Voortrekkermense 1 - Gustav Preller - CDbooks - R - Us

INHOUDSOPGAAF.
Bl.
L HERINNERINGE VAN F. P. VAN GASS . . 8
Inleiding 1
1. Redes vir die uitgaaf 1
2. Handskrifte van die Teks 2
3. Die Auteur 5
4. Behandeling van die Teks 6
II. HERINNERINGE VAN J. H. HATTING . . 109
Inleiding 103
1. Herkoms van die Teks 103
2. Behandeling van die Teks 105
3. Die Auteur 105
III. HERINNERINGE VAN LOURENS C. DE KLERK 215
Inleiding 209
IV. GESKIEDENIS VAN DIE UIJS KOMMISSIE 275
Inleiding 269
1. Aanleiding tot openbaarmaking 269
2. Eerste Staatshistorikus 270
3. Historiese Oorsig . . . . . . 271
4. Toestand van die Teks 273
V. LOSSE MEDEDELTNGE VAN J. Z. LIJS . . 292
BIJLAE :
1. Eerste Vrij Verkose Volksraad . . . . . 297
2. Eerste Vrije Grondwetgewing . . . . 297
3. Lied van (lie Voortrek 303
4. Dingaan s'n Vendusie 313
OPLUISTERING :
1. 'n Voortrekker Voorin
2. Moordtoneel langs Blauwkransrivier . . 30
3. Laer-tékening van van Duyl 48
4. Retief bij Dingaan 150
5. Moord op Retief en Lotgenote 180
6. Slag van Bloedrivier 234
7. Vrouwelike Kleredrag 245

VOORTREKKERMENSE SE,
INLEIDING.
I. REDES VIR DIE UITGAAF.—Onmiddelike aanleiding
tot hierdie uitgaaf van v. Gass s'n Herinneringe,
tesame met verskeie ander stukke, wat
betrekking het op dieselfde historiese tijdperk, is
die toenemende belangstelling van onse tijd in die
geskiedenis van die Voortrek, en veral in die
bronne van 'n geskiedenis, wat gelei het tot die
vestiging van Suidafrika s'n vrije Boere Republieke.
„DIE BURGER LEESKRING," wat die
uitgaaf besorg, het sijn aansijn tedanke aan lieselfde
groeiende belangstelling in die wordingsgeskiedenis
van die Afrikaner volk; en toen mij
gevraag werd om die eerste nummer van die serie
te lewer, het ik met instemming van die Keurkommissie
gemeen, dat daartoe geen geskikter stof
tevinde was dan wat hier tans in hierdie band
bijeengebreng is.
Tesame met die ander dokumente stel hierdie
stuk instaat om die Voortrekkers te leer ken soos
hulle hulself gesien het, op die trek, in die laër,
op die jag en in die huiselike kring; aan hul
arbeid, hul godsdiens en vermake, in hul
gewoontes en in die kleredrag van hul tijd.
Buitendien verskaf 't uitsluitsel oor tal van belangwekkende
historiese gebeurtenisse. Hoe die
waarbeid soms wonderliker kan wees dan die
wildste vlug-te van mens s'n verbeelding, word
ten overvloede weer aangetoon deur die navol-
A

