m - Zoek direct in de EYE-bibliotheek

ooned/BêÊ
DOOR EDUARD VETERMAN
IL
Het is een echt tijdsverschijnsel, dat men zich geneert voor zijn gevoelens
en soms zelfs een houding aanneemt, die er het tegendeel van suggereert,
louter uit angst dat „men" een blik zal slaan in ons gemoedsleven. Ja, het
wordt vaak burgerlijk en klein genoemd, wanneer men tóónt een dieper gevoelsleven
te bezitten. Als een zweep ligt het woord „sentimenteel" op wacht, om
bij ieder blijk van gevoel los te knallen. Een koel, cynisch egoïsme heeft vele
aanhangers gevonden. Een arme beproefde klaagt zijn nood, en men antwoordt
hem met een beschrijving van de lente in Egypte. Deze moderne hersens zijn
vergroeid tot een kil mechaniek. Het gemoedsleven is teruggebracht tot een noodzakelijk
minimum.
Eduard Verkade vertegenwoordigt
dit hersen-ras op het tooneel. Hij
is de man van het cynische intellect,
van de ontleding, van de geestelijke
acrobatiek. Een gevoel zonder
meer zegt hem niets; hij moet het
gevoel bespiegelen en uitpluizen. En
zóó bereidt hij ook zijn werk voor.
Verkades repetities zijn anatomische les-
sen, die worden geleid door zijn scherpe
verstand. Het spontane gevoel schuwt
hij als sentimenteel; op zichzelf mag
men zooveel gemoedsleven hebben als
men maar wil, doch naar buiten moet
het worden gezeefd door de mazen
van intellectueele critiek. Het is bewonderenswaardig
hem de vezels van
aandoening uit elkaar te zien rafelen —
" (Polo Godfried de Groot)
al rijst daarbij de angstige vraag op:
hoe krijgt hij het allemaal weer in
' elkaar Want het gevaar is niet denkbeeldig,
dat onder deze scherpzinnige
operatie het gevoel een droeven dood
sterft, en er niet anders overblijven,
zooals Hamlet zegt, dan woorden, woorden,
woorden...
In den .grond verkiest Verkade dan
ook duidelijke woorden boven onduidelijke
gevoelens. Voor hem is het 't belangrijkste,
dat de acteur zijn taak begrijpt
en dit begrip op de toeschouwers
weet over te dragen. Van de schemerige,
geheimzinnige wereld der gevoelens
moet hij weinig hebben. „Ik hou
's avonds niet graag besprekingen," zei
hij mij eens, „want dan komt men er
licht toe aan stemmingen de vrije hand
te laten, 's Morgens denkt men en pjaat
men veel helderder en scherper." Hoe
volkomen juist is deze opmerking, en
hoe on-poëtisch I En toch is dit een
markante schetslijn voor de wijze, waarop
Verkade werkt. Zijn repetitielokaal
is een laboratorium, waar men geestelijke
speculaties de deur wijst. Als
hij een rol begint op te zetten, heeft
hij dan ook terstond een ruimen, maar
scherpen omtrek van het karakter getrokken
— en de tijd, dien hij er dän
aan wijdt, wordt niet zoo zeer benut
om de rol beter te spelen, dan wel, om
haar beter te begrijpen. Verkades repetities
zijn begrips-verdiepingen. Vandaar,
dat hij, in de gloeiende belangstelling
voor dit analytische werk, ook
wel eens vergeet een rol te leeren —
en ondanks, dat dit dan duidelijk op de
voorstellingen blijkt, is hij tóch in staat
een preciezen indruk te geven van het
karakter, dat hij bedoelt.
Maar men denke nu niet, dat al dit
schitterende hersenwerk een bewijs
vormt van het totaal ontbreken van
eenig gevoelsleven bij dezen merkwaardigen
kunstenaar. Wanneer hij niet
een zeer bewogen innerlijk bezat, zou hij
nooit in de tuinen der kunst zijn verdwaald,
maar een zakentroon of een
leerstoel hebben veroverd. Verkade is
ook in dit opzicht een kind van zijn
tijd, dat hij zich geneert voor rijn gevoelens,
en ze met een pantser van
cynisme omhult. Misschien krijgt hij
daardoor iets satyr-achtigs — zijn De
Duivel en De Faun niet twee van zijn
lievelingsrollen — maar aan den anderen
kant is dit spel met zichzelf ook
weer beminnelijk en zelfs jongensachüg.
