Tips om je erfgoed gezond te houden - Erfgoedcel Waasland

H E B B E N&H O U D E NTips om je er fgoed gezond te houdenMet extra goede raad van Tante Kaat

C O L O F O NDeze uitgave is een gezamenlijke realisatievan de Coördinatie Erfgoeddag,Culturele Biografie Vlaanderen vzw,en de erfgoedcellen van Antwerpen, Brugge,Brussel, Gent, Hasselt, Ieper, Kortrijk, Leuven,Mechelen, Tongeren, Waasland.Deze uitgave kwam tot standter gelegenheid van deGevaar! (zondag 17 april 2005)• BEWERKING TEKSTEN EN EINDREDACTIE:Ellen Loots• REDACTIERAAD:Vera De Boeck (Erfgoedcel Antwerpen),Ellen De Jans (Coördinatie Erfgoeddag),Wout De Vuyst (Gent Cultuurstad vzw),dr. Elsje Janssen (Collectiebeleid/Behoud en Beheer vanMusea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed, stad Antwerpen),Géraldine Leus (Coördinatie Erfgoeddag),Leon Smets (Culturele Biografie Vlaanderen vzw),Hilde Schoefs (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw)• MET MEDEWERKING VANElma Dalhuijsen (Tante Kaat)en Björn Rzoska (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw)• OORSPRONKELIJK IDEE:Erfgoedcel Antwerpen• FOTOGRAFIE:Koen Broos• VORMGEVING:Rob Marcelis• COÖRDINATIE:Géraldine Leus en Ellen De JansI N H O U DInleiding P. 3Boosdoeners voor je er fgoed:wie zijn ze en hoe pak je ze aan?• L ICH T P. 4• T E M PE R AT U U R P. 5• VOCH T P. 5• ONGEDI E RT E P. 6• STOF P. 7• DE M E NS A LS GROT E BOOSDOE N E R ! P. 7Column Tante Kaat P. 9Van bak steen over hout , papier, metaaltot het gesproken woord:tips voor allerlei er fgoed.• BOE K E N P. 11• DOCU M E N T E N P. 12• H U IS P. 13• K E R A M I E K , POR SE L E I N E N GL A S P. 15• L A NG SPE E L PL AT E N, CD’ S ,AU DIO - E N V I DEOCASSET T E S P. 16• FOTO’ S E N FOTOA L BU MS P. 17• M ETA A L E N J U W E L E N P. 18• M EU BE LS P. 19• SCH I L DE R I J E N, AQUA R E L L E N,T E K E N I NGEN E N GR A F I E K P. 2 0• T E XT I E L E N TA PI J T E N P. 21• OU DE V E R H A L E N E N R ECEPTEN P. 22v.u. Jan Cools, Culturele Biografie Vlaanderen vzw,Huis den Rhyn, Hofstraat 15, 2000 AntwerpenWettelijk depot: D/2005/9921/3

I N L E I D I N GiIn musea, archieven en bij tal van erfgoedverenigingen huizen heel wat getuigen vanvroeger: werken van schone kunst, archeologische vondsten, volkskunst, speelgoed,oude kadasters enz. Ook het immateriële wordt er gekoesterd: taal, omgangsvormen,verhalen, gebruiken… Zo zijn er musea die zich wijden aan het verhaal van de EersteWereldoorlog, dat van de suiker of speelkaart. Honderden professionele en vrijwilligeerfgoedbewaarders (conservators, suppoosten, archivarissen, educatieve medewerkers…)ontfermen zich over die voorwerpen en verhalen, die mee het geheugen vormenvan de gemeenschap waarin we leven. Het stelt ons gerust dat er mensen zijn die diterfgoed bewaren, onderhouden en tot leven brengen in boeiende presentaties.Eigenlijk zijn we allemaal erfgoedbewaarders, misschien zonder dat we het beseffen.Want ook thuis zijn we omringd met dingen die we koesteren, ons eigen ‘hebben enhouden’. Sommige van die voorwerpen gebruiken we dagelijks (een geërfd bestek ofoude eettafel), andere krijgen een mooi plekje (een familieportret op de schoorsteen ofeen oude kandelaar in een vitrinekast), nog andere bergen we op (onze trouwjurk of eensouvenir aan de kindertijd). Sommige van die voorwerpen zijn echt kostbaar, anderezijn ons eerder dierbaar: we zijn eraan gehecht omdat het erfstukken zijn, omdat zegetuigenissen zijn van onze persoonlijke of familiegeschiedenis. Of omdat we ze gewoonmooi vinden.We kunnen van ons huis geen museum maken. Toch proberen we behoedzaam met dezestukjes erfgoed om te gaan. Het zou immers pijn doen moesten ze sneuvelen of verdwijnen.Want we bewaren ze ook stilletjes voor de generaties na ons.Dit boekje vertelt hoe je voor dat huis-, tuin- en keukenerfgoed zorgt. Je vindt er tips overhoe je erfgoed, je ge-erfde goed, in optimale omstandigheden bewaart, onderhoudt enherstelt. En over hoe je het beschermt tegen allerlei gevaren. Dit beknopte boekje is eenvertrekpunt; het vertelt lang niet alles over hoe je je erfgoed gezond houdt. Daarom vindje op p. 23 een lijst met publicaties en websites die je verder helpen.TIP: Zie je graag een expert bezig? Op de jaarlijkse Erfgoeddag tonenverschillende organisaties en particulieren hoe zij het erfgoed bewaren enbeschermen! Voor meer informatie over het programma kan je terecht opwww.erfgoeddag.be.H E B B E N E N H O U D E N - 3

