Bataviawerf Journaal 2009 nummer 2

Bouwnieuws
Bouwportret met
Anton van de Heuvel
22009
Willem van de Velde
J O U R N A A L
Jaargang 21, nr 2 • ISSN-1383-0252 • www.bataviawerf.nl
2-2009 journaal
1

Bouwportret
U bouwt mee met...
om mij daar verder in te verdiepen. Ik werd opgeroepen
voor militaire dienst, mijn vervangende dienstplicht kon ik
invullen bij de Bataviawerf, waar ik uiteindelijk twee jaar
heb gewerkt als leerling scheepstimmerman.
Ik kwam in deze periode in contact met mensen van de
prehistorische nederzetting in Natuurpark Lelystad en heb
vervolgens twee jaar meegewerkt aan de reconstructie van
een boerderij en boomstamkano’s uit de West Friese Bronstijd.
Als afsluitend project heb ik samen met drie collega’s,
onder grote publieke belangstelling met een gereconstrueerde
boomstamkano van 6,5 meter lang van Lelystad naar het
Zuiderzeemuseum in Enkhuizen gepeddeld.
Vanwege de opgedane ervaring kon ik als prehistorisch
bouwmeester een baan krijgen bij het nog nieuw te bouwen
Archeon in Alphen aan den Rijn. Ons eerste project was het
realiseren van het educatieve erf, dit waren onder andere
diverse reconstructies van hutten en boerderijen uit diverse
periodes variërend van Prehistorisch, Romeins tot Middeleeuws.
Na Archeon kon ik bij Sars Houtbouw aan de slag. Kees
Sars heeft overigens als leermeester ook aan de Batavia
gewerkt. Kees was bezig met het opzetten van een project
voor de bouw van een middeleeuwse Kogge in Kampen.
In nauwe samenwerking met onder andere deskundigen
van het voormalige NISA, hebben wij daar samen met
leerlingen een zeer authentiek Koggeschip gereconstrueerd.
Daarna kon ik bij Sars Houtbouw door met een vervolgproject,
de bouw van het 18 e eeuws Utrechts Statenjacht.
Dit project heeft ruim vier jaar in beslag genomen. Direct
na de te water zetting van het jacht kon ik een positie als
hoofdleermeester krijgen bij de Bataviawerf.
Anton van de Heuvel
Anton van de Heuvel (43) is sinds 2003 actief als
hoofdleermeester bij de Bataviawerf. In deze rol is
Anton verantwoordelijk voor de werkvoorbereiding
en ondersteuning van de leermeesters die actief
betrokken zijn bij de bouw van De 7 Provinciën.
"In eerste instantie was ik bezig met een grafische
opleiding. In deze periode kreeg ik een bijbaan aangeboden
bij de toenmalige Stichting Prehistorisch Huis te Eindhoven.
Ik was woonachtig op het terrein en ik vond de bouwwerkzaamheden
zoals de prehistorische reconstructies van
boerderijen en boomstamkano’s zo boeiend, dat ik besloot
In deze periode was men op de Bataviawerf bezig om de
bouw van De 7 Provinciën weer op te starten. Nieuwe
bouwplannen moesten op bouwtechnische wijze gerealiseerd
worden. Het nieuwe lijnenplan betekende een
behoorlijke aanpassing op de romp in aanbouw. Het was de
uitdaging om niet meer te demonteren dan noodzakelijk,
maar uiteindelijk bleek door voortschrijdend inzicht dat een
groot deel van de romp toch aangepast moest worden. Ik
heb mede plannen ontwikkeld om met nieuwe spanten het
lijnenplan daadwerkelijk op het schip te realiseren.
Daarnaast is het mijn uitdaging om voorstellen te ontwikkelen
zodat we een maximale duurzaamheid inbouwen
zonder de authenticiteit te veel geweld aan te doen. Hierbij
zijn onder andere houtselectie, ventilatie, afwatering, en
demontabele constructies belangrijke uitgangspunten.
Recent ben ik mij aan het verdiepen in intermenselijke
communicatie. Daarmee hoop ik de communicatie met de
mensen om mij heen te verbeteren zodat ik ook op die
manier een positieve bijdrage kan leveren aan dit bijzondere
bouwproject."
