Programmabrochure pagina's 1-12 - Erfgoedcel Antwerpen

1. AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS • 2. AMVC-LETTERENHUIS • 3. DIAMANTMUSEUM
PROVINCIE ANTWERPEN • 4. DISTRICTSHUIS BEZALI • 5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPS
NOORDERPOLDERS
Antwerpen
• 6. EHA!-ECOHUIS • 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN • 8. ETNOGRAFISCH MUSEUM •
FOTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN • 10. HET UITZICHT VZW • 11. KBC ROCKOXHUIS • 12. KMSKA • 1
KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM • 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDIN
GITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT • 15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW • 16
MINERALOGISCHE MUSEUM • 17. MUHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN • 1
MUSEA STAD ANTWERPEN • 19. MUSEUM MAAGDENHUIS • 20. MUSEUM PLANTIN-MORETUS E
P R O G R A M M A
STEDELIJK PRENTENKABINET • 21. MUSEUM POORTERSWONING • 22. MUSEUM VLEESHUIS • 2
NATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW • 24. NATIONAA
SCHEEPVAARTMUSEUM • 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN • 26. ONZE-LIEV
VROUWEKATHEDRAAL • 27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM • 2
RIJKSARCHIEF ANTWERPEN • 29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN • 30. SAINT BONIFAC
ANGLICAN CHURCH • 31. SINT-ANDRIESKERK • 32. SINT-BENEDIKTUSKERK • 33. SINT-FREDEGANDUSKERK
34. SINT-JACOBSKERK • 35. SINT-PAULUSKERK • 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN • 37. STADSBIBLIOTHEE
ANTWERPEN • 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG • 39. TOERISM
ANTWERPEN • 40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW • 41. VLAAMSE VERENIGING VOO
FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW • 42. VOLKSKUNDEMUSEUM • 43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW • 44
VRIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS • 45. HEEMKUNDI
DOCUMENTATIECENTRUM WIJKWERKING MARIABURG • 46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINC
ANTWERPEN • 47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPE

Wat vindt u in deze brochure
De deelnemers
Op de bladzijden 13 tot en met 43 stellen alle
deelnemers aan de Antwerpse Erfgoeddag zich
voor. Ze staan in alfabetische volgorde en hebben
elk een nummer. U krijgt telkens een
beschrijving van waar de deelnemer voor staat
en van de speciale activiteiten voor de
Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodige praktische
informatie bij.
Boven de naam van de deelnemer vindt u een
bolletje in een bepaalde kleur en met een letter.
Die geven aan om welk soort ‘erfgoedbewaarder’
het gaat:
●A Archieven/Bibliotheken/Documentatiecentra
●H Heemkundige verzamelingen
●M Musea
●O Overige
●R Religieus erfgoed
Antwerpse
wetenswaardigheden
Het eigenlijke programma van de Erfgoeddag
wordt in deze bladzijden gestoffeerd met een
prettige en gevarieerde verzameling van
(Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met
het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. Ze
maken van deze brochure meer dan een eendagsfolder.
De overkoepelende titel ‘Uit de familie-encyclopedie’
geeft aan dat we hier niet naar
volledigheid streven.
De teksten werden speciaal voor de gelegenheid
door specialisten geschreven. De namen van de
auteurs vindt u onder elke bijdrage. Onder elke
thematekst worden de Antwerpse deelnemers
opgesomd die met het thema te maken hebben.
Dat gebeurt aan de hand van het nummer waarmee
ze in deze brochure voorkomen en hun
naam.
Wat zit er in uw familie
In deze programmabrochure vindt u ook een
handig en uitneembaar katern. Dat is een
beknopte en aantrekkelijk geschreven gids die
niet mag ontbreken als u zich in de wondere,
complexe wereld van de familiekunde wil begeven.
De Rough Guide van de genealogie, voor u
gemaakt door specialisten terzake.
Praktisch
Wie zijn Erfgoeddag nauwgezet wil plannen,
vindt achteraan een handig overzicht met een
tijdstabel: die geeft aan wanneer u wat kunt
bezoeken bij welke deelnemer.
Foto cover (detail):
Caesar Alexander Scaglia van Antoon Van Dijck ©KMSKA
Inhoud
Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Uit de familie-encyclopedie
Zit het in de familie of in het gezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Anders samenleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Van Antwerpen Antwerpse familienamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Kind zonder familienaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Antwerpse huizen met familienamen, familiestraatnamen . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Even van naam veranderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
De familiekundigen, met hoevelen zijn ze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Familiewapens: waar komen ze vandaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Ontwerp je eigen familiewapen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Families op papier. De familieroman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Verwantschap op Schoonselhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
De familie en de naam Rubens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Wereldwijde variaties op het familiethema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Kunst, een familiezaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Het familiearchief: een getuigenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Mensjes zonder familie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Van vader op (schoon)zoon: ambachten en gilden, professionele ‘families’ . . . . 28
Het Heilige Kerngezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Familiehereniging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
De maagschap van de Heilige Anna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Antwerpse familiebedrijven met naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
DNA-onderzoek: bewijs van afstamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
De Antwerpse moederdag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
In puritate mentis – In zuiverheid van geest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Antwerpen, zijn burgemeesters en hun namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Programma deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Plattegrond. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Wat zit er in uw familie Handige genealogische wegwijzer . . . . . . . . . . binnenkatern
Colofon
Erfgoeddag in Antwerpen is een gezamenlijke organisatie van Musea stad
Antwerpen - afdeling Publieksbeleid (Iris Kockelbergh), de Museumconsulent van de
Provincie Antwerpen (Annemie Adriaenssens), Kapa - Kring van Archivarissen in de
Provincie Antwerpen (Inge Schoups), Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Christiaan De
Vos), de Stedelijke Dienst Monumenten- en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme
Antwerpen (Annik Bogaert), Toerisme Pastoraal (Rudi Mannaerts), Antwerpen
Cultuurstad (Astrid Thoné), het kabinet van de schepen voor Cultuur, Bibliotheken
en Monumentenzorg (Jan Rombouts) en de Erfgoedcel Antwerpen (Vera De Boeck en
Frank Herman).