Borg Verkade in zijn diepste wezen
niet deze, haast naïeve ontroering, dan
zou hij zich in al die jaren al hebben
dood-geanalyseerd I
* *
*
Tegengesteld tot dit beeld, in een
rechte lijn, staat Johan Elsensohn. Zijn
verstand is helder — maar volkomen
in de macht van zijn sentiment. Zijn
gevoelsleven domineert, beheerscht hem
absoluut. Het woord zegt hem weinig,
of niets. De ontroering komt in de
eerste plaats. In dit opzicht is Elsensohn
misschien niet van dézen tijd, misschien
een beetje te romantisch. Maar het zou
onredelijk zijn te zeggen, dat hij van
een ouderen tijd is: ik geloof stellig,
dat Elsensohns talent boven den tijd
is uitgestegen en door alle variaties van
den modernen mensch wordt aanvaard
en vereerd. Zijn talent raakt dät in den
mensch, waar iedereen nog wel een
splinter van bezit; het is dan ook eenvoudig,
ongecompliceerd, maar reageert
ook het beste op het eenvoudige en ongecompliceerde.
Daarom is Elsensohn
de ideale vertolker van eenvoudige
lieden. Men doet verkeerd door hier
een etiket op te plakken van „volksacteur".
Men is geen volksacteur, doordat
men eenvoudige helden van het
boerenboezeroen béter speelt dan helden
in rok. Men is „volksacteur", wanneer
men speculeert op primitieve en
dikwijls ongezuiverde massa-instincten.
Elsensohn is een gróót acteuF, die in
lederen schouwburgbezoeker iets te ontroeren
weet.
Hij gaat ook — in markante tegenstelling
tot Verkade — van de ontroering
uit. Wanneer een rol langs
hfcm heen glijdt, weet hij er, met zijn
veeljarige routine, altijd nog wel iets
van te maken, maar dan wordt het
niet zoo goed en groot als hem waardig
is. Er moet iets in een rol steken, dat
hem aanpakt — 't zij in vroolijken, 't zij
in tragischen zin — en dan kan men
hem, voorzichtig, bang iets te kwetsen,
zien tasten naar de uitbeelding er van.
't Is net of hij een kist met kostbaar
porselein uitpakt, heel beleidvol de
vloeitjes afwikkelend. En door de groote
liefde, waarmee dat gebeurt, is het een
genot op zichzelf Elsensohn te zien
werken. Zoodra hij zich zekerder gaat
voelen, ziet men de rol in verbinding
treden met zijn eigen gemoed: men
ziet die banden steeds nauwer aanhalen
— en op een gegeven moment, als de
polen dicht genoeg bij elkaar zijn gekomen,
springen de vonken over: dan
begint hij te improviseeren en uit te
breiden in het karakter van de rol,
en ziet men, even snel, van dag tot dag,
het nieuwe wezen groeien. Ik herinner
mij, hoe ongelooflijk boeiend dat was
bij de repetities van „De Drie Musketiers",
waarin hij Porthos speelde:
hoe er langzamerhand een dronkemansverhaal
groeide van zóó dolzinnige
dwaasheid (en toch geheel een voortzetting
van het karakter van Porthos),
dat de repetities tot ware voorstellingen
werden. Maar zelfs als er geen
bepaald karakter in een opgave aanwezig
is, kan Elsensohn door een schilderachtige
of folkloristische emotie worden
gegrepen: wat hij van de Dikke
Boer in „Kloris en Roosje" maakte, was
een meesterwerk van improvisatie, van
zuivere Commedia dell'Arte.
Het spreekt vanzelf, dat men, om zich
JOHAlFüll ELSEIMSOIHIINl.
zóó geheel en al door zijn sentiment
te laten sturen, de techniek van het
tooneelspelen door en door beheerschen
moet. En waar Elsensohn niet zeker
van zijn techniek is, probeert" hij het
op allerlei wijzen: eerst fluisterend,
dan zus, dan zoo, .. net zoo lang tot
hij de oplossing heeft gevonden, waarbij
hij van een goeden raad een goed
gebruik weet te maken. Maar het woord
van den regisseur kan hier alleen voorlichtend
werken. Waar in het systeem-
Verkade de regisseur eigenlijk een soort
prosector is, die van zijn stoel af de
knoopen ontwart, kan hij tegenover een
emotioneel kunstenaar als Elsensohn
alleen maar zorgen, dat deze emotie niet
buiten de grenzen treedt, of in verkeerde
richting stroomt. En den stillen
wensch koesteren, dat er vélen van dit
soort mochten zijn.
(Poto W. Corel)