Bij foto voorpagina
Leermeester Friso Wennekes is samen met een aantal reïntegranten bezig met de
werkzaamheden aan de berghouten van De 7 Provinciën.
2
2-2009 journaal

Bouwnieuws
Herstel brandschade
In ons vorige Bataviawerf Journaal konden wij melden dat
een tijdelijke voorziening gerealiseerd kon worden voor
de huisvesting van een nieuwe machinale werkplaats. De
inmiddels opgeleverde variantloods is dankzij de inzet van
onze technische dienst en enkele vrijwilligers voorzien van
bekabeling en verlichting. Ook is de nieuwe werkplaats voorzien
van rookmelders, een inbraakalarm en blusmiddelen.
De afgelopen weken zijn ook de nieuwe stationaire houtbewerkingmachines
gearriveerd en in gebruik genomen.
Daarnaast zijn enkele opslagcontainers ingericht voor de
motorkettingzagen, verf en conserveermiddelen. Ook is een
tijdelijk kantoorhuisvesting opgesteld op de plaats van de
voormalige telefooncentrale en reserveringskantoor. Met de
verzekeraars is onlangs een overeenstemming bereikt over
de hoogte van het schadebedrag voor de getaxeerde en
ongetaxeerde gereedschappen en goederen en de tuigage
van de Flevoaak Carla Lammers. Over de hoogte van het
schadebedrag voor de zeilen van de Batavia is nog geen
uitspraak gedaan.
Tijdelijke machinale werkplaats
Bouw De 7 Provinciën
De werkzaamheden aan De 7 Provinciën staan nog enigszins
op een laag pitje vanwege de vele werkzaamheden,
maar er worden momenteel voorbereidingen getroffen voor
het plaatsen van spanten. Daarnaast zijn de werkzaamheden
aan de berghouten weer opgestart en zijn knieën
geselecteerd voor de holle wulf.
Ook zijn onlangs vele gaten in de al geplaatste spanten
gemaakt en voorzien van boorzuur in poedervorm.
De bezoekers- en bouwsteigers van De 7 Provinciën zijn
onderhouden. Slechte delen zijn waar nodig vervangen en
aan de achterzijde is het bovenste platform voorzien van
een nieuw dek.
Onderhoud Batavia
Enkele huiddelen aan bakboordzijde zijn vervangen,
daarnaast is ook de dorpel van een geschutspoort volledig
vervangen. Het ontwerp van deze dorpel is aangepast
zodat inwatering in de ondergelegen constructie niet meer
mogelijk is. Op termijn zullen alle bestaande dorpels door
dit verbeterde model vervangen worden. Naast het schoonkrabben
van de masten en ra’s zal ook de afwerking van
de romp nagelopen worden en voorzien worden van een
nieuwe beitslaag. Ook de schildering van de holle wulf krijgt
een nieuwe beschermende laklaag. Binnenkort zal in het
ruim een begin gemaakt worden met het aanpassen van
de vlonders. Hierdoor zal de toegankelijkheid in het ruim
verbeterd worden.
Afwerking nieuwe huidgangen
3
2-2009 journaal

Bouwnieuws
Nieuwe historisch onderzoeker
Sinds 2 juni is drs. Arent Vos (50) verbonden aan de
Bataviawerf. Arent is en blijft werkzaam voor de Rijksdient
voor het Cultureel Erfgoed, voorheen NISA/RACM,
onderdeel van het Ministerie van OCW. In eerste instantie
zal Arent twee dagen per week onderzoek uitvoeren
naar de toekomstige verantwoorde inrichting van de
Batavia.
bestond dat begin jaren ’80 in Nederland nog niet echt als
vak en werd het ook niet gedoceerd aan een Nederlandse
universiteit. Ik studeerde daarom 'gewoon' archeologie in
Leiden (prehistorie) en Amsterdam (middeleeuws). Ik probeerde
mijn programma zo in te richten, dat het nuttig zou
zijn om in de onderwaterarcheologie enigszins beslagen ten
ijs te komen’’. Iets later werd hiertoe ook door Arent een
studie aan de Enkhuizer Zeevaartschool afgerond.
