de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor nederland - Naturalis

een ontdekking in de peel: de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor
nederland (lepidoptera: noctuidae)
Frans Post
Xestia stigmatica werd in 2001 voor het eerst in Nederland aangetroffen, in de
Peelstreek. In 2007 werd in dezelfde omgeving een tweede exemplaar gevangen.
Deze nachtvlinder was al uit vrijwel geheel Europa bekend, maar nog niet uit ons
land. Het is opmerkelijk dat deze soort niet vaker in ons land wordt aangetroffen
want de habitat, goed ontwikkelde mantelvegetaties met een rijke kruidenbegroeiing,
komt veel voor. Door veranderingen in het bosbeheer neemt dit biotooptype zelfs in
omvang toe. Misschien dat deze nieuwe vondst de eerste is van een reeks van nieuwkomers
als gevolg van de voorspelde temperatuurstijging.
inleiding
In 2001 en 2007 werd in de Deurnese Peel een
vrouwtje verzameld van Xestia stigmatica (Hübner,
1814) (fig. 2). Deze soort was nog niet eerder
gevonden in Nederland. De vindplaatsen liggen
Figuur 1. Vindplaatsen van Xestia stigmatica in
Nederland.
Figure 1. Sites where Xestia stigmatica was found in
the Netherlands.
in de gemeente Deurne in de provincie Noord-
Brabant (Amersfoortcoördinaten 188 380 en 191
379) (fig. 1). De vangst van een nieuwe soort
macronachtvlinder voor de Nederlandse fauna
is geen alledaags verschijnsel. In de jaren 1980
werden zeven nieuwe soorten ontdekt en tussen
1990 en 1994 kwamen er nog vier bij. De voorlaatste
was de vangst van Zygaena viciae (Denis &
Schiffermüller, 1775) in het uiterste zuiden van
Limburg (Koomen 1996). In 2006 vond er een
influx plaats van Platyperigea kadenii (Freyer,
1836) (Van Vuure 2007). Slechts vier van deze
12 soorten hebben zich in Nederland gevestigd
waarvan een in Zeeland en drie in Zuid-Limburg.
Bij de zeven overige soorten bleef het bij één of
enkele waarnemingen. Dat brengt het aantal in
Nederland voorkomende Macrolepidoptera,
zonder de groep van de dagvlinders, op circa
845 soorten. Dat de afgelopen 12 jaar maar twee
nieuwe soorten zijn ontdekt laat zien dat de
Macrolepidoptera goed onderzocht zijn.
Sinds 2001 wordt door de auteur onderzoek
gedaan naar het voorkomen van nachtvlinders
in de Peel, op de grens van de provincies Noord-
Brabant en Limburg. Het betreft een tweetal
gebieden: de Groote Peel (ca 1.400 ha) en
de Mariapeel. Dit laatste terrein bestaat uit
verschillende delen, zoals de Deurnese Peel,
post - de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor nederland 11

Figuur 2. Het eerste Nederlandse exemplaar van Xestia
stigmatica. Foto Frans Post.
Figure 2. The first Dutch specimen of Xestia stigmatica.
Photo Frans Post.
Figuur 3. Xestia triangulum. Foto Frans Post.
Figure 3. Xestia triangulum. Photo Frans Post.
Mariaveen en Griendtsveen (ca 3.000 ha). Aan
beide gebieden zal ruim 1.500 ha nieuwe natuur
worden toegevoegd in het kader van de uitbreiding
van de Ecologische Hoofdstructuur. De Peel
is grotendeels in handen van Staatsbosbeheer.
Enkele gemeenten en particulieren bezitten eveneens
veenrestanten.
Tot halverwege de jaren 1960 is de Peel op grote
schaal ontgonnen. Tienduizenden hectaren
werden omgezet in landbouwgrond en ook
de overgebleven natuurgebieden zijn over grote
oppervlakten ontdaan van hun veenlagen.
Ondanks deze zware ingrepen heeft de Peel
een rijke flora en fauna. De Groote Peel is een
Nationaal Park en beide gebieden zijn aangemeld
als Vogelrichtlijn- en Habitatrichtlijngebied.