B o o s d o e n e r sb lv o o r j e e r f g o e d :w i e z i j n z ee n h o ep a k j e z e a a n ?NET ALS EEN MUTS EN SJAAL BIJ BIJTENDE KOUDE ENLAARZEN BIJ REGENWEER ZIJN ER RELATIEF EENVOU-DIGE MIDDELTJES OM ERFGOED TE BESCHERMEN TEGENVEROUDERINGSPROCESSEN EN BOOSDOENERS VAN BUI-TENAF. DE MEESTE VAN DIE BOOSDOENERS KOMEN VAAKGENIEPIG LANGZAAM OM HET HOEKJE KIJKEN, MAARKUNNEN SNEL TOEHAPPEN! VAAK HERKEN JE ZE NIETEENS ALS BOOSDOENER, EN MISSCHIEN SCHUILT NETDAARIN HET GROOTSTE GEVAAR…In dit hoofdstuk ontmaskeren we een aantal boosdoeners:licht, temperatuur, vocht, ongedierte en stof zijnomgevingsfactoren die een invloed hebben op de bewaaromstandighedenvan je erfgoed. Ook durven wezelf wel eens tekortschieten: soms behandelen we onscultureel erfgoed net iets te nonchalant. Omdat we desymbolische of materiële waarde van een voorwerp nietvatten? Omdat we van ons huis geen museum kunnen maken?Omdat bovenstaande boosdoeners vrij spel krijgen? Nahet lezen van de volgende pagina’s weet je hoe je de gevaren voor jeerfgoed herkent en hoe je je ertegen kan wapenen!L I C H TEEN OUDE INGELIJSTE NIEUWJAARSBRIEF, EEN KLEURRIJKEPLUIMENHOED IN DE VITRINEKAST, EEN PRACHTIG GEBOR-DUURDE MERKLAP ALS FAMILIESTUK VAN OVERGROOTMOEDER,EEN AFFICHE VAN DE JAARMARKT UIT OPA’S TIJD…HET BEIGE PATINA EN DE GEBLEEKTE KLEUREN OGENMISSCHIEN CHARMANT, MAAR EEN EXTRA SPOTJE LAAT JEBEST ACHTERWEGE.Licht doet leven. Maar net zo goed zijn zonlicht en kunstlichtschadelijk voor tal van voorwerpen. Te veel of te fel licht heefthet effect dat materialen verkleuren en sneller verouderen. Lichtlaat sporen na op textiel, papier, prenten, foto’s etc. Stille getuigenvan de onomkeerbare schade die (zon)licht kan teweegbrengenzijn verbleekte prenten of foto’s waarop de geportretteerdestilaan wegtrekt, een zetelovertrek of kussen getekenddoor langdurige lichtinval…Direct (zon)licht is ook de oorzaak vanschade, die voortkomt uit de opwarmingvan voorwerpen. Metaalbijvoorbeeld kan bij veranderingvan temperatuur uitzetten ofkrimpen. Tal van voorwerpenhouden niet van al te veel lichten warmte: vermijd dus de invalvan direct zonlicht op waardevollevoorwerpen en wees niet tekwistig met spots!H E B B E N E N H O U D E N - 4

vV O C H TT E M P E R A T U U RtEEN PASTORAAL TAFEREELTJE, OLIEVERF OP DOEK,BEGIN VORIGE EEUW, MOOI INGEKADERD MAAR IET-WAT AFGEBLADDERD, EEN ANTIEKE BUFFETKAST METKRAKENDE, KLEMMENDE DEURTJES, EEN WASSENMARIABEELDJE OP DE SCHOORSTEEN, BEETJE KLE-VERIG, EEN GROTE ATLAS MET LEDEREN KAFT ENBOEKBESLAG, LICHTJES KROMGETROKKEN…HET ZIJN STUKJES ERFGOED DIE SLACHTOFFERZIJN VAN EEN VERKEERDE TEMPERATUUR.Een verkeerde temperatuur kan een gevaar betekenenvoor erfgoed: in een warme omgeving wordt was kleverigen bij wisseling van temperatuur verandert metaalvan omvang. Ook barsten, kromgetrokken houten afgebladderde verf zijn jammerlijke getuigen vanonaangepaste klimatologische omstandigheden.Temperatuurschommelingen hebben eenrechtstreeks gevolg op de luchtvochtigheidvan een vertrek. Voorwerpen uitmetaal of uit materialen van organischeoorsprong (hout, katoen, wol,was, leder, ivoor, pluimen, papier)houden niet van grote schommelingenin temperatuur en luchtvochtigheid.Ze aarden het best in eenomgeving waar het niet te warm is,waar de temperatuur constant tussen16° en 22° Celsius is. Hou dus met dieerfstukjes voldoende afstand van warmtebronnenals radiotoren, kachels, lampen enkaarsen. Evenmin is een kille kelder of garageideaal.EEN MOOI KASTJE, MET FIJN BLOEMPATROON IN HOUT-SNIJWERK, JAMMERLIJKE SCHIMMELVLEKKEN OP DEACHTERZIJDE, EEN METALEN DESIGNSTOEL MET LEDERENZITTING, JAREN ’60, ROESTSPIKKELS OP DE LEUNING, EENBESCHILDERD PANEELTJE MET BARSTJES…TE VEEL OF TE WEINIG VOCHT HEEFT IMPACT OP JEERFGOED.Uit ervaring weten we dat een schimmel goed gedijt in een vochtigeomgeving en zich binnen de kortste keren aan kostbaarhedenhecht. Hij neemt toe in omvang terwijl je ernaar kijkt. Kleine blekepuntjes of grotere groenige vlekken wijzen op schimmels. Niet enkelje spullen, ook je lichaam krijgt er last van. Huideczeem, allergischereacties, astma, spierpijn, hoofdpijn en zelfs koorts kunnenoptreden door huidcontact met schimmel of door opname via deluchtwegen. Vochtige kelders en garages zijn schadelijk voor de gezondheidvan mens en erfgoed. Zoek dus een betere bergplaats.Voor een optimale bewaring van voorwerpen,mag de relatieve vochtigheid in eenvertrek niet boven 65% stijgen. Eente hoge luchtvochtigheid kan naastschimmels ook corrosie van metalenveroorzaken. En ook papier,stof en hout kunnen slachtofferworden van een te vochtige bewaarplaats.Wanneer de relatieveluchtvochtigheid daalt totonder de drempel van 40%, iseen vertrek te droog. Dan bestaathet gevaar dat materialenals papier, hout, ivoor en textielgaan uitdrogen en barsten.Luchtvochtigheid en temperatuur vormeneen onlosmakelijk duo. Je meet ze met eenH E B B E N E N H O U D E N - 5

