Hulp bij het determineren van libellen, Blauwe waterjuffers - Vlindernet

Hulp bij het determineren van libellenBlauwe waterjuffersTekst:Tim TermaatDe VlinderstichtingEindelijk, het is weer mei! Niet alleen de citroenvlindersen oranjetipjes vliegen weer rond, maar ook de voorjaarslibellen.Langs de waterkant is in deze maand weer eengroot aantal libellensoorten te vinden: van de vuurjufferen het lantaarntje tot de viervlek en de platbuik.Deze libellen zijn vrij gemakkelijk te herkennen, maardat geldt niet voor een andere groep soorten: de‘blauwe juffertjes’. Voor wie deze lastige juffers toch opnaam wil brengen, volgt hier een steuntje in de rug.Wat bedoelen we met blauwe juffers?Met blauwe juffers worden soorten uit de waterjufferfamiliebedoeld, waarvan de mannetjes een grotendeelsblauw gekleurd achterlijf hebben. De blauwe kleur zitniet alleen op het begin en uiteinde van het achterlijf(zoals bijvoorbeeld bij het lantaarntje en de roodoogjuffers),maar ook op het midden van het achterlijf. InNederland komen zo zeven soorten voor, die op heteerste gezicht moeilijk uit elkaar te houden zijn. Vier vandeze soorten zijn (vrij) algemeen: de watersnuffel, deazuurwaterjuffer, de variabele waterjuffer en de maanwaterjuffer.Deze worden hier behandeld. Overigenskomt in Nederland ook nog de blauwe breedscheenjuffervrij algemeen voor. Deze soort behoort echter niet tot defamilie van de waterjuffers en ziet er duidelijk anders uit(kijk maar in een libellenveldgids). Hij komt in dit artikelniet aan bod.Vrouwelijke waterjuffers hebben minder blauw op hetachterlijf dan mannetjes en zijn veel moeilijker te herkennen.Ze worden in dit stuk daarom niet behandeld. Komtu buiten zo’n vrouwtje tegen, zoek dan gewoon eenblauw gekleurd mannetje: die zijn meestal niet ver weg!Waar moet je op letten?Om mannetjes van de blauwe waterjuffers op naam tebrengen zijn drie dingen belangrijk:• de tekening op het borststuk: hier bevinden zich eenblauwe schouderstreep, een zwarte schoudernaadstreepen één of twee kleinere zwarte streepjes. Dit zijnbelangrijke kenmerken.• het zwarte figuurtje aan de basis van achterlijf (op hettweede achterlijfsegment): dit figuurtje heeft bij allesoorten een andere vorm, hoewel er enige variatie inbestaat. Vertrouw nooit op dit kenmerk alleen, maargebruik het wel.• de hoeveelheid blauw en/of groen op de rest van hetlijf. Wanneer in de tekst gesproken wordt van middelsteachterlijfsegmenten, dan worden daarmee de segmenten3, 4 en 5 bedoeld.Figuur 1. Watersnuffel: korte zwarte figuurtjes op middelste segmenten,zonder zwarte zijspitsjes. Let ook op de diepblauwe kleur.WatersnuffelDe watersnuffel (figuur 1) is het makkelijkst te herkennenaan zijn borststuktekening. De blauwe schouderstreep isnamelijk relatief breed: even breed als of breder dan dezwarte schoudernaadstreep eronder. Onderaan de zijkantvan het borststuk bevindt zich verder één kort zwartstreepje (figuur 2). Andere blauwe juffers hebben tweevan die korte streepjes onder elkaar. Het zwarte figuurtjeop het tweede achterlijfsegment heeft meestal devorm van een paddenstoel: een bolletje met een steeltje(figuur 3). De rest van het achterlijf heeft een uitgebreideblauwe tekening. Dit komt omdat de zwarte figuurtjesop de middelste segmenten kort zijn: ze nemen minderdan de helft van de segmentlengte in beslag. In zijaanzichthebben deze zwarte figuurtjes geen dunne zwarteFiguur 2 . Borststuktekening van de watersnuffel: brede blauwe schouderstreep(even breed als of breder dan zwarte schoudernaadstreep)en slechts één kort zwart streepje daaronder.Tim Termaat Tim Termaat12 Vlinders 2 2009

