie), respectievelijk onder
inventarisnummers NK 2425, NK 3277 en NK 3278. Momenteel bevindt NK 2425 zich in bruikleen bij het
Frans Halsmuseum in Haarlem, terwijl NK 3277 en NK 3278 zich in depot bevinden bij het Instituut Collectie
Nederland.
De procedure
Bij brief van 27 maart 2007 diende mevrouw R.F.-I., te H., Israel (hierna: verzoekster) een restitutieverzoek
in bij de minister met betrekking tot de drie genoemde schilderijen. De aanleiding voor het restitutieverzoek
vormde een publicatie op de website van Bureau Herkomst Gezocht (hierna: BHG) waarin met betrekking tot de
herkomst van NK 2425, NK 3277 en NK 3278 onder andere wordt vermeld: ‘A. Adelsberger (collectie), Nürnberg’.
De minister heeft de commissie bij zijn adviesverzoek gevraagd aandacht te besteden aan de ontvankelijkheid
van de claim, aangezien ‘op het departement met betrekking tot de ontvankelijkheid serieuze vragen zijn
gerezen’. Mede met het oog op een meegezonden memo van prof. dr. R.E.O. Ekkart van 20 juni 2007 begrijpt de
commissie de vraag van de minister aldus, dat het bezitsverlies van de thans geclaimde kunstwerken mogelijk
al in 1930/31 heeft plaatsgevonden en dat de commissie moet beoordelen of het verzoek om teruggave op grond
van het geldende restitutiebeleid in overweging kan worden genomen.
Naar aanleiding van het adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd,
waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 18 augustus 2008. Het
conceptonderzoeksrapport is bij brief van 7 oktober 2008 aan de minister verzonden voor feitelijke aanvulling
en bij brief van dezelfde datum voor commentaar toegezonden aan verzoekster. Bij brief van 20 november 2008
heeft verzoekster gereageerd op het conceptonderzoeksrapport. Deze reactie bevatte tot dan toe onbekende
gegevens, op grond waarvan de ontvankelijkheid van deze claim kon worden vastgesteld. Naar aanleiding van
deze gegevens is aanvullend onderzoek verricht. De resultaten daarvan zijn samen met op 27 januari 2009
aan de commissie toegezonden nadere informatie van verzoekster in het conceptonderzoeksrapport verwerkt.
Vervolgens is het onderzoeksrapport vastgesteld op 9 maart 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de
commissie naar dit onderzoeksrapport.
Verzoekster heeft zich tijdens de procedure voor de commissie laten vertegenwoordigen door L. Fremy, advocaat
te Berlijn, Duitsland.
Overwegingen
1. Verzoekster heeft gesteld een kleindochter en erfgename te zijn van Abraham Adelsberger. In dit kader
heeft de commissie kennisgenomen van enige documenten inzake de erfrechtelijke positie van verzoekster,
naar aanleiding waarvan de commissie geen reden heeft gezien te twijfelen aan deze status van verzoekster.
Volgens verzoekster hebben de erven van Abraham Adelsberger de onderhavige schilderijen ten gevolge van
het naziregime verloren.
2. De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 9 maart 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met de
volgende samenvatting. Abraham Adelsberger (hierna: Adelsberger) werd op 23 april 1863 in Hockenheim,
Duitsland, geboren. Hij was gehuwd met Clothilde Reichhold (1872-1954). Het echtpaar was van joodse
afkomst. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren: Paul Adelsberger (1894-1973) en Sophie
Adelsberger (1897-1983). Adelsberger was een speelgoedfabrikant en woonde met zijn gezin in Neurenberg.
Volgens verzoekster had Adelsberger een omvangrijke kunstcollectie.
3. Verzoekster heeft gesteld dat Adelsberger in Duitsland reeds in 1934 te maken kreeg met anti-joodse
maatregelen. In 1937 werd hij gedwongen zijn woning te verkopen en werden twee andere onroerende
zaken en zijn speelgoedfabriek ‘geariseerd’. Zoon Paul is vermoedelijk in 1934 naar New York vertrokken,
waar hij is gehuwd met Rosalie Weill. Dochter Sophie huwde in 1920 met Alfred Isay, die eveneens van
joodse afkomst was. Uit dit huwelijk werd op 28 juni 1921 verzoekster geboren en in 1927 een zoon, Walter.
Ook het gezin van Sophie kreeg te maken met de anti-joodse maatregelen van het nazibewind. In februari
1934 emigreerde Sophie en haar gezin naar Nederland, alwaar zij zich in Amsterdam vestigden. In 1939
vertrokken ook Adelsberger en zijn echtgenote naar Nederland, waar zij na aankomst inwoonden bij hun
dochter Sophie en schoonzoon Alfred Isay aan de Schubertstraat 66 te Amsterdam. Volgens verzoekster was
Adelsberger bij zijn emigratie gedwongen zijn waardevolle bezittingen, waaronder de familiejuwelen, aan de
nazi’s af te staan. Het zou Adelsberger echter wel zijn gelukt een aantal schilderijen naar Amsterdam mee
te nemen, waarvan er enkele later moesten worden verkocht.
26