COLUMNHet is grappig te bedenken dat ik, zonder het te beseffen,eigenlijk mijn hele leven al bezig ben met het behouden vanwat erfgoed heet. Ik herinner me dat ik als 10-jarige van eenoom en tante een rieten ameublementje kreeg: een bankje,twee fauteuils en een rond tafeltje, allemaal op poppenformaat.Trots sta ik ermee op de foto. Wanneer nu meisjesvan een jaar of tien op bezoek komen, wordt het uit de keldergehaald en wordt er net zo fijn mee gespeeld als dat ikdat vroeger deed. Mijn kleinzoon van vijf is niet geïnteresseerdin het rieten stelletje, wél in de enkele ‘dinky toys’die de wilde jeugd van mijn man overleefden. En natuurlijkzijn er ook die enkele erfstukjes: zilveren lepeltjes eneen ivoren olifantje van mijn oma, een gouden ring van mijnmans grootvader, een zelfgemaakt nachtkastje en een wollenpersje. Allemaal dingen die een speciaal plaatsje in onshuis hebben gevonden en waarvoor goed gezorgd wordt: hetriet wordt opgeborgen op een niet te droge of vochtige plek,het ivoor wordt bewaard op een plaats die niet te licht ofte donker is, de pers wordt twee keer per jaar zachtjes meteen ouderwetse mattenklopper behandeld en daarna afgenomenmet azijnwater, zilver en goud worden met liefde gehanteerden gedragen en zo nu en dan krijgt het nachtkastjeeen likje boenwas, waardoor houtwormen er minder trek inhebben. Ik weet dat ik met mijn ‘erfgoedjes’ nooit het museumzal halen, maar dat is ook niet belangrijk. En in mijnhuis wil ik leven, ik wil er geen museum van maken. De ideedat de dingen die wij zelf in de loop der jaren met veel liefdehebben aangeschaft en gekregen, over x-aantal jaren wellichteen plaatsje in het huis van onze kinderen zullen vinden,doet mij goed. Natuurlijk heeft niet alles het eeuwigeleven: in een huishouden vallen kopjes stuk, mors je azijn opeen marmeren vensterbank, gebruik je verstrooid een veelte hard schuursponsje op een glazen tafelblad... Het heeftweinig zin om je humeur daardoor te laten verpesten. Maarals je de gevaren die je waardevolle spullen lopen, tracht teomzeilen, dan ben je, vind ik, goed bezig.Tante KaatH E B B E N E N H O U D E N - 9

V a n b a k s t e e no v e r h o u t , p a p i e r ,m e t a a l t o t h e tg e s p r o k e n w o o r d :t i p s v o o ra l l e r l e i e r f g o e dBij iedereen thuis zijn massa’s erfgoed te vinden. Het gaat nietalleen om dat enkele erfstuk, of dat unieke stukje antiek. Wehebben nog tal van andere waardevolle voorwerpen in ons bezit:voorwerpen die geladen zijn met een emotionele betekenis,met herinneringen. Voorwerpen die al een lang leven achter derug hebben, met ons of met vorige generaties, en waarvan volgendegeneraties verder kunnen genieten. De materiële waardevan dat huis-, tuin- en keukenerfgoed is misschien niet groot; deemotionele, symbolische of artistieke waarde ervan des te meer.Net die voorwerpen vertellen ons een persoonlijk en soms zelfseen cultureel of universeel verhaal.Dit hoofdstuk geeft tientallen tips over hoe je diverse soortenerfgoed best bewaart, hanteert en schoonmaakt en over wat jekan doen bij schade.DOE DE PROEF OP DE SOM, KIJK JE HUIS EENS ROND EN STEL JEbZELF DE VRAAG WELK VOORWERP JE MAG VERGEZELLEN BIJ EENLEVENSLANGE VERBANNING NAAR EEN ONBEWOOND EILAND.NA WAT PRAKTISCHE BENODIGDHEDEN (À LA TANDENBORSTEL,FIETS, COMPUTER ENZ.), KOMEN ONGETWIJFELD MINDER VOORDE HAND LIGGENDE VOORWERPEN IN AANMERKING: EEN TROUW-JURK, DE PORSELEINEN SOEPKOM VAN DE OVERGROOTOUDERS,EEN FETISJ, DAT KADERTJE MET DIE FAMILIEFOTO, EEN ZILVE-REN HANGER, DIE EERSTE TEKENING, DAT TELEVISIETJE UIT DESIXTIES, GODS OOG DAT BOVEN DE DEUR WAAKT, HET VERGUL-DE SCHOENTJE VAN ZOONLIEF, DIE OORLOGSMEDAILLE…Legendedeze tips helpen je de meest geschikte (bewaar)plaatsvoor je erfgoed vinden. Donker of licht, afgesloten ofopen: elk voorwerp heeft zo zijn voorkeuren.de tips voorafgegaan door een handje, leren je hoe jeeen voorwerp best hanteert, op welke manier je hetvastpakt en verplaatst.lang niet elk voorwerp wil gereinigd worden met spons,schuim en water. De tips voorafgegaan door een emmertje,vertellen je meer over het specifieke onderhoudvan verschillende soorten erfgoed.hoe voorzichtig je ook bent, soms sneuvelt er iets. Dezetips gaan over een eerste hulp bij ongevallen die je zelfkan toepassen, en zeggen je waar je terecht kan meternstigere schadegevallen.H E B B E N E N H O U D E N - 1 0

B O E K E NEEN OUDE ATLAS OF MISSAAL, OOIT EEN GE-BRUIKSVOORWERP, NU MEER EEN PRONKSTUK,HET VERZAMELDE WERK VAN ALEXANDRE DU-MAS, EEN EERSTE DRUK VAN RIKKI EN WISKE INCHOKOWAKIJE, HET ORIGINELE OORLOGSDAG-BOEK VAN EEN NOBELE ONBEKENDE…TIPS VOOR BOEKEN.• Boeken plaats je best in een rij, rechtop naast elkaar.Zware kanjers kunnen ook horizontaal.• Een bladzijde wordt best omgeslagen aan de bovenhoek.• Gebruik een platte bladwijzer om aan te duiden waarje geraakt bent. Plooi die bovenhoek niet om.• Paperclips kunnen een afdruk of roestvlekken op hetpapier nalaten, mijd ze. Ook de plakkerige resten vankleefbriefjes zijn schadelijk.• Een boek haal je voorzichtig uit een rek door de naburigeboeken iets dieper te duwen: op die manier kan je hetboek met de volle hand stevig bij de rug nemen (zie foto).• Behandel oude boeken voorzichtig. Schoensmeer, bijenwas,boenwas, en koper- of zilverpoets blijven best uitde buurt van lederen kaften en boekbeslag.• Een zachte kwast biedt soelaas bij een weinig stof opniet te oude boeken. Veeg van de rug naar de randentoe.• De stofzuiger is een al iets drastischere bestrijder. Maarmet een dun weefsel, zoals tule, voor de zuigmond zaldie niet te gauw boeken beschadigen.• Een boek in bad lezen is geen goed idee... Papier wordt dan wel vervaardigdmet grote hoeveelheden water, eens boek wordt vocht een boeman.Wanneer een boek toch nat geworden is, leg het dan open om het te drogen.• Een onaangename verrassing daar op de bovenste legger: schimmel.Laat de aangetaste boeken drogen aan de lucht, en borstel of stofzuigde schimmel zo veel mogelijk weg. Isoleer ze door ze in een plastic zakof tas te verpakken. Desinfecteer de boekenplank en omgeving van deaangetaste boeken, bijvoorbeeld met een alcoholoplossing of een desinfecterendproduct als Dettol. In erge gevallen raden we je aan een deskundige(boek- of papierrestaurator) op te zoeken. En vooral: vermijddat de schimmel opnieuw tot ontwikkeling komt, door voldoende verluchtingtoe te laten en een te hoge vochtigheid te vermijden.• Wanneer een lederen boekband begint te verpulveren, is die hoogstwaarschijnlijk het slachtoffer van lederrot, of het rode rot. Ook hier restenkel nog de boekendokter of restaurator.H E B B E N E N H O U D E N - 1 1