Met dank aan alle deelnemers, stedelijke diensten en auteurs voor hun gewaardeerde medewerking.
Vormgeving: Jan Vandewiele en Rob Marcelis
Auteurs themateksten: zie diverse bijdragen
Bewerking themateksten: Patrick De Rynck
Eindredactie: Patrick De Rynck en Vera De Boeck
Administratie: Katrien Van Laer
Samenstelling en coördinatie: Vera De Boeck
1
Erfgoedcel Antwerpen, Brouwershuis,
Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen
erfgoedcel@cs.antwerpen.be -
www.erfgoednet.be/antwerpen
Verantwoordelijke uitgever: Vera De Boeck, Erfgoedcel
Antwerpen, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen

Voorwoord
De lentemaand april is de jongste jaren uitgegroeid tot ‘erfgoedmaand’. Elk jaar stellen dan
honderden Vlaamse erfgoedbewaarders hun deuren gratis open. Tot vorig jaar deden ze dat
gedurende een weekend, vanaf dit jaar concentreren ze zich op een zondag. Het Erfgoedweekend
is de Erfgoeddag geworden. Dit jaar valt die op zondag 18 april, de week na Pasen.
Zo’n Erfgoeddag heeft jaarlijks een ander thema. In 2004 luidt dat ‘’t Zit in de familie’. Het lijkt
me opnieuw een uitstekende keuze van de organisatoren. ‘Familie’ is een ideaal onderwerp om
het ‘grote publiek’ kennis te laten maken met ons rijk en verscheiden cultureel erfgoed.
Iedereen van ons heeft familie en dagelijks gaan we met familie-erfgoed om. Dat wordt voor ons
én voor ons nageslacht bewaard door vele grote en kleine erfgoedinstellingen: musea en kerken,
maar ook archieven, bibliotheken, documentatiecentra en heemkundige kringen.
Voor deze 4de uitgave van de Erfgoeddag zijn er in Antwerpen niet minder dan 47 enthousiaste
deelnemers. Die hebben weer kosten noch moeite gespaard om het jaarthema extra in de verf
te zetten. Het programma is ronduit veelbelovend. Alle deelnemers - van het Amsab/Instituut
voor Sociale Geschiedenis tot de Zoo - zijn gratis toegankelijk van 10 tot 18 uur (met uitzondering
van de kerken tijdens de misvieringen). Vele van hen plannen extra activiteiten, zoals
lezingen, rondleidingen, ateliers… zowel voor volwassen als voor kinderen. Bij de extra's
vemeld ik graag ook de grote RubensReünie op de Groenplaats, de gratis kwartierstaat die bij
elke deelnemer verkijgbaar is, het nieuwe familiespel dat (ook gratis) verkrijgbaar is bij de stedelijke
musea, en natuurlijk de lekkere familiegerechten die iedereen in enkele Rust- en
Verzorgingstehuizen van het OCMW kan degusteren. U leest er alles over in deze brochure.
Eigenlijk is ‘brochure’ een te bescheiden woord: dit is een heus boekje geworden, dankzij de
vele illustraties en een heel pak (Antwerpse) familiewetenswaardigheden.
Ik verwijs hierbij graag ook naar Open Monumentendag in september. Die vormt samen met de
Erfgoeddag een erfgoed’tweeluik’. In het voorjaar belicht de Erfgoeddag het zogenaamde roerend
en immaterieel erfgoed. Kort gezegd zijn dat de objecten, de documenten en de verhalen.
In het najaar focust Open Monumentendag op het onroerend (lees: architecturaal) patrimonium.
Twee elkaar aanvullende erfgoedhoogdagen als het ware.
Ik wens u een familiaire Erfgoeddag!
Eric Antonis,
schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg
familieportret, 1943. Foto graaf Edouard Wettstein © FotoMuseum Provincie Antwerpen
3

Het programma van de Erfgoeddag wordt in deze brochure gestoffeerd met een prettige
en gevarieerde verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met
het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. De overkoepelende titel ‘Uit de familieencyclopedie’
geeft aan dat we hier niet naar volledigheid streven. De teksten werden
voor de gelegenheid door specialisten geschreven. Onder elke thematekst worden de
Antwerpse deelnemers opgesomd die met het thema te maken hebben. Dat gebeurt
aan de hand van het nummer waarmee ze in deze brochure voorkomen en van hun
naam. Vanaf pagina 12 worden de teksten geïntegreerd in het programmagedeelte.