2
Bende bladsije; en die verwagtingg is nie ijdel nie,
hierdie historiese, maar tegelijk in-menselike
dokumente veel daartoe sal bijdra om bevorderlik
te wees aan letterkunde en liriek van ons volk.
2. HANDSKRIFTE VAN DIE TEKS •—Die teënwoordie
uitgaaf van
dige uitgaaf is 'n herdruk van
A. G. C. van Duyl, wat in 1883 te Amsterdam in
brosjure-vorm verskijn het onderr die tietel van
„Een Afrikaander." En dit was was weer 'n afdruk
van die oorspronkelike handskrif die auteur.
In sijn voorrede bij genoemde uitgaaf, seg die
eerste uitgewer : „Kort na het eindigen van de
„transvaalse oorlog ontving ik van de redaktie van
„Die Patriot 'n brief, waarin o.ao.a. bet volgende
„voorkwam : ,Onze bemoeiingenn ter opwekking
„van nationaliteits-gevoel waren zó voorspoedig,
„dat zij onder 'n vroeger doofstomme bevolking
„niet alleen leeslust heeft opgewekt :t, maar ook zulk
„'n schrijflust, dat wij in de vverte geen plaats
„hebben voor de bijdragen die van alle zijden
„toestromen. Het bracht ons op 't denkbeeld dat
„daarvan een en ander niet onwelkom zou wezen
,,in Holland. . . . ' En zo zzond men mij 'n
„manuscript (nml. hierdie herinneringe van v.
„Gass), of dit ook als dagblad feuilleton of op
„andere wijze te bezigen was."
Die môlikheid dat die stuk veel vroeër opgestel
werd is deur hierdie meedeling nnie uitgesluit nie,
maar die openbaarmaking moet derhalwe 'n gevolg
Bewees 't van die „lees- en skrijflus wat daar na
eerste Vrijheidsoorlog ontstaann is.
Tóen altans werd 't deur die auteur beskikbaar
gestel aan die redaksie van Die P atriot (Paarl), en
terwijl die hoofredakteur, ds. S. J. du Toit, op die
oomblik self geen raad daarmee wis nie, stuur hij
dit weer aan die redaksie van 'n nederlandse

3
koerant, waarvan die gevolg was, dat 't in Januarie
1883 deur die toenmalige hoofredakteur van Het
Handelsblad te Amsterdam in die lig gegee word
als brosjure onder die naam van „Een Afrikaander";
naar het oorspronkelik Handschrift,
deur A. G. C. van Duyl, bij J. H. Kruyt, 1883.
Dit was vlak voor die aankoms in Holland van die
Boere Deputasie uit Transvaal, in verband met die
herstel van die Republiek; in Februarie d.a.v. het
ds. Du Toit (Sekretaris van die Deputasie), van
Duyl in Amsterdam ontmoet.
Dit blijk dat ds. Du Toit eers 'n kopie laat maak
't van die origineel, en dié saamgestuur 't daarmee,
dewijl hij voorsien het hoe hul in Holland moeite
sou hé om die handskrif te ontsijfer nie alleen nie,
maar ook om die naciente Afrikaans van die auteur
te begrijp. Die uitgewer seg egter van die kopie,
dat „ook de afschrijver blijkbaar niet het oor-
„spronkelike had kunnen lezen op 't eerste gezicht,
„en er veelal maar 'n slag in [had] geslagen."
Daar werd toen deur hom 'n nuwe en seer nauwkeurige
vergelijking gemaak met die oorspronkelike,
en daarop die kopie met aantekeninge vir die
pers klaargemaak.
Van sijn lesing seg die uitgewer : „Ik heb
„getracht van de oorspronkelike vorm alles te
„behouden, wat aan 't geschrift 'n eigenaardige
„kleur geeft, of voor taalvorsers van enige belang
„kon wezen en tegelijk zoveel te veranderen als
„nodig was, om het boekje gemakkelik leesbaar te
„maken. Al wat ik tot verduideliking heb
bijge„voegd staat in aantekeningen of (tussen haakjes).
„Wat des schrijvers is, heb ik hem gelaten, waar
„het enigszins kon, zo eerbiedig alsof ik 'n
„klassieke tekst voor mij had."
Hieruit blijk in ieder geval dat die teks wat hier
beskikbaar gestel word nie woordelik van v. Gass