D O C U M E N T E NDIE OUDE STENCILS VAN DE AARDRIJKSKUNDELESSEN, JEGEBOORTEAKTE, DE EERSTE PRINTS VAN EEN THESIS, EENWELVERDIEND DIPLOMA…TIPS VOOR DOCUMENTEN.• Sahara of Regenwoud? Documenten gaan voor het eerste. Allesliever dan vocht.• Nog liever koesteren oude documenten zich in de geborgenheidvan zuurvrije dozen of enveloppen. Let bij de papierhandel, lijstenmaker,winkel in kunstbenodigdheden of kopieerzaak op devermelding ‘zuurvrij’.• Bij lamineren komen zuur, hitte en lijm vrij, waardoor documentenaangetast worden. Daarenboven kan het plastic geligen bros worden. Een gelamineerd document gaat dus geen eeuwigheidmee!• Zachte, witte handschoenen zijn ideaal om papier mee te hanteren.Niet in huis? Propere en droge handen zijn een voorzichtigetweede optie.• Sporen als kreuken, vouwen en scheurtjes treden op wanneerpapier vaak gehanteerd wordt. Een kopie van het origineel kanals stand-in dienen. Het straffe licht waaraan het documentdan eenmalig en kort blootgesteld wordt, is lang niet zo schadelijkals frequent hanteren. Het origineel kan veilig weggeborgenworden.• We hoeven je niet te vertellen dat tape, lijm, paperclips en nietjesaltijd sporen (vervorming, lijmresidu’s, verkleuring, gaten,roestvlekken) nalaten? Je kan wel papieren klemmetjes gebruiken.• Met een zachte, langharige borstel kanje documenten zachtjes afstoffen. Hardnekkigervuil verwijder je met een gomkussentjeof gompoeder.d• Wanneer documenten vochtig aanvoelenof ruiken, leg je ze in een drogeruimte. Nog beter is een tochtstroom. Ineen verder gevorderd stadium kunnenschimmels optreden: je kan proberen degedroogde sporen eraf te borstelen. Inerge gevallen verpak je de slachtoffersafzonderlijk in een plastic tas en ga je bijeen restaurator langs.H E B B E N E N H O U D E N - 1 2

H U I SART NOUVEAU OF DECO, MINIMALISTISCHE SIXTIES-AR-CHITECTUUR, EEN CLASSICISTISCH KASTEEL OF EEN AP-PARTEMENTJE IN DE BRUSSELSE CÎTÉ MODERNE…TIPS VOOR DE WONING.• Verplaats ladders en stofzuigers voorzichtig, vermijd botsingen.• De éne stofzuiger is de andere niet. De ideale stofzuiger heeft flexibelewieltjes, een filtersysteem dat voorkomt dat vuil en schimmelsverspreid worden, een regelbare zuigkracht en een aantalhulpstukken (zachte en fijne borstels). Om te vermijden dat rondslingerendekleinigheden in de slokop van de stofzuiger verdwijnen,kan je er een lapje tule of nylongaas rond bevestigen (zie foto).• Zelf lijken plumeaus bijna een stukje erfgoed. De plumeau dieuit echte veren bestaat, gebruik je best niet meer. Minpunten:in plaats van stof op te nemen, verplaatst hij het alleen maar,de kans op krasjes is groot, hij kan vasthaken in fijn gerief (zoalsgehaakte gordijnen…) en is moeilijk schoon te maken. Zijnsynthetische concurrent ligt iets beter. Beter nog kies je vooreen ongebruikte schildersborstel of een zachte make-up-kwast.Hou de stofzuiger in de buurt om het rondvliegend stof onmiddellijkop te nemen.• Ook voor de zwabber zijn we streng: kruis erover. Zwabbersstrooien vuil enkel rond en zijn achteraf moeilijk schoon te krijgen.Ze laten vochtsporen na op de poten van je kostbare meubilair.• Wel voorstander zijn we van microvezeldoeken.• Hoe eenvoudiger het poetsmiddel, hoe kleiner de kans op schadelijkeingrediënten. Nieuwigheden als doekjes die vooraf inschoonmaakmiddel werden gedrenkt, laten residu na.• De pH-waarde duidt de zuurtegraad van een product aan.Neutrale detergenten (pH 7) zijn de beste. Gebruik net iets minderdan de verpakking aangeeft. En na het dweilen met eendetergent, dweil je best na met helder water. Achtergeblevenzeeprestjes trekken immers vuil aan!H E B B E N E N H O U D E N - 1 3