“Vanaf 1985, aanvankelijk tussen de studie door, was ik
werkzaam in de scheepsarcheologie. Eerst bij Ketelhaven
(opgraving en beschrijving van een middeleeuwse kogge in
de Noordoostpolder) en vanaf 1986 vooral onder water voor
een pril ontwikkelend dienstje bij het Ministerie van Cultuur.
Dat stond bekend als de 'Afdeling Archeologie Onderwater',
met eerst een basis op het Ministerie in Rijswijk, maar al
snel gevestigd in Alphen aan den Rijn. Daar werd met een
klein groepje enthousiastelingen uitvoerig geëxperimenteerd
met het archeologisch werken onder water.
Arent Vos
Tijdens zijn studie geschiedenis in Leiden, met de nadruk op
vaderlandse en maritieme geschiedenis en als specialisatie
historische scheepsbouw, ontstond het idee om iets te gaan
doen met de combinatie maritieme geschiedenis en duiken.
“Scheeps- en onderwaterarcheologie lag voor de hand, al
Mooie onderzoeken waren die op het wrak Scheurrak SO 1
(Waddenzee bij Texel) en op het wrak Aanloop Molengat
(Noordzee bij Texel). Na de introductie van een nieuwe,
strenge ARBO-duikwetgeving werd ik in 1996 gevraagd een
'professioneel archeologisch duikteam' op te starten bij het
NISA in Lelystad. Dit duikteam heeft tien jaar op diverse
plekken in Nederland gedoken en zoveel mogelijk informatie
vastgelegd. Voornamelijk over scheepswrakken, maar
bijvoorbeeld ook over brugresten uit de Romeinse tijd.
Daarnaast bestonden er altijd veel contacten met sportduikers
én bood het duikteam een unieke gelegenheid
mensen op te leiden in dit werk. Helaas werd dit ervaren
duikteam eind 2006 als sluitstuk van een reeks reorganisaties
en bezuinigingen opgeheven.
Ik verheug mij op de twee dagen per week waarin ik voor
de Bataviawerf onderzoek kan verrichten. De overige drie
dagen van de week blijf ik actief voor de Rijksdienst.”
S c h o l i n g & R e ï n t e g r a t i e
Diploma te behalen voor deelnemers op
de Bataviawerf
Concern voor Werk vindt het belangrijk kennis en vaardigheden
bij de medewerkers steeds verder te ontwikkelen. Dit
geeft hen extra bagage voor het kunnen doorstromen naar
een reguliere arbeidsplaats.
Sinds 6 mei is het ook mogelijk dat reïntegranten vanuit
Concern voor Werk een erkend diploma kunnen behalen en
tegelijkertijd kunnen werken op de Bataviawerf.
De Bataviawerf is erg blij met deze ontwikkeling, omdat
je de mensen echt iets kan meegeven na hun werk op de
werf. Om deze opleiding invulling te geven die past bij de
werkzaamheden van de Bataviawerf heeft Concern voor
Werk een trainingsbureau in de arm genomen om een
speciaal lesprogramma te maken.
Kick off meeting
Onderdelen die gevolgd worden op de Bataviawerf zijn
houtbewerking, schilderen en metaalbewerking.
In één jaar zullen alle studenten de basisvaardigheden
4
2-2009 journaal

S c h o l i n g & R e ï n t e g r a t i e
Kort nieuws
van deze ambachten leren kennen, maar zeker ook de
basisvaardigheden die komen kijken bij het werken op een
bouwplaats komen hier uitgebreid aan de orde.
Samenwerking ROC Flevoland
De samenwerking tussen ROC Flevoland en de Bataviawerf
is weer een succes. Van 1 april tot 5 juni heeft een groep
van 10 stagiaires van de opleiding Assistent Houtbranche
niveau 1 werkervaring opgedaan in de werkplaatsen op
de werf. Vooral de hulp bij het inrichten van de nieuwe
werkplaats heeft de jongens de kans gegeven veel aspecten
van de bouw te leren kennen. Met name de sociale vaardigheden
die nodig zijn om samen te kunnen werken en je
aan regels te houden was een grote uitdaging. Er was deze
periode genoeg leven de in brouwerij.