is nie. Maar uit een en ander is mij ook voldoende
duidelik, dat die origineel werkelik met besondere
nauwgesetheid behandel werd door van Duyl.
Van Gass het namelik—soos verreweg die meeste
Afrikaners maar,—g'n taalkundige Hollands
geskrijf nie, en dit bet vir hollandse lesers g'n
geringe besware opgelewer. Buitendien gebruik
hij voortdurend allerlei afrikaanse voorde en
uitdrukkinge, wat daarginds destijds nog heelmaal
vreemd was. Tussen bladsije 40 en 41 van die
brosjure het die eerste redakteur ook nog 'n
facsimile laat afdruk van bladsije 8o tot 84 van
Van Gass s'n handskrif, en 'n vergelijking hiervan
met Van Duyl s'n lesing breng g'n noemenswaardige
afwijkinge aan die lig nie.
Bij hierdie uitgaaf het ik mij nogeens met 'n
paar vraë gewende tot die eerste uitgewer, mnr.
van Duyl, tans (d.w.s. 1915) in sijn 86ste jaar, en
hij skrijf welwillend nog die volgende :
„Zeker is dat ik 't manuscript van van Gass per
„post uit Zuidafrika ontving kort na 't eindigen
„van de oorlog,—in 't voorjaar van 188 1,—met 'n
„brief van Du Toit zelf. Ik heb toen mijn vakantie
„gebruikt om 't uit te werken. Daarvoor was dit
„werkje juist goed. Mijn denkbeeld was het als
„feuilleton in 't Handelsblad op te nemen. Dit
„ging niet. Waarom niet, kan ik tans niet meer
„met zekerheid zeggen. In ieder geval 't bleef
„liggen, en ik gaf 't eerst later (1883) uit bij Kruijt.
„Ik denk dat ik hem had leren kennen omdat ik
„toen heel dikwijls met dr. Kuijper te doen had,
„en op de drukkerij van Kruijt ook de Standaard
„gedrukt werd.
„Kruijt heeft later wat er van de oplaag nog over
„was verkocht aan 'n opkoper, en nog 'n afreke-
„ning gezonden, waaruit bleek (of blijken moest)
„dat ik niets te vorderen had."

5
Gedurende die winter van 1889 was v. Duyl in
Transvaal op besoek, en daar is toen 'n erg
gebrekkige gedeeltelike herdruk van die brosjure
in die Volkstem verskijn, bijwijse van feuilleton.
Dit is te einde in die nummers van 14 Januarie tot
11 Maart 1889, met 'n ander inleiding van v. Duyl,
waarin nogeens nadruk gele.-,r word op die sorgvuldigheid
waarmee die oorspronkelike teks
behandel werd. Die toenmalige Volkstem-redaksie
kon egter nie te seer onder die indruk geraak 't
nie, want nie alleen is die korreksie abominabel te
noeme, maar—sodra hul besoeker weg was het hul
ook somaarso weer uitgeskei daarmee,—sonder taal
of tijding of ekskuus aan die arme lesers !
Die teënwoordige uitgaaf het verskijn in „Die
Brandwag" van 15 Maart tot i Junie 1914.
3. DIE Auteur—Ferdinand Paulus van Gass,
wat als vijftien-jarige knaap die Voortrek meegemaak
't uit Kaapland, deur die Vrijstaat tot in
Natal, en daar die eerste bloedige treffe met die
Soeloes bijgewoon het, is die seun Bewees van
Johan Georg van Gass wat in die hoë ouderdom
van tot jaar te Queenstown oorleë is in Mei of
Junie 1874, (Volkstem, 13 Junie 1874). Ferdinand
het die eerste lewenslig aanskouw in die hoofstad
van Denemarke, op 3 Oktober, 1822, maar was nog
slegs enkele maande oud toen hij met sijn ouërs
in Suidafrika aangekom is 4). Sijn moeder is
oorleë toen hij nog maar seer jong was, en terwijl
die vader alle betrekkinge met die agterblewe
famielie afgebreek had om een of ander rede, en
nie weer gehuwd is nie, het sijn jonge kroos dit
swaar te verdure gehad. Ferdinand werd naderhand
aan 's grensboer, H. P. Malan, bestee, en is
kort daarop met die Voortrek onder Potgieter saam
die Kolonie uit.
1) vgl aantk 4, bl. 8.