hStucplafonds• Reserveer je poetsgerei voor één enkel doel: stof bijvoorbeeldnooit af met een boendoek en vice versa.• Poetsgerei kan na aanvaring met schimmels niet snel genoeg inde vuilnisemmer belanden!• Verzorg naast je interieur ook de buitenkant van je woning, omongedierte op afstand te houden. Let wel op met reiniging onderhoge druk, want zo kunnen zand en schilfers loskomen.Wanden• Wanden stofzuig je best met een zachte borstel. Gebruik enkelwater wanneer het echt nodig is.• Voor het onderhoud van stucplafonds, haal je een schone ragebolboven.Vloeren• Planten, metalen voorwerpen en kandelaars horen niet rechtstreeksop de vloer. Het vocht dat door bloempotten dringt,kan lelijke kringen maken: een onderbord vermijdt dat. Metaaldurft corrosie veroorzaken en kandelaars laten wel eens hardnekkigevlekken van druipend kaarsvet na.• Begin de poetsbeurt van een houten vloer niet met het omgietenvan een emmer water. Een flink uitgewrongen dweil moet volstaan.• Geverniste en geverfde plankenvloeren hebben geen boenwasnodig.• Omdat vernis moeilijk te verwijderen is, kies je best meteen voorde goede soort. Goede vernis is niet te vet en vergeelt niet.• De beste boenwas is ongekleurde, vloeibare bijenwas of bijenwasmet carnaubawas, die je au bain marie laat smelten. Smeerde was zachtjes uit, waarbij je de richting van de nerven volgt.Je kan zuivere was ook aanlengen met white spirit of gerectificeerdeheldere terpentijnolie (een transparante hars uit naaldbomen).Wanneer de was aangelengd wordt met producten diete oud, of onvoldoende transparant zijn, durven die mengselswel eens vlekken veroorzaken.• Het volstaat parket en andere geboende vloeren één keer perjaar in de was te zetten. Wrijf die waslaag regelmatig op. Je kanom de vijf jaar de bovenste waslaag verwijderen, met een inwhite spirit gedrenkte doek.• Leg je neer bij de leeftijd der dingen: een oude vloer krijg jenooit als nieuw. Te fel schrobben kan leiden tot beschadiging.• Verplaats mobiele voorwerpen om vochtindringing te vermijden.• Voor het onderhoud van marmeren of stenen vloeren grijp jenaar een biologische allesreiniger, een ander ecoproduct, ofzeep van Panama (verkrijgbaar bij de betere drogisterij). Dielaatste is minder geconcentreerd dan de zogenaamde bruinezeep, dus ook minder schadelijk.H E B B E N E N H O U D E N - 1 4

kK E R A M I E K , P O R S E L E I N E N G L A SEEN PORSELEINEN MELKKANNETJE UIT OVERGROOTMOE-DERS SERVIES, EEN SETJE KRISTALLEN BORRELGLAASJES,EEN BIJ ELKAAR GESPAARDE COLLECTIE EIERDOPJES…TIPS VOOR KERAMIEK, PORSELEIN EN GLAS.• Voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast. Een mooie,gesloten vitrinekast is aangewezen voor het opbergen van glasen keramiek: de voorwerpen worden niet blootgesteld aan gevaren,wel aan het oog.• Om het gevaar op omstoten te verkleinen, plaats je niet te veelborrelglaasjes, uiltjes, hummeltjes en eierdopjes bij elkaar (max.2 rijen).• Voorwerpen die niet stabiel staan, of waarvan het voetstuk beschadigdis of ontbreekt, krijgen best een steun. Eennestvormig kussentje bijvoorbeeld, of eenin een dik polyethyleenschuimenblok uitgesneden nestje, waarinde vorm van het voorwerpmooi past.• Kijk uit voor slippertjes: latex handschoenen zijn aangewezenbij het hanteren van glad glas, porselein of keramiek.• Oren, handvatten, randen en andere uitsteeksels zijn de meestkwetsbare delen van voorwerpen uit glas en keramiek. Somswerden die delen in het verleden al hersteld of gelijmd: de kansop een volgende breuk is net daar het grootst.• Keramische, glazen en kristallen voorwerpen huiveren vanschoonmaakmiddelen en ze gruwelen van de vaatwasser. Reinigze met een zachte borstel of doek.• Plaats ze op een stevige maar zachte ondergrond bij het afstoffen.Een kussen bijvoorbeeld, biedt bolle vormen een goedeondersteuning en vermindert zo de kans op breken.• Wanneer een glazen of keramisch voorwerp ondanks alle goedezorgen toch in stukken valt, laat dan lijm en kleefband achterwege,hoe makkelijk de puzzel ook lijkt. In je enthousiasmekunnen de breukvlakken immers nog meer beschadigd geraken.Best verzamel je de delen in aparte zakjes en laat je eenspecialist alles verlijmen.H E B B E N E N H O U D E N - 1 5

lEEN OUDE (78-TOEREN!) GLENN MILLER-LP, JE EERSTEL A N G S P E E L P L A T E N , C D ’ S ,A U D I O - E N V I D E O C A S S E T T E SZELFGECOMPONEERDE MUZIEKCASSETTE, DAT SINGELTJEVAN SANDRA KIM, EEN FAMILIEFEESTJE OP VIDEO…TIPS VOOR LANGSPEELPLATEN, CD’S, AUDIO- EN VIDEO-CASSETTES.Langspeelplaten• Rechtopstaand voelen lp’s zich het best in vorm. Liggend kunnenze kromtrekken. Behalve op de draaitafel…• Met een schone zachte doek die niet pluist (bijvoorbeeld eenlensdoekje), ga je langzaam over de lp, met de groeven mee, vanhet midden tot het uiteinde van de plaat (zie foto).• Het oppervlak van een cd raak je best niet aan met de blotehand. Je neemt een cd vast met je duim in het gaatje en de anderevingers om de rand.• De onderzijde van een cd is taboe: vermijd daar vingerafdrukken,vuil en krassen en markeer nooit op die zijde. Verkies geschiktemarkeerstiften boven etiketten en schrijf enkel op hetbedrukte gedeelte van de cd.• Bewaar lp’s niet in een vochtige kelder: beschimmelde platenkunnen enkel door een professional hersteld worden.Cd’s• Waarom kiezen voor plastic of papieren hoesjes als er op maatgeproduceerde cd-doosjes bestaan, die tegen blutsen en builenbestand zijn?• De mens houdt van een lichte, vochtige en warme atmosfeer,voor een cd is dat klimaat horror, daarin kunnen ze rotten.Koel en droog bewaren dus. Cd’s die in optimale omstandighedenbewaard worden, zouden tot 100 jaar meegaan. Het empirischebewijs hiervoor zal echter pas binnen enkele decenniageleverd worden!H E B B E N E N H O U D E N - 1 6