Flevoaak Carla Lammers
De Carla Lammers is weer vaarklaar. Een nieuwe set zeilen
is geleverd en de tuigage is weer compleet. De afgelopen
weken is door de onderhoudsploeg van de Batavia hard
gewerkt om de Carla Lammers te voorzien van een nieuwe
beitslaag, ook zijn enkele reparaties uitgevoerd.
Uitreiking getuigschrift
Flevoaak Carla Lammers
Bezoek nieuwe Commissaris
Enkele weken geleden heeft de nieuwe Commissaris
van de Koningin, de heer Leen Verbeek een bezoek
gebracht aan de Bataviawerf. Na een onderhoud met
bestuur en directie, heeft Hoofd Bouw Aryan Klein
een rondleiding gegeven over het werfterrein en de
Batavia. De heer Verbeek is een fervent bouwer van
scheepsmodellen en toonde veel belangstelling voor de
schepen, maar in het bijzonder voor de Flevoaak die
regelmatig als Provinciaal Statenjacht ingezet wordt.
Informatiebalie
Onlangs is een nieuwe informatiebalie gemaakt door
twee vrijwilligers. De balie heeft de vorm van een spant
en is geplaatst op de plaats van de maquette van de
Admiraliteitswerf van Rotterdam. De balie is niet alleen
bedoeld voor het verstrekken van informatie maar
vooral ook voor het werven van nieuwe donateurs.
De maquette heeft een nieuwe plaats gekregen in de
tentoonstellingsruimte als onderdeel van een plan om
deze tentoonstelling aan te passen ter gelegenheid
van het 25-jarig bestaan van de Bataviawerf in 2010.
5
2-2009 journaal

activiteiten
summary
17 e EEUWSE ACTIVITEITENMIDDAG
Zaterdag 20 juni en zondag 21 juni, zaterdag 11 juli en
zondag 12 juli, zaterdag 8 augustus en zondag 9 augustus.
Op een aantal dagen in de zomervakantie organiseert
Theatervereniging JTL in samenwerking met de Bataviawerf
een middag vol 17 e eeuwse activiteiten. Tussen 12.00 en
16.00 uur kunnen bezoekers volop meedoen aan activiteiten
als een springtouw maken op de lijnbaan, aan de kaapstander
draaien op de Batavia, spanten bouwen, trekzagen en
touwgooien. Daarnaast worden in de kombuis verhalen vertelt
bij een smeulend vuurtje. Theatervereniging JTL begeleidt de
bezoeker geheel in klederdracht door de activiteiten!
VRIJDAG 10 Tot en met ZONDAG 12 JULI 2009:
PASAR BATAVIA
In het vorige journaal gaven we aan dat de Pasar Batavia
plaats zou vinden op 1, 2 en 3 mei. De Pasar Batavia is
verplaatst naar het weekend van 10 tot en met 12 juli.
De Bataviawerf is hierin
een bijzonder decor voor
een Indisch evenement met
optredens, cultuur en
kookdemonstraties, want
met VOC-schepen als de
Batavia werden in de 17 de
eeuw oosterse specerijen
en producten meegenomen
naar Nederland. In de kiel
van De 7 Provinciën zullen
diverse artiesten optreden
en voor de kinderen
worden leuke activiteiten
georganiseerd.
ZATERDAG 25 JULI 2009: OUDE AMBACHTENDAG
Op deze dag komen oude ambachten écht tot leven!
Er worden diverse ambachtslieden uitgenodigd als een
mandenvlechter, een mosterdmaker en nettenbreiers.
Ook geven de ambachtslieden van de Bataviawerf demonstraties
in beeldsnijden, smeden, knopen en zeilnaaien.
Tevens komt het Bataviakoor optreden en zal de dag
worden afgesloten met kanonschoten.
ZATERDAG 29 AUGUSTUS 2009: KINDERPIRATENFEEST
Enter het schip en hijs de zeilen! Zaterdag 29 augustus is
het weer tijd voor het kinderpiratenfeest op de Bataviawerf.
Voor deze speciale dag kunnen kinderen het leven als piraat
meebeleven. Het VOC-schip en de werf bieden vele activiteiten
voor een dag vol belevenissen en avontuur met een
knallend einde. Kom verkleed als piraat en doe mee met
Pirate Olympics!