In dit artikel wordt ingegaan op de herkenning
van Xestia stigmatica, het areaal, de Nederlandse
vindplaats en de habitat.
de nederlandse vondsten
De eerste vondst werd gedaan op 13 augustus 2001
in de Deurnese Peel. Aangetrokken door twee
500 Watt lampen verscheen een vrouwtje van
X. stigmatica om 23.00 uur op het laken. Op
6 augustus 2007 werd het tweede vrouwtje van
X. stigmatica waargenomen op 2,5 kilometer
van de vindplaats uit 2001 maar in hetzelfde
peelgebied in de gemeente Deurne. Circa honderd
bomen waren besmeerd met stroop, met
name bedoeld om Mormo maura (Linnaeus, 1758)
te lokken. Temidden van een tiental vlinders
waaronder enigszins gelijkende soorten als Diarsia
rubi (Vieweg, 1790) en Xestia c-nigrum (Linnaeus,
1758) leek een X. stigmatica te zitten. Sinds de
vangst uit 2001 is het devies ‘bij twijfel meenemen’
en thuis bleek het inderdaad om
stigmatica te gaan.
determinatie
Xestia stigmatica is een nachtvlinder met 4 cm
spanwijdte. De soort stond tot 1997 bekend als
Xestia rhomboidea (Esper, 1790). De naamlijst van
Fauna Europaea (Fibiger & Skuhle 2004) hanteert
echter de naam X. stigmatica conform de taxonomische
revisie door Hacker (1998) en deze
naam wordt daarom overgenomen.
Het geslacht Xestia waartoe stigmatica behoort,
maakt deel uit van de familie Noctuidae (uilen)
die in Nederland circa 363 vertegenwoordigers
telt. Er zijn acht Xestia-soorten waarvan c-nigrum,
triangulum (Denis & Schiffermüller, 1775), baja
(Denis & Schiffermüller, 1775), sexstrigata
(Haworth, 1809) en xanthographa (Denis &
Schiffermüller, 1775) algemeen tot vrij algemeen
12 nederlandse faunistische mededelingen 27 ‒ 2007

Figuur 4. Xestia ditrapezium. Foto Frans Post.
Figure 4. Xestia ditrapezium. Photo Frans Post.
Figuur 5. Diarsia brunnea. Foto Frans Post.
Figure 5. Diarsia brunnea. Photo Frans Post.
voorkomen terwijl castanea (Esper, 1798) en
agathina (Duponchel, 1827) zeer zeldzaam
zijn. De status van X. ditrapezium (Denis &
Schiffermüller, 1775) is onduidelijk, specialisten
vangen de soort niet tot mondjesmaat. Een
bruinige, licht afwijkende X. c-nigrum of
X. triangulum wordt bij vluchtige beschouwing
snel voor X. ditrapezium versleten, waardoor er
een vertekend beeld is van het voorkomen.
Zo werd het vrouwtje uit 2001 in eerste instantie
aangezien voor X. ditrapezium. Bij nadere beschouwing
bleek de vlinder echter donkere
achtervleugels te hebben waar de lichte franje aan
de achtervleugels fel tegen afstak. Een tweede
opvallend kenmerk bevond zich in het zoomveld
van de voorvleugel. De donkere en aan de buitenzijde
licht gekartelde band komt niet voor bij
soorten met een vergelijkbare tekening zoals
X. triangulum (fig. 3) of X. ditrapezium (fig. 4).
Zittend op het laken met gesloten vleugels is er
ook een overeenkomst met Diarsia brunnea
(Denis & Schiffermüller, 1775) (fig. 5) maar deze
uil heeft lichte achtervleugels en een gelige niervlek.
Nier- en ringvlek zijn bij X. stigmatica niet
opgelicht, hoogstens is er sprake van een lichte
belijning. Na raadpleging van veldgidsen (Koch
1972, Skinner 1984) leidde de determinatie tot
X. stigmatica. Het plaatwerk in de gids van
Skinner maakte dat direct duidelijk, terwijl de
Duitse tekst uit Koch de doorslag gaf op de kleine
details. De combinatie van de zoomband in de
voorvleugel, de donkere achtervleugels met lichte
franje en het vrijwel ontbreken van de tekening
van ring- en niervlek zijn uiteindelijk bepalend.