Zit het in de familie of in het gezin
‘Familie’ en ‘gezin’, twee woorden waar je geschiedenis uit afleest.
In het Frans, Duits en Engels heeft het woord ‘familie’ twee hoofdbetekenissen:
1)een (gehuwde) man en vrouw met hun kinderen en 2)een
ruimere kring van bloed- en aanverwanten. In het Nederlands hebben
we daar twee woorden voor: ‘gezin’ en ‘familie’.
Als we het historisch bekijken, zien we dat de betekenis van ‘familie’
vóór de 17de eeuw ruimer was. Het woord verwees naar een groep
samenwonende mensen die niet noodzakelijk door afstamming of
huwelijk met elkaar verbonden waren. Ook het begrip ‘huishouden’ verwees
zowel naar een gezin als naar (eventueel inwonende) verwanten én
dienstpersoneel.
De moderne Europese talen ontleenden dat concept tussen ca. 1300 en
1500 aan het klassieke Latijn: het woord familia betekent, behalve
‘geslacht’, ook ‘iedereen die deel uitmaakt van een huis(houding)’ en
‘dienstpersoneel’. Pater familias vertaal je bijvoorbeeld met ‘heer des
huizes’.
Ook het woord ‘gezin’ had die ruime betekenis. Denk bijvoorbeeld aan
uit de
familieencyclopedie
het nog bestaande Duitse woord ‘Gesinde’, ‘dienstpersoneel’. Maar
vanaf de 16de eeuw verengde die steeds meer tot het begrip ‘kerngezin’.
We kunnen dus spreken van een betekenisvernauwing door de eeuwen
heen. Vanaf de 19de eeuw valt het dienstpersoneel buiten het ‘gezin’ en
de ‘familie’, en wordt ‘verwantschap’ bepalend.
In de ons omringende talen wordt in het woord ‘familie’ de betekenis
‘kerngezin’ stilaan dominanter. Dat weerspiegelt de verzelfstandiging
van gezinnen tegenover families. Maar tegelijk is de traditionele
samenstelling van dat gezin de jongste tijd op grote schaal aan het veranderen…
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur)
●1 Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (visie van socialisten en progressieven op gezin,
huwelijk en seksualiteit), ●42 Volkskundemuseum (over de rol van de familie in de levensloop)
Studioportret van een gezin uit 1925 Fotograaf Edouard Wettstein.
©Fotomuseum Provincie Antwerpen
4

— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Anders samenleven
De talrijke ‘alternatieve’ samenlevingsvormen blijven uitzonderingen op de regel die ‘familie’ of ‘gezin’ heet.
Tot ca. 1800
Dat mensen alternatieven voor het leven in gezinsverband uitproberen,
al dan niet zelfgekozen, is geen nieuw fenomeen. In de Middeleeuwen
en de Nieuwe Tijd bestonden allerlei circuits waarin begrippen als
‘huishouden’ en ‘gezin’ opgerekt en opengebroken werden. Denk bijvoorbeeld
aan de opleidingssystemen bij de ambachten (met inwonende
leerlingen; zie ook blz. 28) of aan de grote boerenhoven met inwonend
personeel. Ook het internationale hofleven bood zeer uitgebreide en in
de kijker lopende ‘andere’ samenlevingsvormen.
De kloosters die in Europa sinds de Middeleeuwen opkwamen, zijn het
bekendste alternatief. Maar je had ook de begijnen (vrl.) en de begarden
(ml.). Dergelijke religieuze gemeenschappen werden frequent ‘aangewend’
in de huwelijks- en erfenispolitiek van (rijkere) families. Ze moesten
onder meer het ‘vrouwenoverschot kanaliseren’. Door de hoge
gemiddelde huwelijksleeftijd stond de huwelijksmarkt vanaf de late
Middeleeuwen onder spanning.
Staatsvormingsprocessen gingen in de 17de en 18de eeuw, zoals Michel
Foucault heeft uitgelegd, gepaard met het ontstaan van nieuwe samenlevingsvormen
en -modellen op basis van discipline en controle. Denk
bijvoorbeeld aan staande legers, nieuwe (geestes)ziekenhuizen, gevangenissen
die strafinstrumenten werden en niet langer wachtkamers
waren voor schand- of doodstraffen. Dergelijke instellingen en ook
kloosters werden gebruikt in een familiepolitiek, om bijvoorbeeld lastige
telgen (vaak jongeren) bij te sturen of uit te rangeren. Recent onderzoek,
onder meer over Antwerpen, heeft dat aangetoond.
Na 1800
In de loop van de geschiedenis verschijnen nog allerlei alternatieven.