Recently a new, but temporary, machine workshop has
been erected, and in the last few months extensive electrical
wiring has been installed to power the newly acquired
woodworking machines. We have also created storage
facilities for tools and equipment.
We have joined forces with the ROC Flevoland, the Regional
vocational training Centre. By giving apprentices the opportunity
to learn on the job, and providing them with regular
feedback they have a head start in the competitive labour
market.
Work on De 7 Provinciën is now gradually starting up. Many
new timbers have been selected and are now ready to be
measured and transformed into floor timbers and knees.
Now that the weather is improving, the hull of the Batavia
and many other parts are being treated to a new coat of
paint or varnish. Several hull planks have been replaced
and the mainmast has been checked for weak spots.
The newly appointed Queens Commissioner for the Province
of Flevoland Mr. Leen Verbeek, has paid the Bataviawerf a
visit. He was most interested in our activities, since he is a
dedicated ship model builder.
A new information desk, in the shape of a ships’ frame, has
been placed in the visitor’s centre so we can better inform
our visitors about our activities.
A former underwaterarcheologist, Mr. Arent Vos has joined
the Bataviawerf as our new part-time researcher.
Willem van de Velde the Elder is well known for his beautiful
ships’ portraits. This Seventeenth Century draughtsman
also worked for King Charles II and has contributed a great
deal to our knowledge of the Seventeenth Century ship.
Kom voor kanonnengebulder
naar de Bataviawerf
op zaterdag 14 juli, 18 juli,
1 augustus en 29 augustus!
AAK VAREN
Op alle zondagen in juli en augustus kunnen bezoekers een
stukje meevaren op de Flevoaak de Carla Lammers.
De opstapplaats is op de steiger van de Batavia waar een
kleine vergoeding van max. € 2,00 p.p. gevraagd zal
worden. De Aak vaart richting Bataviahaven over het
Markermeer en weer terug.
Kijk voor actuele informatie over activiteiten op
www.bataviawerf.nl
6
2-2009 journaal

vakantie sudoku
Gevaren op zee!
Het leven op zee was vol gevaren. Zovéél dat we er,
speciaal voor de donateurs, wel een sudoku puzzel
van konden maken. Vul het rooster in zodat in iedere
rij (horizontaal en verticaal) en in elk blok van 9
vakjes een symbool maar één keer voorkomt.
St o r m : Het schip kon met man en muis vergaan.
En als dat niet gebeurde, kon de lading nat worden en
beschimmelen.
Br a n d : Heel gevaarlijk op een schip dat helemaal van
hout was gemaakt en waar buskruit lag voor de
kanonnen.
Pa a l w o r m: Dit schelpdier boorde kleine gaatjes in de
scheepswand. Ga maar na wat dat voor gevolgen kon
hebben.
Wi n d s t i l t e: Als er geen wind was, kon je wekenlang
stilliggen midden op de oceaan. Roeien had weinig zin
met een grote Oost-Indiëvaarder.
Sc h e u r b u i k: Kreeg je door een gebrek aan vitamine C.
Je ledematen verlamden en tandvlees ontstak, zodat je
je tanden er met je tong uit kon duwen.
Muiterij: De bemanning kon in opstand komen tegen
de kapitein en zelfs het bevel overnemen. Chaos was
meestal het gevolg.
Pi r a t e n: Aanvallen door piraten of door schepen van
landen met wie de Nederlandse Republiek in oorlog
was.
Be d o r v e n v o e d s e l e n w a t e r : Op een maandenlange
reis bleven het eten en water niet vers.
Bedorven voedsel maakte de bemanning zwak
en ziek.
Ve r d w a l e n: Een schip dat zijn koers kwijt was,
kon gruwelijk verdwalen. Met een beetje pech
zat je maanden langer op het schip of kwam je
nooit meer aan...
Vri e n d e n b o n
Als donateur van de werf vertelt u enthousiaste
verhalen over ons project aan anderen. Om geïnteresseerden
over de streep te trekken te komen kijken
naar onze unieke scheepsbouwprojecten en historische
ambachten, bieden wij u de 'Vriendenbon' aan.