Figuur 3 . Vorm van het zwarte figuurtje op segment 2 (bovenaanzicht,schematisch). Van links naar rechts: watersnuffel, azuurwaterjuffer,variabele waterjuffer en maanwaterjuffer.spits die naar voren wijst. Het blauw van uitgekleurdewatersnuffelmannen is diepblauw: iets donkerder dan bijde andere soorten.Watersnuffels houden van voedselarm, zuur water. Zezijn zeer algemeen bij vennen, maar minder algemeenbij vijvers, sloten en voedselrijke plassen. De watersnuffelheeft een lange vliegtijd: van mei tot en met augustus.AzuurwaterjufferDe azuurwaterjuffer heeft een ‘normale’ borststuktekening:de blauwe schouderstreep is smaller dan dezwarte schoudernaadstreep eronder. Daaronder bevindenzich op de zijkant van het borststuk twee korte zwartestreepjes onder elkaar (figuur 4). Het zwarte figuurtjeop het tweede achterlijfsegment heeft meestal de vormvan een U, die niet met de achterrand van het segment isverbonden (figuur 3) De rest van het achterlijf heeft eenuitgebreide blauwe tekening. De drie zwarte figuurtjesop de middelste achterlijfsegmenten zijn in bovenaanzichtkort: ze nemen veel minder dan de helft van de segmentlengtein beslag. Deze drie figuurtjes zijn bovendienalle drie ongeveer even kort en hebben in zijaanzicht eendunne zwarte spits die naar voren wijst.Azuurwaterjuffers zijn algemeen bij allerlei stilstaande enzwakstromende wateren. De azuurwaterjuffer is in grotedelen van Nederland de algemeenste blauwe juffer, hoewelbij zure vennen de watersnuffel vaak grotere dichthedenbereikt. In laagveengebieden en schone waterenin het veenweidegebied is de variabele waterjufferalgemener dan de azuurwaterjuffer. De azuurwaterjuffervliegt van eind april tot eind augustus, maar is in mei enjuni het algemeenst.Ab BaasFiguur 4. Azuurwaterjuffer: drie korte en even grote zwarte figuurtjesop de middelste segmenten, voorzien van zijspitsjes.Inzet: Borststuktekening van de azuurwaterjuffer: de blauwe schouderstreepis smaller dan de zwarte schoudernaadstreep. Daaronderstaan twee korte zwarte streepjes.André den OudenFiguur 5. Variabele waterjuffer: grotere zwarte figuurtjes op de middelstesegmenten, voorzien van zijspitsjes. Het figuurtje op segment 5is langer dan op segmenten 3 en 4. Let ook op de onderbroken schouderstreep(‘uitroepteken’) en de slanke, langgerekte bouw.Variabele waterjufferMannetjes variabele waterjuffer hebben een blauweschouderstreep die vaak (maar niet altijd!) onderbrokenis in de vorm van een uitroepteken (figuur 5). Verder isde borststuktekening ‘normaal’ (zie bij azuurwaterjuffer,figuur 4). Het zwarte figuurtje op het tweede achterlijfsegmentheeft meestal de vorm van een ‘Y’, die metde achterrand van het segment verbonden is (figuur 3).De hoeveelheid zwart op het achterlijf is variabel, maaraltijd uitgebreider dan bij de azuurwaterjuffer. De driezwarte figuurtjes op de middelste achterlijfsegmentenzijn wel korter dan de helft van de segmentlengte, maarlanger dan bij de azuurwaterjuffer. Bovendien is hetachterste van deze figuurtjes (segment 5) langer dande andere twee. In zijaanzicht hebben de figuurtjes eendunne zwarte spits die naar voren wijst. Mannelijke