Voor veel mensen blijven het ‘geestelijke’ ontsnappingsroutes uit het
familieleven, die zelden ‘echt’ werden beoefend. Denk voor de jongste
twee eeuwen aan het circus, het vreemdelingenlegioen…
In de tweede helft van de 20ste eeuw werden allerlei vormen van samenwonen
in een sfeer van tegencultuur uitgeprobeerd. Soms gaat het om
alternatieve religieuze - tot zelfs sektarische - vormen. De communes
van de jaren 1960 liepen, ondanks hun relatief bescheiden aantal, flink
in de mediakijker als een alternatief voor het klassieke kerngezin. Ook
de voorbije tien jaar verschijnen er opnieuw experimenten, zoals de
Haringrokerij in Antwerpen. Ze zijn gestoeld op een combinatie van
pragmatisch-ecologische overwegingen, idealen en kapitaalkrachtige
gezinseenheden. Het blijven momenteel, zoals steeds in de geschiedenis,
uitzonderingen. Hun aantrekkingskracht bestaat er onder meer in
dat ze een alternatief bieden voor de dominante samenlevingsvormen:
de afzonderlijke huishoudens en het gezin.
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur)
Begijnhof 1937. Religieuze gemeenschappen waren voor (rijkere) families vaak dé oplossing
om hun vrouwenoverschot te kanaliseren. ©Stadsarchief Antwerpen
5

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Van Antwerpen Antwerpse familienamen
Je kan nauwelijks nog van ‘typisch’ Antwerpse namen spreken, hoogstens van hogere concentraties van streekeigen
namen. De Antwerpse steden en gemeenten sturen intussen hun (familie)namen de wereld rond…
Bestaan er Antwerpse familienamen Als we met Antwerpen de stad
bedoelen, is het antwoord: nauwelijks. Grote steden en agglomeraties
zijn smeltkroezen met nog slechts weinig ‘autochtonen’, zelfs als we
geen rekening houden met de migranten uit de laatste kwarteeuw. Het
familienamenbestand van de Brusselse agglomeratie bijvoorbeeld is
een staalkaart van de Belgische familienamen. Dat is - iets minder - ook
het geval voor Antwerpen. Naast de autochtone Brabantse namen
komen ook hier Vlaamse en Limburgse familienamen voor. (Met
‘Brabant’ bedoelen we het oude hertogdom Brabant: Noord-Brabant in
Nederland, de provincie Antwerpen en Vlaams- en Waals-Brabant.) Toch
zijn de streekeigen namen te herkennen aan hun grotere concentratie.
Namen komen nog altijd talrijker voor waar ze zijn ontstaan.
Een frappant voorbeeld: een Vlaming - iemand uit het graafschap
Vlaanderen - die ‘Petrus’ gedoopt werd, heette in de Middeleeuwen
onveranderlijk Pieter, een Brabander daarentegen Peter. Wie vandaag
de familienaam Pieters draagt, is zonder de minste twijfel uit
Vlaanderen afkomstig. Wie Pe(e)ters heet, komt duidelijk uit Brabant.
Zo komt het dat vandaag nog 70% van de familie Pieters in West- en
Oost-Vlaanderen woont, tegenover slechts iets meer dan 4% van de
familie Pe(e)ters. Vaak wordt beweerd dat Peeters de frequentste familienaam
is in België. Dat klopt alleen maar als we de naamvormen
Peeters en Janssens vergelijken, maar als we Peeters en Peters samentellen
en daarnaast ook Jansen(s) en Jans(s)ens, dan is de laatste naam
veruit de meest gedragen familienaam. Niet te verwonderen, want Jan
was in de Middeleeuwen de allerpopulairste voornaam: een kwart van
alle jongetjes droeg hem.
Van overal in Antwerpen
Herkomstnamen zijn het best geschikt om iemands geografische herkomst
te achterhalen. Wie een van-naam draagt, weet dat hij van die
plaats afkomstig is. Toch is het vreemd dat 115 van de 390 Belgen die
Van Antwerpen heten, in de provincie Antwerpen wonen. Hun voorouders
kunnen namelijk in geen geval in de stad Antwerpen gewoond hebben:
Antwerpenaren waren uiteraard allemaal… van Antwerpen. Wie De
Brabander(e) heet, heeft het hertogdom Brabant verlaten en kreeg die
naam omdat Brabant het buitenland was.
Vanzelfsprekend zijn heel wat Antwerpse plaatsnamen in familienamen
vertegenwoordigd: Van Akeren komt uit Ekeren, Van Deurne, van
Deur(en), van Duer(en), van Durne, van Deurme uit Deurne. Heimessen,
van Hoo(i)missen, van Hooymissen, van Hoeymissen zijn allemaal herkomstig
uit Hemiksem. De Antwerpse schilder Jan van Hemessen (1505-
1566) was geboren in Hemiksem. Namen als Van Hoboken, Van Lier, Van
Ranst, Van Lint, Van Malle, Van Mal (uit Westmalle of Oostmalle), Van
Mechelen, Van Mol, Van Schil(t) uit Schilde, Van Turnhout (van
Ture(n)hou(d)t, van Tuerenhout, van Torn(h)out, van Thourenhout), Van
Wyneghem spreken voor zichzelf.
Wie Van Berchem heet, moet zijn stamboom opmaken, want er zijn verschillende
plaatsen die Berchem heten. De naam Van Zandvliet (van
Zantvliet, van Santvliet, van Santfliet) is over de taalgrens getrokken en
onderging er tal van gedaanteverwisselingen, waardoor hij op den duur
onherkenbaar werd: Vanzanduliet, Vansamuliet, Vansammilliette,
Vansamillet(te), Vasamuliet(te), Vasamillet(te), Vassamiliet,
Vassanillet, Vansil(l)iette, Vansillette, Vanzillette, Vansihette,
Wasamutiat.