Deze bon kunt u schenken aan uw vrienden, familie of
buren om hen kennis te laten maken met het
maritieme verleden van Nederland in de Gouden Eeuw.
Breng een bezoek aan de Bataviawerf
in Lelystad en ontvang 50% korting op
de toegangsprijs voor max. 4 personen.
50% Korting
Volwassene Nu € 5,00 i.p.v. € 10,00
65+ Nu € 4,00 i.p.v. € 8,00
Kind 6 t/m 12 jaar Nu € 2,50 i.p.v. € 5,00
Kind 0 t/m 5 jaar
Gratis!
Deze kortingsbon is geldig in 2009 en is niet te gebruiken
i.c.m. andere acties en reserveringen.
Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
7
2-2009 journaal

Een heel korte geschiedenis van…
Willem van de Velde
De Vierdaagse Zeeslag
Willem van de Velde de Oudere (1611-1693) heeft
grote bekendheid vanwege zijn uitermate nauwkeurige
schetsen van schepen of zeeslagen. Voor maritieme
historici en de Bataviawerf zijn deze scheepsportretten
van groot belang gebleken voor onze beeldvorming
over schepen uit de 17 e eeuw. In het bijzonder geven
de prenten van De 7 Provinciën de bouwers van de
Bataviawerf een uniek inzicht in het uiterlijk en vele
details van het schip, zoals de ornamentiek, de tuigage
en de romp boven de waterlijn.
Willem van de Velde de Oudere werd omstreeks 1611 in
Leiden geboren. Zijn ouders waren afkomstig uit de buurt
van Gent. Zijn gehele werkzame leven hield Van de Velde
zich bezig met het tekenen van schepen. Op grond van
deze schetsen maakte hij zijn penschilderingen (inkt op een
geprepareerd wit doek of paneel). Als een soort oorlogsverslaggever
voer hij soms mee aan boord van de Nederlandse
oorlogsvloot. In 1666 maakte hij een serie tekeningen van
verschillende episodes uit de Vierdaagse Zeeslag, onderdeel
van de tweede Engelse zeeoorlog. Admiraal Michiel de
Ruyter had hem hoogstpersoonlijk toestemming gegeven
daags voor het gevecht op een van de Nederlandse schepen
aanwezig te zijn.
Op 10 juni 1666, aan de vooravond van de Vierdaagse
Zeeslag, komt de krijgsraad bijeen aan boord van het
oorlogsschip De 7 Provinciën. Dat is te zien aan de witte
vlag achterop dit schip. De vlag en wimpel aan de grote
mast geven aan dat het gaat om het schip van de opperbevelhebber.
De 7 Provinciën was het jaar ervoor op de
werf Admiraliteit van de Maze (Rotterdam) gebouwd in
opdracht van de Staten Generaal als onderdeel van een
groot vlootbouwprogramma, als antwoord op de Engelse
dreiging.
De bovenstaande monumentale penschildering is te zien in
het Rijksmuseum Amsterdam, maar een groot deel van de
prenten is in het bezit van Museum Boijmans Van Beuningen
te Rotterdam.
De vele honderden prenten van Willem van de Velde
hebben ook internationale bekendheid, een substantiële
collectie is in het bezit van het Maritiem Museum te Greenwich,
Londen, een nalatenschap van zijn werk in opdracht
van de Engelse koning Karel II. Vele andere prenten hebben
wereldwijd hun weg gevonden naar particulieren en musea.
Zij hebben grote invloed gehad op het werk van latere
maritieme schilders.
Colofon – jaargang 21, nr 2
Bataviawerf Journaal is een uitgave van de Bataviawerf in Lelystad en verschijnt vier keer per jaar. Het Journaal is bestemd voor donateurs en relaties van de Bataviawerf.
8
Bataviawerf, Oostvaardersdijk 01-09, Postbus 119, 8200 AC Lelystad-NL • Postbank 1513, ING Bank 67.05.85.904
T +31 (0)320 261409 • F +31 (0)320 261360 • E info@bataviawerf.nl • www.bataviawerf.nl
Redactie: Management Team Bataviawerf • Druk en ontwerp: Anker Media, Lelystad