De determinatie lijkt eenvoudig maar is dat niet.
Bij een revisie van de verspreiding van X. stigmatica
in Groot-Brittannië bleek er regelmatig
sprake te zijn van foute determinaties (Waring
2003, Parsons 2004). Veel waarnemingen waren
te herleiden tot X. triangulum, X. ditrapezium of
D. brunnea.
verspreiding in europa
Xestia stigmatica kent in Europa een grote
verspreiding. Vanaf de Pyreneeën, Zuid-Italië
en het zuiden van Griekenland tot en met het
zuiden van Scandinavië en van Groot-Brittannië
tot en met het midden van Rusland is er sprake
van een groot aaneengesloten areaal (Fibiger
1993). Het is opvallend hoe de areaalgrens zich
om Nederland heen buigt. Nowacki (1998)
noemt de soort voor Centraal-Europa lokaal
maar schaars. In Groot-Brittannië is de soort
bedreigd en is er een speciaal herstelprogramma
voor ontwikkeld. In België ontbreekt ze in het
aangrenzende Vlaanderen maar ze is wel te
post - de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor nederland 13

vinden in de zuidelijke provincies Namen en
Luxemburg (De Prins 1998). In Duitsland is de
soort in alle deelstaten vastgesteld (Forster &
Wohlfahrt 1971). In de beide provincies die
aan Nederland grenzen, Niedersachsen en
Nordrhein-Westfalen, is de soort schaars en
bedreigd (www. schmetterlinge-deutschlands.de,
april 2007). Vanuit Deurne gezien bevinden de
dichtstbijzijnde vindplaatsen in België en
Duitsland zich op circa 100 kilometer afstand.
de vindplaats
De Mariapeel en Deurnese Peel zijn de restanten
van een uitgestrekt oerlandschap met levend
hoogveen. Tot ruim vijftig jaar geleden werd
de bovenlaag afgegraven, vaak tot op de zandondergrond,
en na het staken van de ontginningen
werd het aan zijn lot overgelaten. Het
gebied groeide dicht met pijpenstrootje Molinia
en berk Betula en de uitgeveende kuilen vulden
zich met gitzwart water (Caspers & Post 1996).
Het is tegenwoordig een gevarieerd gebied met
plassen, moerassen en natte bossen met wilg Salix
en els Alnus glutinosa. Op droge ruggen is grove
den Pinus sylvestris aangeplant en plaatselijk is er
zomereik Quercus robur te vinden, omringd door
heideveldjes. In enkele oude veenputten is het
hoogveen weer tot ontwikkeling gekomen. Het
gebied is aangewezen als Habitatrichtlijngebied
vanwege het voorkomen van drie bijzondere
biotopen: ‘psammofiele heide met Calluna en
Genista’, ‘Noord-Atlantische vochtige heide met
Erica tetralix’ en het type ‘aangetast hoogveen
waar natuurlijke regeneratie nog mogelijk is’. Dit
toont het wetenschappelijke belang van dit voormalige
hoogveengebied.
De laatste 25 jaar is het reservaat van karakter aan
het veranderen. Mede onder invloed van voedselrijk
water uit de omgeving en depositie van verzurende
stoffen treedt er sterke vergrassing op met
pijpenstrootje Molinia caerulea. Het open water
verlandt naar dichte moerassen, met een snelle
opmars van berk Betula, wilg Salix en els Alnus
glutinosa. Plaatselijk is een dicht moerasbos
ontstaan, een biotoop dat vijftig jaar geleden nog
geheel onbekend was in deze streek. In het verleden
was het gebied van verre zichtbaar als een
hoge bult met aan de horizon een enkele berk.
Nu zou de argeloze toeschouwer de indruk krijgen
dat er een groot bos ligt.