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal
van de Koninklijke Commissie
voor Toponymie en Dialectologie)
●3 Diamantmuseum (voor wie ‘Slijper’ of ‘Diamant’ heet…)
T OP-TIEN VAN FAMILIENAMEN IN BELGIË EN IN ANTWERPEN
Twee top-tienen, met een voorspelbare top-twee en opvallende gelijkenissen, maar ook met verschillen tussen België en Antwerpen.
In het Instituut voor Naamkunde en Dialectologie van de K.U.Leuven weten ze onder meer alles over familienamen. Ziehier een dubbele toptien:
die van België en die van Antwerpen. De gegevens geven de toestand weer op 31 december 1997. Kijk en vergelijk:
BELGIË ANTWERPEN Haalden het in Antwerpen net niet:
Naam Aantal Naam Aantal Naam Aantal
Peeters....................32.887 Janssens.................3243 Goossens ...............933
Janssens.................31.773 Peeters ...................3009 Hendrickx .............883
Maes .......................24.988 Wouters..................1485 Van Dyck................875
Desmet ...................24.572 Jacobs .....................1461 Hermans ................843
Devos ......................19.962 Maes .......................1328 Vermeulen .............802
Jacobs .....................19.755 Mertens..................1324 Verhoeven..............775
Mertens..................18.531 Pauwels..................1083 Van den Broeck....764
Willems..................18.073 Claes .......................1037 Willems..................764
Declercq .................16.779 Aerts .......................965 Claessens...............763
Claes .......................16.287 El (voorvoegsel) ..........957 Van de Velde..........734
Info van dr. Ann Marynissen, Instituut voor
Naamkunde en Dialectologie, K.U.Leuven
6

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Kind Zonder Familienaam
De namen die vondelingen kregen, klinken soms erg bizar. De betrokken ambtenaar beschikte over een volledige
vrijheid bij de naamgeving van gevonden jongens en meisjes. Veel van die familienamen zijn intussen verdwenen.
Anonieme vondelingen moesten een naam krijgen. Als men bij het kind
een briefje van de moeder aantrof met haar wensen terzake, dan werden
die gewoonlijk gerespecteerd. Dat maakte een latere herkenning ook
makkelijker. Maar doorgaans gaf de bediende van de Kamer van de
Huisarmen, en later de officier van de burgerlijke stand, het kind zelf
een naam. Hij beschikte daarbij over een erg grote vrijheid en kon zijn
fantasie desgewenst de vrije loop laten…
Zo’n ambtenaar bleef erg redelijk als hij het kind noemde naar de plaats
waar het was aangetroffen: Verbruggen, Van Der Poorten, Portael…
Opgepast: mensen met een dergelijke familienaam stammen niet noodzakelijk
af van een vondeling.
In veel gevallen vind je bij het lezen van het proces-verbaal de verklaring
van de naam. Twee voorbeelden:
- “Cornelia Blouwsteen werd op 20.11.1692 gevonden… op de Kiepper
poort vest in de graght onder een blouwensteen.”
- “Anne Maria Ommeganck gevonden op 26.1.1694… in de ommeganck
van onse live vrouwe kerke aen den bichtstoel over St. Antoni Cappel.”
Zo komt het ook dat in Antwerpen de naam ‘Kerkstoel’ een bekende vondelingennaam
was.
Soms bepaalde niet de plaats maar wel het tijdstip van de vondst de
naam van het kind: Noël (gevonden op kerstdag), Paeschnacht enz. Of
liet de naamgever zich inspireren door kenmerken van het kind: De
Schreeuwer, Schoonkint… Maar voor erg veel vondelingennamen valt er
geen zinnige uitleg te verzinnen, behalve de fantasie - of het gebrek
eraan - van de naamgever. Enkele staaltjes uit de oude archieven:
Zandplant, Weerglas, Appel, Peir, Krieck, Appelcien…
Veel van deze vreemde namen zijn mettertijd verdwenen. Daar zijn twee
harde redenen voor: de kindersterfte bij vondelingen lag erg hoog en
het ging meestal om meisjes, die de naam niet voortzetten.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
● 19 Museum Maagdenhuis, ●41 VVF
DE VONDELING EN DE GENEALOOG
Vondelingen plaatsen de genealoog voor grote problemen.