azuurwaterjuffershebben een opvallend dun en langgerektachterlijf. Ze maken hierdoor een erg slanke indruk:duidelijk langgerekter dan de watersnuffel en de maanwaterjufferen iets langgerekter dan de azuurwaterjuffer.Variabele waterjuffers komen bijna overal in Nederlandvoor, maar zijn vooral algemeen in laagveengebieden enveenweidegebieden. Ze kunnen hier enorme dichthedenbereiken (figuur 7). De vliegtijd van de variabele waterjufferis vergelijkbaar met die van de azuurwaterjuffer: vanVlinders 2 2009 13

Figuur 7. De maanwaterjufferheeft een uitgebreidezwarte tekeningop het achterlijf en eengroene kleur aan onderkantvan ogen, borststukJo Hermanslend groen. De onderkant van ogen, borststuk en vaakook achterlijf is lichtgroen gekleurd (figuur 7).Maanwaterjuffers zijn veel minder algemeen dan de driesoorten hierboven. Ze komen alleen voor bij zure (maarniet sterk verzuurde) vennen en hoogvenen. De vliegtijdis vroeg en kort: eind april tot eind juni, maar vooral inmei.en achterlijf.eind april tot eind augustus, met een piek in mei en juni.Zie je een blauwe juffer in je tuin, dan is het geheid eenazuur- of variabele waterjuffer.MaanwaterjufferMaanwaterjuffers hebben een ‘normale schoudertekening’(zie bij azuurwaterjuffers en figuur 4). Het zwartefiguurtje op het tweede achterlijfsegment heeft meestalde vorm van een boogje (half maantje) en twee lossezijstreepjes (figuur 3). Op de rest van het achterlijf is dehoeveelheid zwart zeer uitgebreid. De zwarte figuurtjesop de middelste achterlijfsegmenten nemen veelmeer dan de helft van de segmentlengte in beslag,zodat slechts kleine blauwe ringetjes overblijven. Dit iskenmerkend voor de maanwaterjuffer, hoewel extreemdonkere mannetjes variabele waterjuffer evenveel zwartkunnen hebben. Deze zijn echter veel langer en slankergebouwd. In zijaanzicht hebben de zwarte figuren bij demaanwaterjuffer geen dunne zwarte spits die naar vorenwijst. In zijaanzicht zijn maanwaterjuffers verder opval-Zeldzame blauwe waterjuffersBehalve de vier behandelde soorten komen in Nederlandnog vier blauwe waterjuffers voor, die echter veel zeldzamerzijn. Ze worden even kort genoemd:Speerwaterjuffer: uitgebreider zwart dan azuurwaterjuffer,maar minder dan maanwaterjuffer. Op segment2 een schoppenvormig figuurtje met losse zijstreepjes.Figuurtje op segment 3 spits. Onderkant ogen en borststukgroen, maar minder uitgebreid dan bij maanwaterjuffer.Zeldzaam bij niet te zure vennen en hoogvenen.Gaffelwaterjuffer: figuurtje op segment 2 gaffelvormig(gevorkt). Tweede helft van achterlijf grotendeels zwart.Zeldzaam: vooralsnog alleen in Zeeuws-Vlaanderen.Kanaaljuffer: geheel blauwe ogen (zonder donker kapje),brede blauwe schouderstreep, kelkvormige figuur opsegment 2. Middelste segmenten met spitse zwartefiguurtjes. Zit vaak vlak boven waterspiegel op (drijvende)planten. Vooral bij langzaam stromend water in het zuidoostenen oosten van Nederland.Donkere waterjuffer: eigenlijk geen ‘blauwe’ waterjuffer,maar behoort wel tot dezelfde groep. Lichte delen vanhet achterlijf (blauw of groen) beperkt tot basis en eindevan achterlijf (zoals bij lantaarntje). Basale deel van tweedesegment zwart, met twee zijstreepjes. Lange achterlijfsaanhangsels.Zeer zeldzaam: alleen in de Weerribben.Jaap BouwmanFiguur 6. De variabelewaterjuffer kan in laagveengebiedenzeer hogedichtheden bereiken.14 Vlinders 2 2009