Met gebiedsgerichte maatregelen is Staatsbosbeheer
bezig delen te herstellen. Door de aankoop
van laaggelegen landbouwpercelen, het aanleggen
van kades en het plaatsen van stuwen wordt in de
kern van het gebied het waterpeil verhoogd. Het
hoogveen kan tot ontwikkeling komen en een
deel van het moerasbos is aan het afsterven. Een
belangrijke doelstelling van Werkgroep Behoud
de Peel gaat daarmee in vervulling: de realisering
van een uitgestrekt gebied dat woest en ledig is en
herinneringen oproept aan de natuurlijke staat en
desolaatheid van 200 jaar geleden (Van Engen &
Joosten 1994).
Vijf kilometer ten zuiden van de Mariapeel, aan de
Noordervaart, begint het Kanaal van Deurne dat
na zestig kilometer in het noorden uitmondt in de
Maas. In het verleden had het een belangrijke
betekenis voor de afvoer van turf maar die economische
functie is komen te vervallen. Vanuit
ecologisch oogpunt is het een aanwinst want deze
verbindingszone is een schakel tussen grote natuurgebieden
in het oosten van Noord-Brabant. Aan de
oostzijde van de Deurnese Peel stroomt het kanaal
over een lengte van vijf kilometer door de Peel,
omzoomd door kruidenrijke bermen en opgaand
moerasbos. Aan weerzijden daarvan liggen zompige
moerassen. Xestia stigmatica is in 2001 waargenomen
langs dit kanaal (fig. 6). Op 2,5 kilometer
ten oosten van dit kanaal en een kilometer ten
noorden van het kerkdorp Helenaveen ligt in de
Deurnese Peel een voormalig visvijvercomplex.
Er bevinden zich percelen bos met Douglasspar,
eik en berk (fig. 7) en de wateren zijn omzoomd
met wilg en els. Vijftien jaar geleden heeft de visvereniging
het verkocht aan Staatsbosbeheer en het
gebied is toegevoegd aan de Ecologische Hoofdstructuur.
In 2007 is hier het tweede exemplaar van
X. stigmatica verzameld.
De vlinderhistorie van deze gebieden is redelijk
bekend. Tussen 1935 en 1968 heeft C. Nies uit
14 nederlandse faunistische mededelingen 27 ‒ 2007

Deurne de Peel afgestroopt op vlinders. In dertig
jaar tijd bouwde hij een indrukwekkende verzameling
op met ruim 12.000 opgezette vlinders
(collectiegegevens bekend bij auteur). De collectie
bevindt zich in het ‘Beiaard en Natuurmuseum’ te
Asten. Het moet voor Nies geen opwekkende
bezigheid zijn geweest om de ondergang van de
bijzondere vlinderfauna te volgen. Zo zijn bijvoorbeeld
alle parelmoervlindersoorten verdwenen.
Nies heeft het niet meer hoeven meemaken
dat het laatste veenhooibeestje Coenonympha
tullia (Müller, 1764) in 1991 verdween, een soort
die in 1974 nog met duizenden rondvloog (waarnemingen
auteur). Het in 2001 gestarte onderzoek
waar ook P. van Son en J. Schipperen aan
deelnemen, heeft duidelijk gemaakt dat de nachtvlinderfauna
minder zware klappen heeft opgelopen
dan die van de dagvlinders. Niettemin
is de laatste Nederlandse vindplaats van de
internationaal zeldzame Phyllodesma ilicifolia
(Linnaeus, 1758) verloren gegaan. In de Peel zijn
anno 2007 ruim 460 soorten Macrolepidoptera
vastgesteld en daarmee behoort dit gebied tot de
beste vlindergebieden van Nederland.
biologie en habitat
Xestia stigmatica begint half juni te vliegen, de top
ligt eind juli en na augustus is de vliegtijd voorbij.
De vangst van 13 augustus (in 2001) is aan de late
kant. In 2001 begon het nachtvlinderonderzoek in
de Peel pas op 6 augustus en tot 22 augustus is de
plek zes keer bezocht. Er werd slechts één exemplaar
waargenomen. Van 2001 tot en met 2007 is
deze plek in juli en augustus 55 maal bezocht
waarvan 35 keer met licht en 20 keer met smeer.