Meestal eindigt zijn onderzoek hier. Afstammen van een vondeling
heeft echter ook zijn charmes. Er is eerst en vooral heel wat
literatuur over vondelingen in het algemeen. Maar ook over de
bloedeigen voorouder-vondeling zelf is er waarschijnlijk heel wat
te vinden. Waar werd hij te vinden gelegd Hoe was hij gekleed
Lag er een herkenningsteken bij het kind Hoe kreeg het zijn
naam Hoe oud was het Hoe bracht het zijn eerste levensjaren en
jeugd door Werd het uitbesteed en bij wie Werd het daar goed
behandeld De eerste twintig levensjaren van een vondeling zijn
dikwijls zeer goed te reconstrueren. Hetzelfde geldt trouwens
voor arme wezen en verlaten kinderen. Die kregen dezelfde
behandeling als vondelingen.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
Een doopregister van vondelingen te Leuven. De namen die gegeven werden los van elkaar, zijn
nietszeggend. Achter elkaar gelezen vormen zij een zin, passend in de tijdsgeest: ‘Enfin alles
gaetom zeep ende maegere ratten worden vet metge stolen goed zoodat steelen herboots rooven
plunderen geene zonde meer enis helaes onder watti rannen leeven wij’ ©VVF
7

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Antwerpse huizen met familienamen
Nog steeds worden bepaalde huizen in Antwerpen genoemd naar een familie die er ooit gewoond heeft: het
Rubenshuis (Wapper), het Rockoxhuis (Keizerstraat) en het Jordaenshuis (Reyndersstraat) zijn bekende voorbeelden.
Maar er zijn er meer. En soms lieten eigenaars en bewoners ook tastbare tekens en zichtbare symbolen na. Een
onvolledig overzichtje, met bovendien hier en daar een waarschuwing…
Heilige Geeststraat 9 - Huis Draeck
Huis Draeck dankt zijn naam aan voormalige eigenaars. Het stond er al
in de tweede helft van de 14de eeuw en werd bewoond door de adellijke
schepenfamilie Draeck(e).
Jodenstraat 20
Dit pand, dat voor het
eerst wordt vermeld in
1579, was toen eigendom
van Vincent van den
Broeck. In 1713 behoorde
het toe aan Johannes de
Schieter. De bundel pijlen
in de deurwaaier houdt
waarschijnlijk verband
met deze eigenaar.
Keizerstraat 9 - Hotel Delbeke
Deze woning uit 1516 werd in 1897 door baron en minister August
Delbeke gekocht. Ze staat nog steeds bekend als ‘Hotel Delbeke’. Het
‘Hotel’ werd aanvankelijk gebouwd voor Maria de Groote, weduwe van
Balthasar Bosschaert. Het bleef in de familie tot 1765, toen de familie
Moretus het pand aankocht. De schilden van de families De Groote en
Bosschaert zijn nog te zien op de gevel van de achterbouw.
Oude Waag 6
Het poortje met het opschrift ‘LVB’ en
het jaartal 1670 aan huis De Waghetol
werd geplaatst tijdens de herstellingswerken
in 1923. Dit was een gift van
mevrouw Leysen-Van den Bergh aan de
stad en het bevond zich oorspronkelijk
in de Brouwerstraat tegen de gevel van
de familiebrouwerij. De familie woonde
dus nooit op deze plek.
Prinsstraat 13 - Hof van Liere
Het Hof van Liere verwijst naar Arnold
van Liere, voor wie de woning in 1515-
1520 werd gebouwd. Momenteel is het
eigendom van de Universiteit Antwerpen.
Sint-Jacobsmarkt 41-43 - Van Straelentoren
De Van Straelentoren maakte deel uit van het voormalige hotel De
Groote Robijn aan deze markt. Dat was vanaf 1565 in het bezit van burgemeester
Antoon Van Straelen. De windwijzer op de torenspits is versierd
met een draak. Die verwijst naar de familie Draecke, waartoe Van
Straelens moeder behoorde. Zie ook Heilige Geeststraat.
Korte Koepoortstraat en Kaasrui (hoek)
Symbolen duiden niet altijd op de familienaam. In
huis De Pepel verwijzen taferelen op de borstwering
naar het drukkersambacht. Hiermee wordt gealludeerd
op de beroepsactiviteit van de familie
Schoesetters, sinds 1766 eigenaars van het pand.
Familiestraatnamen
Straatnamen hebben opvallend vaak een (familie)naam. Het bekendst zijn de namen van leden van de koninklijke
familie naar wie straten, leien en pleinen zijn genoemd. Maar er zijn nog tientallen andere voorbeelden, alleen al in
Antwerpen.
Cogels-Osylei
Is genoemd naar eigenaars van de grond waar deze straat zich bevindt.
Andere voorbeelden: Falconplein, De Boeystraat, Fuggerstraat, Della
Faillelaan, Biartstraat, Everaertstraat... Een aantal vergelijkbare gevallen
is intussen vervangen door een nieuwe naam: zo heette de Korte
Leemstraat vroeger de Van Buytenstraat.
8

Even van naam veranderen…
Van Immerseelstraat
Is genoemd naar een familie die in de geschiedenis van Antwerpen een
belangrijke rol speelde. De Van Immerseels waren een geslacht van
burgemeesters, markgraven en schouten. Andere voorbeelden:
Verdussenstraat (belangrijke drukkers), Van de Wervestraat (ook burgemeesters,
markgraven en schouten), De Waghemaekerestraat (bouwmeesters).
Lovelingstraat
Is genoemd naar de zusters Rosalie en Virginie Loveling, schrijfsters en
de tantes van Cyriel Buysse. Die gaf op zijn beurt zijn naam aan een
Familienamen liggen sinds twee eeuwen vast. Dat was voordien niet het geval. Namen konden toen worden aangepast of bijvoorbeeld
ook, zoals humanisten deden, in het Latijn worden omgezet.
Tallewie
1795 is een uiterst belangrijk moment als we over familienamen spreken.