• Bij het reinigen van een cd komt een pluisvrij doekjevan pas. Vertrek aan het gaatje en ga zacht naar derand toe. Bij vetvlekken kan je water met een mildezeep gebruiken. Wees karig, dompel een cd zekerniet onder! Achteraf verwijdert gedistilleerd waterde zeeprestjes.Audio- en videocasset tesF O T O ’ S E NF O T O A L B U M SSOUVENIRS VAN JE TROUWDAG, DE ALLERLAATSTE FOTO VAN OVER-GROOTMOEDER, EEN UITVERGOOT FAMILIEPORTRET, EEN OUDKIEKJE VAN EEN OPGEKLEED JONGETJE MET HOND, GEVONDEN OP DEROMMELMARKT…TIPS VOOR FOTO’S EN FOTOALBUMS.• Net als boeken en lp’s staan ook cassettes lieverrechtop dan dat ze liggen.• Laat een cassette niet in de speler zitten. Spoel detape terug en berg hem op.• We besparen je de fysische en chemische reactiesvan tapes; onthou dat je ze zeker 7,5 centimeter vanmagnetische bronnen en niet naast de geluidsboxenvan de stereo of direct onder de televisie bewaart.• De levensduur van een cassette wordt gevoelig verlengdals je minstens één keer per jaar de tapes verluchtdoor ze over en weer te spoelen.• Wanneer je er in deze digitale tijden zeker van wiltzijn dat je opnamen een tijd meegaan, zet je ze bestover op een andere drager zoals een dvd.• Was die kloeke dame op de foto van dat doopsel anno 1960 nu tante Magda,Emma of Anna? Archiveer foto’s. Noteer een aantal verwijzingen opde enveloppen of dozen waarin ze huizen. Aantekeningen met een zachtpotlood (nr. B) op de achterzijde van een foto, kunnen geen kwaad.• Gespecialiseerde fotozaken verkopen hoezen of enveloppen waarin je bijzonderefoto’s afzonderlijk kan bewaren. Ook hier: noteer wat, wie, waar, wanneer...• Hoed je voor fotoalbums met (drastische!) zelfklevende bladzijden. Beter iseen album waarin je de foto’s met fotohoekjes aanbrengt.• Pas geverfde ruimten zijn geen ideale bewaarplaatsen voor foto’s. Chemischeuitwasemingen kunnen het fotomateriaal aantasten.• Tracht de afbeeldingenkant van een foto niet aan te raken.• Raak de magnetische tape niet aan, daarvoor dienthet omhulsel.• Let op met pauzeknoppen, vaak maken ze een teabrupt eind aan de vloeiende afwikkeling van detape. Druk ook telkens op STOP, voor je terug- ofvooruitspoelt.• In de restauratie van cassettes hebben mensen zichbekwaamd. Bel de vakman bij schade.• Tandenborstels en foto’s: hou ze uit elkanders buurt. Wanneer je stof wilverwijderen, gebruik dan een zacht borsteltje.• Een kader kan dan wel bescherming bieden tegen stof, ook die kader vraagtom een afstofbeurt. Zorg ervoor dat water en vloeibare reinigers niet tussende randen vloeien.• Ga vlekken op een foto niet zelf te lijf. Water en solventen zijn grote boosdoeners.Het verwijderen van vlekken is echt iets voor een kenner van zaken.Er bestaan immers zodanig veel verschillende fotoprocédés dat hetvoor een leek moeilijk is de gepaste remedie te vinden.H E B B E N E N H O U D E N - 1 7

M E T A A L E N J U W E L E NEEN OUDE TINNEN MAATBEKER, ZILVEREN SCHAALMET MERKTEKEN ONDEROP, EEN DUO KOPEREN KAN-DELAARS, EEN BRONZEN BUSTE VAN EEN KLASSIEKECOMPONIST, EEN ZILVEREN TRIOOTJE VAN HARTJE,KRUISJE EN ANKERTJE, EEN OUDE ZEGELRING, EENPAAR MANCHETKNOPEN MET JE INITIALEN…TIPS VOOR METAAL EN JUWELEN.• Draag bij het hanteren van metaal steeds schone katoenen handschoenen.De zouten en zuren op (transpirerende, vuile…) handenzijn immers grote boosdoeners die sporen nalaten op metaal.• Juwelen uit de edelmetalen goud en platina corroderen niet en vragengeen of nauwelijks onderhoud.• Juwelen uit niet-edele metalen verdragen een warm, maar niet tegeconcentreerd sopje. Spoel goed na met zuiver water.• Juwelen waarin een steen gezet is, zijn veeleisender. In de holleruimte onder de steen kunnen reinigingsmiddelen kruipen. Gebarstenof loszittende stenen zijn net zo min gebaat bij een sopje. Eenjuweelhersteller kan dan best verplegen.• Om het patina van metalen voorwerpen niet teniet te doen, poets jeze best maar sporadisch op. Een regelmatige afstofbeurt (met eenzachte kwast, een schone droge stofdoek zonder rafels of met katoenenhandschoentjes) kan al wonderen doen.• Zilver wordt geel, geleidelijk aan bruiner, vervolgens bruinzwarttot geheel zwart met een blauwachtige glans. Grijp liever in bij hetbegin van de verkleuring dan in een vergevorderd stadium. Eenjuweliersdoek of speciale handschoen laat een zachte behandelingtoe en geeft geen residu. Wanneer grondiger gepoetst moet worden,kies dan voor een poetsproduct van een gespecialiseerd merk, bijvoorkeur zonder ammoniak.• Zilveren serviesgoed dat vaak gebruikt wordt, kan een warm sopjemet een weinig detergent best verdragen. Spoel goed na en droog afmet een zacht doekje. Behandel stuk per stuk om krassen te vermijden(zie foto).• De vaatwasser is taboe!m• Reflectfolies onder een steen kunnen verdonkeren. Een juweelherstellerneemt oude juwelen waarin stenen, parels of andere versieringstechniekenverwerkt zijn, onder handen.H E B B E N E N H O U D E N - 1 8