Op deze vindplaats is de soort niet meer gezien.
De tweede vindplaats is pas in 2007 onderzocht;
bij drie bezoeken begin augustus werd er één
exemplaar ontdekt.
De habitat van X. stigmatica wordt door verschillende
auteurs in gelijke zin omschreven: mantelvegetaties
van vrij vochtige bossen met een rijke
kruidlaag (Faj˘cik 1998, Koch 1972, Nowacki
1998). Er worden geen speciale eisen gesteld, zelfs
groeves, parken, tuinen en jonge bosaanplant
komen in aanmerking. Steiner & Ebert (1998)
onderschrijven dit en voegen er hoogveengebieden
aan toe. De vlinders komen goed op
licht en kunnen met smeer aangelokt worden. In
de avondschemering worden bloeiende kruiden
bezocht.
De waardplanten voor rupsen in Baden-
Württemberg bestonden uit framboos Rubus
idaeus, sleedoorn Prunus spinosa en bosbes
Vaccinium myrtillus (Steiner & Ebert 1998). In
Engeland wordt speciaal onderzoek verricht naar
het voorkomen en de biologie van X. stigmatica.
Van 2002 tot 2005 is in het wild naar rupsen
gezocht. Tussen 10 januari en 12 april werden
ruim 125 rupsen aangetroffen op negen verschillende
voedselplanten. Ruim viervijfde hiervan
foerageerden op grote brandnetel Urtica dioica en
bosbingelkruid Mercurialis perennis (Field &
Waring 2006).
Beide Nederlandse vindplaatsen beantwoorden
aan de in de literatuur omschreven biotopen.
Ook de waardplanten voor de rups zijn er
aanwezig.
discussie
Gezien het grote areaal in West- en Midden-
Europa was het een kwestie van tijd dat
X. stigmatica in Nederland zou opduiken. De
soort is wijd verbreid maar is schaars en lokaal
aan de randen van het areaal. De biotoop is in
Europa en Nederland ruim voorradig en de soort
heeft een brede ecologische amplitude. Door
veranderingen in het Nederlandse bosbeheer
neemt de oppervlakte van de habitat, mantelvegetaties
van vochtige bossen met een rijke
kruidlaag, alleen maar toe. De dichtstbijzijnde
vindplaatsen vanuit de vangstplek Deurne in
Noord-Brabant liggen op 100 kilometer afstand
in België en Duitsland. Tot nu toe zijn twee
exemplaren verzameld, ondanks gerichte inspanningen
in de afgelopen zeven jaar.
De determinatie in het veld is niet eenvoudig
omdat er een drietal soorten is met een meer dan
oppervlakkige overeenkomst. Toch is het minder
waarschijnlijk dat er zich exemplaren in collecties
post - de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor nederland 15

Figuur 6. Vangplaats van Xestia
stigmatica langs Kanaal van
Deurne. Foto Frans Post.
Figure 6. Collecting site of Xestia
stigmatica along border of Kanaal
van Deurne. Foto Frans Post.
Figuur 7. Vangplaats van Xestia
stigmatica in bos bij een voormalig
visvijvercomplex. Foto
Frans Post.
Figure 7. Collecting site of Xestia
stigmatica in wood near a former
fishpond. Foto Frans Post.
bevinden die fout zijn gedetermineerd want in
opgezette staat komen de verschillen goed naar
voren. De biotoop van X. stigmatica is in Zuiden
Oost-Nederland overvloedig aanwezig en daarom
is het niet uitgesloten dat er op termijn, met
de stijging van de temperatuur in het verschiet,
meer exemplaren zullen opduiken. Vooralsnog
beschouw ik beide exemplaren als zwervers, maar
het is niet uitgesloten dat er zich in de nabije
omgeving een kleine populatie ophoudt.
16 nederlandse faunistische mededelingen 27 ‒ 2007

dankwoord
Een dankwoord is verschuldigd aan Johan
Schipperen en Piet van Son die mij sinds 2001
met grote ijver bijstonden op onze vele vruchteloze
missies om meer exemplaren van X. stigmatica
te bemachtigen.
literatuur
Caspers, T. & F. Post 1996. Natuur in Noord-Brabant,
twee eeuwen plant en dier. – Stichting het Noord-
Brabants Landschap, Haaren.