In dat jaar werd de burgerlijke stand ingevoerd: iedereen moest
zich inschrijven én iedereen moest voor het eerst zijn familienaam
registreren en de spelling ervan vastleggen. Voordien schreef je je
naam een beetje zoals je het zelf wou… Namen evolueerden daarom ook.
Dat is sinds 1795 niet langer het geval.
De gevolgen van deze vastlegging zijn groter dan je op het eerste
gezicht zou verwachten. Zo blijven familienamen van migranten nu
ongewijzigd, hoe moeilijk uitspreekbaar ze voor ons ook zijn. In de 18de
eeuw zouden Arabische of Turkse namen heel gewoon aan onze tongval
zijn aangepast. Van Talhaoui hadden we wellicht Tallewie of Talouis
gemaakt. Toen de Fransman Christophe Plantin - een Franse naam die
‘plantsoen, aanplanting’ betekent - naar Antwerpen kwam, werd zijn
naam, zoals het toen gebruikelijk was, spontaan aan de lokale taal aangepast:
Plantijn.
Namen op -us
Met Plantijn belanden we in het milieu van humanisten. Daar was het
de gewoonte een soort omgekeerde beweging uit te voeren:
Nederlandse, Duitse, Italiaanse… namen van humanisten werden ‘vertaald’
in het Latijn en soms het Grieks. Dat was een statussymbool en
straat. Zo kunnen er tussen straten familieverbanden worden ontdekt.
Ander voorbeeld: de twee schilders Ferdinand de Braeckeleer en Henri
Leys waren schoonbroers en gaven beiden hun naam aan een straat.
Ulrikstraat
Is genoemd naar Ulrik Pels. In dit geval kreeg de straat dus de doopnaam
van een persoon. De Reyndersstraat is genoemd naar grondeigenaar
Reynier van de Elst en de Joannasteeg is geopend op gronden van
Joanna van Amelsvoort. Andere (vermoedelijke) voorbeelden: Filomenastraat,
Magdalenastraat, Louizaplaats...
(Eline Daelman, dienst Monumenten- en Welstandszorg Stad Antwerpen)
het maakte het ook makkelijker om de naam op Europese schaal te
gebruiken. Humanisten vormden een soort Europese Gemeenschap
(van geletterde geleerden) avant la lettre, met het Latijn als voertaal.
Enkele voorbeelden van humanisten die allemaal iets met Antwerpen te
maken hebben gehad. Soms werden gewoon de klanken aangepast:
Hugo De Groot wordt Hugo Grotius, Thomas More wordt Thomas
Morus, Joost Lips wordt Justus Lipsius, de Duitse Antwerpenaar Oertel
wordt Ortelius…
In andere gevallen kon je een betekenisvolle naam vertalen: Kremer
(van ‘kramer, handelaar) wordt in het Latijn Mercator. Desiderius
Erasmus spant hier de kroon: Gerrit Gerritszoon, zoals hij heette, zette
zijn voornaam om in een Latijns en zijn achternaam in een Grieks
woord, die allebei met ‘begeerte’ te maken hebben, zoals dat volgens
hem ook met zijn oorspronkelijke namen het geval was.
Leuke oefening: haal er in de bibliotheek even het Nederlands-Latijns
woordenboek bij. Hoe zou je je achternaam in het chique Latijn vertalen
(Patrick De Rynck, publicist)
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie en Dialectologie)
●
●
20 Museum Plantin-Moretus (centrum van humanisme),
41 VVF (namen en hun voortzetting in kaart gebracht)
— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
De familiekundigen, met hoevelen zijn ze
Hoeveel mensen zijn in Vlaanderen bezig met stamboomonderzoek en familiegeschiedenis We weten het niet. We weten wel dat hun aantal stijgt.
Dat stellen archivarissen dagelijks vast, ook in onze buurlanden. Eén indrukwekkend cijfer in dit verband: de jongste halve eeuw… vertienvoudigde
in Nederland het aantal bezoekers aan het rijksarchief.
Het is ook overduidelijk dat stamboomonderzoek ‘gedemocratiseerd’ is. Terwijl het vroeger vooral een bezigheid was van de hogere kringen, vind
je vandaag de dag in alle rangen en standen wel genealogen. Dat komt overeen met een tendens in de geschiedschrijving die ‘het verhaal van de
gewone man’ centraal stelt. Factoren als meer vrije tijd, meer jonggepensioneerden en een hogere scholingsgraad spelen vanzelfsprekend ook een
rol in de stijging. Meer in het algemeen is de honger naar allerlei facetten die verband houden met ‘geschiedenis’ duidelijk toegenomen.
Er is één hard cijfer: de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde telt vandaag ca. 4500 leden. Maar die vormen duidelijk slechts een deel(tje) van de
Vlamingen die gebeten zijn door het stamboomvirus. Om nog te zwijgen van degenen die beroepshalve met familiekwesties bezig zijn: notarissen,
demografen, archivarissen enz.