M E U B E L SEEN ZETEL IN LOUIS XIV OF XV, EEN CHESTERFIELD,EEN REMAKE VAN DE GEKENDE MARCEL BREUER-STOEL,HET HOUTEN KRUKJE WAARMEE GROOTVA DE KOEIENMELKTE, CHARMANTE EIKEN NACHTKASTJES VAN DEROMMELMARKT… TIPS VOOR JE MEUBELS.goed vast, staat het nog stevig op zijn poten, is het vrij van houtworm…?• Een niet-pluizende stofdoek (er bestaan er die elektrostatischeeigenschappen hebben, bijvoorbeeld de Swifferdustbuster) helptbij het reinigen van vlakke delen.• Met een zacht penseel behandel je spleetjes, kieren en fijne fragmenten.Veiligheidshalve plak je de metalen houder van eenborsteltje af met tape: zo worden krassen vermeden.• Hout leeft: geef het adem- en bewegingsruimte. Zorg ervoordat meubels niet geblokkeerd staan tegen elkaar of tegen eenwand.• Bescherm een meubel, zeker wanneer je er planten op zet.• Deurtjes en laden ‘bewegen’: ze zetten stilletjes uit of krimpenwat. Laat kastdeuren niet langdurig openstaan en sluit kastlades.• Een meubel zet je best waterpas. Zo belast je de constructieniet.• Een meubel verschuif je beter niet, maar je tilt het op aan eenstevig dragend onderdeel. Zo vermijd je krassen op de vloer enpootjes die afbreken.• Maak een meubel volledig leeg, sluit de deurtjes en maak ladenvast met stofrepen (tape laat sporen na, touw schuurt) vooraleerje het verhuist.• Spiegels en zware marmeren bladen transporteer je best rechtop.Als je ze horizontaal houdt, bestaat de kans dat ze door heteigen gewicht gaan breken.• Een meubel is niet makkelijk in het onderhoud: het is behoorlijkvan formaat, vaak samengesteld uit diverse materialen, voorzienvan een afwerklaag etc. Voor je een meubelstuk schoonmaakt,kijk je het grondig na. Aandachtspunten: zit alles nog• Wanneer meubels een afwerklaag van was hebben, wees danniet te kwistig met verse was. Want was trekt vuil aan. Gebruikvoor meubilair geen was uit spuitbussen, gekleurde was of wasmet siliconen, hoe handig die ook lijken.• Het gruyère-effect veroorzaakt door houtworm: in een meubelben je het liever kwijt dan rijk. Schone gaatjes met een scherperand zijn van frisse houtworm. Meer afgeronde gaatjes zijn desporen van oude, niet meer levende wormpjes. Bij twijfel kanje nagaan of zich vers houtmeel aftekent op een vel zwart papier.Lapmiddeltjes uit de oude doos, zoals petroleum, laat jebeter achterwege. Het hout houdt er niet van, het kan de afwerkinglaagvan een meubel aantasten, verkleuring teweegbrengenen is schadelijk voor mens en dier. Bovendien dringt het zeldendoor tot het diepste van de gangetjes waarin de houtwormzit. In geval van plaatselijke aantasting van onbehandeld hout(zonder verf- of waslaag), kan je gebruik maken van een kleurlooscontactgift op basis van pyrethroiden (zoals het natuurlijkepyrethrine of het synthetische deltamethrine). Je brengthet product aan met een borstel of een injectiespuit. Zeker dathet product volledig in de wirwar der wormgangen doordringt,ben je nooit. Kies voor een kleurloos product, lees de bijsluitergrondig door, werk in een goed geventileerde ruimte of in openlucht en volg de veiligheidsvoorschriften. De strijd met hardnekkigehoutworm bind je best aan met de hulp van een expert.Gespecialiseerde bedrijven bestrijden houtworm met behulpvan begassing of andere methodes.H E B B E N E N H O U D E N - 1 9

T E X T I E L E N T A P I J T E NEEN ZIJDEN TROUWJURK VOL HERINNERINGEN, EEN KAN-TEN DOOPKLEEDJE, EEN OUDE ZETEL- OF KUSSENOVER-TREK, EEN HANDGEKNOOPT WANDTAPIJT, EEN KLEURRIJKPERZISCH TAPIJT… TIPS VOOR TEXTIEL EN TAPIJTEN.Tex tiel• Textiel dat je opbergt, moet zuiver zijn. Inspecteer elk plooitjeen zakje op kruimels, stof, schimmel, ongedierte etc. Vooralwol, bont en veren zijneen paradijs voor schadelijkediertjes.• Onderwerp ook deplek waar je textiel opbergtaan een strengeblik. Denk erom datvoedselresten ongedierteaantrekken. Eeneenvoudig controlemiddeltje:leg een witblad op de bodem vande kast of kist. Ongediertewordt verradendoor sporen van eengesmaakte maaltijd…• Gebruik je neus: eenbergplaats die mufruikt, is vaak vochtig.Waar vocht is kunnenschimmels ontstaan.• Net als insecten zijnook de chemicaliën diegebruikt worden om zete bestrijden, boosdoeners.Ze kunnen schadelijkzijn voor mens en textiel. Wees vooral voorzichtig metproducten die dichloorfos, naftaleen of paradichloorbenzeenbevatten (bijvoorbeeld mottenballen).• Hou bloemen en planten uit de buurt van kostbaar textiel.Ze trekken insecten aan en kunnen gemene stuifmeelvlekkenmaken.• Een label kun je bevestigen door het met enkele losse stekenop textiel te naaien. Om inktvlekken te vermijden, breng je hetopschrift op voorhand aan.• Rook, eet en drink niet in de buurt van textiel.• Textiel kan plat of aan een hanger bewaard worden. Voorkomdat frommels, kreuken, vouwen en valse plooien zich tot heteinde der dagen in textiel gaan aftekenen, door bijvoorbeeldproppen zijdepapier tussen de vouwen te stoppen. Idealiterhang je textiel over een kleerhanger, die je met synthetischewatten, proppen zuurvrij papier en witte katoenen stofstrokenverbreedt op de schouders. Over dit geheel kun je een steunverbandtrekken. Zo kan kledij rustig hangen, zonder dat ze uitzakten zonder kans op doorscheuren (zie foto).• Een gewassen, ongeverfde, gladde stofhoes is het ideale omhulselvoor kledij. Liefst op maat en uit een dicht geweven katoentje.Op die manier vermijd je dat sluitingen, knopen of hakenandere kledingstukken beschadigen.• Ook textiel wil ademen: laat voldoende plaats tussen verschillendestukken.• Volumineuze voorwerpen, als hoeden, schoeisel, waaiers etc.,behouden hun oorspronkelijke vorm door voldoende ondersteuning(bijvoorbeeld van zuurvrij papier). Ook hier voorzie jeruimte: het liefst doen die stukken hun winterslaap in afzonderlijkeschoen- of hoedendozen.H E B B E N E N H O U D E N - 2 1