De Prins, W. 1998. Catalogue of the Lepidoptera of
Belgium. – Studiedocumenten van het Koninklijk
Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen,
Brussel 92: 1-236.
Engen, H. van & H. Joosten 1994. Wild & Woest &
Ledig. Gebiedsvisie Natuur, Bos en Landschap ‘De
Peelvenen’ (eindconcept). – dlo Staring Centrum,
Wageningen.
Fajčik, J. 1998. Die Schmetterlinge Mitteleuropas ii,
Noctuidae. – Jaroslav Fajčik, Bratislava.
Fibiger, M. 1993. Noctuidae Europaeae 2, Noctuinae ii.
– Entomological Press, Sørø.
Fibiger, M. & B. Skuhle 2004. Noctuidae.
– In: Karsholt, O. & E.J. van Nieukerken (eds.).
Fauna Europaea: Lepidoptera. version 1.1.
[www.faunaeur.org]
Field, R.G. & P. Waring 2006. A survey and ecological
study of the Square-spotted Clay Xestia rhomboidea
(Esper.) in Cambridgeshire and Essex with
additional results from Scotland and Wales.
– Entomologist’s Record 118: 57-65.
Foster, W. & T.A. Wohlfahrt 1971. Die Schmetterlinge
Mitteleuropas iv: Eulen (Noctuidae).
– Frankckh’sche Verlagshandlung, Stuttgart.
Hacker, H. 1998. Die Typen der von E.J.Ch. Esper
(1742-1810) in seinem ‘Die Schmetterlinge in
Abbildungen nach der Natur’ beschriebenen
Noctuoidea (Lepidoptera). – Esperiana 6: 433-468.
Koch, M. 1972. Wir bestimmen Schmetterlinge iii,
Eulen. – Neumann Verlag, Leipzig.
Koomen, P. 1996. Verslag Wintervergadering nev 10
februari 1996 te Utrecht. – Entomologische
Berichten Amsterdam 56: xxxvii-xxxix.
Nowacki, J. 1998. The noctuids of central Europe.
– František Slamka, Bratislava.
Parsons, M. 2004. Notes on the distribution of Squarespotted
Clay Xestia rhomboidea (Esp.) in the British
Isles, including some additional records. – Atropos
21: 6-13.
Skinner, B. 1984. Colour identification guide to moths
of the British Isles. – Penguin Group, London.
Steiner, A. & G. Ebert 1998. Die Schmetterlinge
Baden-Würtembergs 7, Nachtfalter v. – Eugen
Ulmer, Stuttgart.
Vuure, J. van 2007. Platyperigea kadenii (Lepidoptera:
Noctuidae) heeft Nederland bereikt.
– Entomologische Berichten, Amsterdam 67:
151-152.
Waring, P. 2003. The distribution of the Square-spotted
Clay Xestia rhomboidea in the British Isles.
– Atropos 19: 74-75.
Waring, P. & M. Townsend 2006. Nachtvlinders.
Veldgids met alle in Nederland en België voorkomende
soorten. – Tirion Uitgevers B.V., Baarn.
post - de uil XESTIA STIGMATICA nieuw voor nederland 17

summary
A discovery in De Peel: the noctuid moth Xestia stigmatica new for the Netherlands
(Lepidoptera: Noctuidae)
Xestia stigmatica is present all over Europe, but was not recorded in the Netherlands. In 2001 a
single female was caught at light, in the commune of Deurne (province of Noord-Brabant). The
site is located in De Peel, a large peat area, which has been largely exploited in the past. Thanks
to huge efforts to find more specimens, a second female was caught at syrup in 2007, close to
the first site. We tentatively consider the two females vagrants, although it cannot be excluded
that a small population exists near Deurne.
F.A.H.E. Post
Henriëtte Ronnerstraat 23
5038 kh Tilburg
fpost@euronet.nl
18 nederlandse faunistische mededelingen 27 ‒ 2007