●2 AMVC-Letterenhuis (schrijversfamilies en -verwantschappen), ●4 District BeZaLi, ●5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, ●14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding
Gitschotelbuurschap Borgerhout, ● 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 22 Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen, ● 28 Rijksarchief Antwerpen, ●31 Sint-Andrieskerk,
● 36 Stadsarchief Antwerpen, ● 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (hét documentatiecentrum voor de familiekundige), ●46 Zilvermuseum
9

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Familiewapens: waar komen ze vandaan
Familiewapens of wapenschilden: de woorden hebben iets strijdlustigs in zich. Dat valt te verklaren door hun oorsprong.
Maar dat heldhaftige is intussen allang voltooid verleden tijd. Familiewapens maakten een grondige evolutie
mee, tot in onze dagen…
De oorsprong
Duizenden jaren lang gebruikten vechtende mannen (héél zelden ook
vrouwen) schilden om de slagen van strijdbijlen of de zwaarden van hun
tegenstanders af te weren. Om elkaar in zo’n snel en ruw gevecht te herkennen
als vriend of vijand liet men de schilden - in het begin waren die
vaak rond, van hout en met leer bespannen - beschilderen met kleuren
en symbolen. Die waren eigen aan een bepaalde vorst of zijn krijgers, of
ook wel aan een bepaalde familie.
Het wapenschild werd later stilaan meer gemaakt van duurzamer materiaal,
bij voorkeur metaal: zilverkleurig voor ijzer en goudkleurig voor
brons. Vandaar een strenge wapenregel die tot op vandaag voor de kleuren
geldt: je beeldt altijd metaal op kleur en kleur op metaal af. Dus
geen rode bloem op een blauwe achtergrond, geen gouden bollen op een
zilveren achtergrond.
De evolutie tot 1789
In onze streken werden de wapenschilden ongeveer duizend jaar geleden
vooral gebruikt door vorsten, ridders, edellieden, prelaten en voorname
machtige families. In die tijd konden maar weinig mensen schrijven.
Als er iets werd genoteerd over een verkoop of een andere belangrijke
overeenkomst, gebruikte men zijn familiewapen als zegel. Met
een hol gegraveerde stempel of zegelring werd het wapen in gesmolten
was en later in zegellak gedrukt. De zegels waren een soort handtekening.
Eerst hingen ze aan perkamenten staartjes of koordjes aan op
perkament geschreven documenten, later werden ze rechtstreeks op
papier aangebracht.
In de 13de eeuw werd zegelen een vrij algemeen gebruik. Zo kwam het
dat bijna iedereen, behalve heel arme mensen, een familiewapen of een
ambachts- of handelsmerk aannam, ook stadsbesturen, gilden,
ambachten enz. Wij hebben het trouwens nog altijd over ‘iets bezegelen’.
Nu gebeurt dat meestal met een handdruk, een etentje, een drankje
of zelfs… een kus.
Zo ontstond de gewoonte om een familiewapen te voeren, dat kenmerkend
was voor een bepaalde familie. Noem het een soort logo. In die tijd
kon men daar wel eens hoogmoedig en pronkerig mee omgaan en werd
het familiewapen zowat overal op aangebracht: op vaatwerk, vendels,
ringen, kleding van de dienaars, kasten, briefpapier, portretten, juwelen
enz. Overal zag je familiewapens. Tot aan de Franse Revolutie, toen
plotseling iedereen z’n familiewapen moest verbergen en zelfs vernielen.
Wapens werden als symptoom van ondemocratische ‘ongelijkheid’
beschouwd.
Tot op vandaag…
Toch bestaat het familiewapen nog steeds, en wat het mooiste is: iedereen
mag er een voeren. Het is vandaag vooral een symbool van wat jouw
familie hoog in ere houdt: een bepaalde deugd, je herkomst, een prestatie
van voorouders… Er zijn zoveel betekenissen en inspiratiebronnen
als er familiewapens zijn.
(Jan Van Helmont, uitgever)
●15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ●33 Sint-Fredeganduskerk, ●41 Vlaamse Vereniging voor
Familiekunde (het Heraldisch College van VVF registreert wapens), ●46 Zilvermuseum Sterckshof
Bij de registratie van een familiewapen ontvangt men een wapenbrief .
Het voorbeeld hieronder toont de wapenbrief en het wapen van de familie HENDRICKX. © VVF
HERALDISCH COLLEGE
Wie een oud wapen vindt of een nieuw wapen laat
ontwerpen, wil dat ook graag geregistreerd zien.
Adellijke wapens worden automatisch geregistreerd
bij het verheffen in de adelstand.
Burgerlijke wapens genoten tot het decreet van
1998 geen bescherming. Om toch naar een zekere
registratie van burgerlijke wapens te streven werd
in 1973 het Heraldisch College van de Vlaamse
Vereniging voor Familiekunde in het leven geroepen.
Dat wil de heraldiek bij zijn leden bekendmaken,
o.m. door het organiseren van cursussen. De
belangrijkste opdracht van het College is het burgerlijke
wapen ingang te doen vinden bij alle lagen
van de bevolking. Zo is voor genealogen een
(nieuw) wapen een mooie ‘bekroning’ van hun
opzoekwerk.
Info: Secretaris van het Heraldisch College is Michel Louwette
Boerbemdstraatje 1, 3020 Veltem-Beisem
T + 32 16 48 9 4 85 - F + 32 16 49 04 43
E-mail: michel.louwette@advalvas.be
●41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (Heraldisch College)
10