• Fragiel textiel manipuleer je best methandschoentjes uit katoen of latex. Vermijdal wat haakjes en ogen in de stof kanmaken: hou polshorloges, ringen, halssnoeren,brilkettingen en scherpe nagelsuit de buurt.• De verplaatsing van een oud stuk textielis soms een hele operatie. Best ben je mettwee en spreek je af op welke manier je hetstuk verplaatst richting (schone!) tafel.• Beperk je tot voorzichtig stofzuigen. Kostbaartextiel breng je beter niet binnen bijde chemische reiniging om de hoek, maarlaat je reinigen door een specialist.Tapijten• Soms is het wikken en wegen… Dan heb jeeen mooi tapijt maar is passage erover schadelijk.Gebruik een onderkleed en plaatseen drukke eettafel niet op een oud tapijt.• Stofzuig je vloertapijten zachtjes langsbeide kanten. Gebruik geen klopstofzuiger,want die beschadigt de geknooptestructuur van een tapijt.• Ook voor zetels en wandtapijten kan destofzuiger dienen. Hou de zuigkracht laagen span met een elastiekje een gaasje overde zuigmond. Op die manier vermijd jedat een verloren ring of geldstuk in deslokop verdwijnt.oO U D E V E R H A L E NE N R E C E P T E NMEESTAL IS AAN EEN FOTO, SCHILDERIJ OF AAN ANDERE VOORWERPEN DIE JEBEWAART OOK EEN VERHAAL VERBONDEN. DAT VERHAAL IS NIET-TASTBAAROF IMMATERIEEL ERFGOED DAT DREIGT VERLOREN TE GAAN. GELUKKIG IS EREEN MANIER OM OOK DAT SOORT ERFGOED TE BEWAREN VOOR DE TOEKOMST:JE KAN GETUIGEN INTERVIEWEN OM TE WETEN WAAR, WANNEER EN WAAROMPRECIES EEN FOTO IS GENOMEN. VERHALEN VERDWIJNEN IMMERS BIJ HETOVERLIJDEN VAN DE MENSEN IN KWESTIE. WIL JE MEER WETEN OVER DE LEK-KERE TAART DIE GROOTMOEDER BAKT? WIL JE DE VERHALEN DIE WORDENVERTELD IN JE DORP OF STAD BEWAREN? ONDERVRAAG ALLERHANDE SOOR-TEN VERTELLERS EN LEG HUN GETUIGENIS VAST OP PAPIER, BAND, MINIDISKOF ZELFS MET EEN VIDEOCAMERA EN FLASH-CARD. ENKELE TIPS.• Bepaal een thema waarover je iemand wil laten getuigen.• Stel een lijst op met vragen aan de hand waarvan je meer te weten kan komen overhet thema.• Interview de getuige op een voor hem of haar vertrouwde plaats, bijvoorbeeld in eenzetel in zijn salon of aan de keukentafel.• Noteer de biografische gegevens van de persoon die je interviewt (naam, voornaam,geboorte- en woonplaats, studies, ouders en grootouders, werk, gezinssituatie).• Gebruik een opneemtoestel dat je zelf zeer goed kent: een cassetterecorder, een minidisk,een Solid State Recorder of een videocamera. Gebruik je een cassetterecorder, koop dancassettes van maximum 60 minuten en van hoge kwaliteit. Als je geen opneemtoestelhebt of er niet mee kan werken, kan je een interview ook vastleggen op papier.• Sluit een externe microfoon aan op je opneemtoestel. Dat bevordert de kwaliteit vande opname. Leg de microfoon niet op een harde ondergrond als een tafel, maar leghem op een sjaal of kussen.• Vergeet niet dat de getuige de hoofdrol speelt. Hij of zij moet dus meer aan het woordzijn dan jij!• Vraag naar documenten of voorwerpen die het verhaal van de getuige ondersteunen(foto’s, documenten…). Maak een kopie of scan van dit erfgoed.• Maak altijd een aantal reservekopieën van je originele opname. Die laatste bewaarje best op een afzonderlijke plaats. Op die manier vermijd je dat het origineel zoekraakt, onleesbaar wordt door veelvuldig gebruik of aangetast wordt door vochtigheiden licht.H E B B E N E N H O U D E N - 2 2

Wil je meer weten over het interviewen van mensen?Bezoek als de bliksem www.mondelingegeschiedenis.beof lees dit boekje: B. De Wever en P. François, Gestemd verleden.Mondelinge geschiedenis als praktijk, Vlaams Centrum voorVolkscultuur, Brussel, 2003, 72p. (te bestellen via www.vcv.be)REDDERS IN NOODWAT KAN JE DOEN WANNEER JE DE ZORG VOORJE ERFGOED ZELF NIET MEER IN DE HAND HEBT?HIERONDER VIND JE PUBLICATIES EN WEB-ADRESSEN VAN ORGANISATIES DIE JE VERDERKUNNEN HELPEN.Publicaties• VerzekerDe Bewaring, Brussel/Antwerpen: Ministerievan de Vlaamse Gemeenschap/Culturele BiografieVlaanderen vzw, s.d. Losbladige publicatie in 22 afleveringenover diverse aspecten van de preventieve conserveringvan waardevolle voorwerpen. Telefonisch tebestellen op het nummer 03 224 15 40, of via www.culturelebiografie.be• B & B berichten, jaarlijkse Nieuwsbrief over de werkingvan de dienst Collectiebeleid/Behoud en Beheer vanMusea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed, stad Antwerpen.Te bestellen bij vera.mahieu@stad.antwerpen.be.Websi t es• www.monumentenwacht.beSite van Monumentenwacht Vlaanderen met o.a. een publicatielijsten tips van de maand.• www.kikirpa.beSite van het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium.Voorlopig vind je er enkel informatie over glas.• www.brk-aproa.beSite van de beroepsvereniging voor conservators en restauratorsvan kunstvoorwerpen. Je vindt er adressen vanrestaurators.Telefonisch te bereiken op het nummer 09 236 33 34.• www.preservation.gc.ca/index_e.aspEen Canadese site boordevol informatie over de optimalebewaring van je eigen erfgoed.• www.culturelebiografie.be/culturele_biografie_vlaanderen/index.cfm?id=875Voor nog meer nuttige weblinks!Je kan de Gouden Raad van Tante Kaat wekelijks horenin het programma Huisraad op Radio 2.Natuurlijk zijn er ook de 7 boekjes die te koop zijn in de boekhandel.Of neem een kijkje in de Gouden Gidsonder de rubriek restauratie.H E B B E N E N H O U D E N - 2 3