6 <strong>De</strong> erfgoeDkrant november 2010 7 ’t Groen Kotje Bij erfgoed denken we meteen aan oude gebouwen, archeologische objecten, schilderijen, ook wel aan liedjes en dialecten. Oude bomen en andere groene elementen behoren echter ook tot ons erfgoed. Ze werden geplant met een bepaalde functie of om een bijzondere reden. Dit is het zogenaamde erfgroen. <strong>De</strong>ze keer: de tamme kastanje in de Dokter <strong>De</strong> Moorstraat van <strong>Aalst</strong>. Wist je dit? Ons immaterieel en o<strong>nr</strong>oerend erfgoed is uiterst gevarieerd. Wij zetten in elke erfgoedkrant een object in de kijker. Vreemde gebruiksvoorwerpen, leuke verhalen achter een op het eerste zicht simpel object of een merkwaardige geschiedenis van een object. Je leest er in deze rubriek meer over. <strong>De</strong>ze editie: een tinnen bord uit ’t Gasthuys - Stedelijk Museum <strong>Aalst</strong>. <strong>De</strong> tamme kastanje <strong>De</strong> tamme kastanje (Castanea sativa) komt van nature voor in het Middellandse Zeegebied. Hij kwam in onze streken terecht in de Gallo-Romeinse periode. <strong>De</strong> Romeinen waardeerden de boom vooral voor zijn zeer voedzame vrucht. Kastanjes bevatten naast zetmeel ook proteïnen, suikers, vitamine BI, BE en C. In bergachtige streken, waar geen akkerbouw mogelijk is, werden nog lang kastanjes om die reden gekweekt. In onze streken was de teelt van kastanjes nooit van enig belang: de vruchten zijn te klein en de opbrengst te laag. Kastanjebomen vind je bij ons vooral als park- en laanboom en in onze bossen meestal als hakhout. Dat hout is zeer geschikt voor timmerwerk en het lijkt qua kleur en structuur op eik. in aalst… <strong>De</strong> kloosterzusters verlieten in 1899 het hospitaal aan de Oude Vismarkt en namen hun intrek in het nieuwe ziekenhuis en klooster aan Hertshage. Na een kleine 100 jaar wordt echter het plaatsgebrek zo nijpend dat er wordt gekeken naar een andere locatie voor het hospitaal. Zo wordt het nieuw hospitaal opgetrokken in de Merestraat, de plaats waar vandaag nog altijd het Algemeen Stedelijk Ziekenhuis staat. Die oude site bij Hertshage veranderde in de loop der jaren DE KASTANJE IN DE KEUKEN Kastanjes worden bij ons niet zo vaak in de keuken gebruikt. En meestal blijft het dan bij poffen. Rond het Middellandse Zeegebied worden kastanjes veelzijdig gebruikt in de bereidingen van o.a. brood, bier, likeuren, puree, soepen, confi tuur, patisserie… <strong>De</strong> Romeinen maakten er een voedzame pap van, polenta. <strong>De</strong>ze werd bereid met boven een vuur gedroogde kastanjes. Die werden gemalen en met melk gemengd. Kastanjes poffen: * maak een kruisvormige insnijding in de bolle zijde van de kastanje * leg ze met de platte kant op de hittebron * pof ze in de as van de haard, op de barbecue, een bakplaat, in een heteluchtoven en zelfs in de microgolf * zodra de schil loskomt (openspringt) zijn ze meestal gaar * ze kunnen bereid worden met boter en zout of met suiker, stroop of honing. heel erg. Er werd voorzien in sociale huisvesting en een deel van de oude gebouwen kreeg een nieuwe functie. Het OCMW vestigde zijn administratief centrum in het voormalige moederhuis en de Vlaamse Milieu Maatschappij bouwde in 2003 een nieuw kantoor op de plek van het oude klooster. <strong>De</strong> oude pastorie van het hospitaal, gebouwd vanaf 1891, werd gerestaureerd en kreeg een nieuwe bestemming als bibliotheek. Maar ook de oude tuinmuur en de kastanjeboom bleven bewaard. Tijdens de werken, die twee jaar en acht maand duurden, werd met grote zorg gewerkt in de omgeving van de boom. Dankzij die zorg staat de boom er vandaag nog altijd. <strong>De</strong> boom draagt een kunstwerk van de uit <strong>Aalst</strong> afkomstige kunstenaar Patrick Van Caeckenbergh. Het is een gigantisch medaillon met het skelet van een persoon met een dirigentstokje naast zich. Hij zit nederig en schuldbewust in elkaar gedoken voor de grootheid van de natuur. Boven hem zijn luikjes aangebracht met afbeeldingen van verschillende vogelsoorten. Sommige luikjes zijn gesloten… Zij staan symbool voor de uitgestorven diersoorten. <strong>De</strong> tuin aan de Dr. <strong>De</strong> Moorstraat is toegankelijk voor het publiek. Wie wil kan dus de boom en het kunstwerk eens van naderbij bekijken. tam of WilD Heel vaak wordt er getwijfeld of een kastanjelaar tam of wild is. Wij zetten beide soorten even naast elkaar. <strong>De</strong> tamme kastanje * behoort tot de napjesdragersfamilie (zoals de beuk en de eik); * de vrucht is een doosvrucht (bolster) met veel stekels, waarin zich de zaden (kastanjes) bevinden; * het blad is enkelvoudig, langwerpig en grof getand. <strong>De</strong> wilde kastanje (of paardenkastanje) * behoort tot de zeepboomfamilie; * de vrucht is groen, bolrond met korte, scherpe, buigzame stekels, waarin zich één of meerdere zaden (kastanjes) bevinden; * het blad is handvormig samengesteld en bestaat uit 5 tot 7 wigvormige blaadjes; * de boom heeft ook opvallend dikke, kleverige eindknoppen. * Paardenkastanjes zijn niet geschikt voor consumptie! Zoals de oude term voor hospitaal, namelijk ‘gasthuys’, laat vermoeden, lag de prioriteit in middel eeuwse ziekenverzorging eerder bij het gastvrij ontvangen, voeden en huisvesten van zieken en behoeftigen. Door de gebrekkige kennis van de geneeskunde kon men alleen maar hopen dat voldoende rust en versterkend voedsel al een heilzaam effect op de zieken zou hebben. En veel bidden natuurlijk… Dagelijkse kost Het verschaffen van voedsel was dus een belangrijk aspect van de werking van het gasthuys. Er werd dan ook zeer veel aandacht aan besteed: de zieken kregen gewone dagelijkse kost. Voor zwaar zieken werd echter een uitzondering gemaakt en werd er speciaal voedsel bereid. In rekeningen en inventarissen vinden we vermeldingen terug van granen, erwten, bonen, koeien- en varkensvlees, kip, vis, specerijen, boter, brood, eieren, enz. Bier werd ter plaatse gebrouwen. Erfgoedtips ZilverWerk en Dagelijks servies Het gasthuys beschikte dan ook over heel wat kookgerei en huisraad. Zo vermeldt een inventaris van het einde van de 16de eeuw het bezit van zilverwerk (12 platte en 6 kleine kroesen (drinkbekers), 10 platte schalen, 1 lampetpot (waskom) en van tin (72 diepe borden, 48 platte schotels, 36 schotelkens, 12 kommetjes, 12 waterpotten en 2 kannen). Verder bezat men een grote ketel met twee ringen, een grote metalen pot, 12 tafelkandelaars in gleiswerk en ‘noch veele diverschen cleenen properen huysraet’. Terwijl het zilverwerk duidelijk luxemateriaal was dat niet door iedereen mocht gebruikt worden, werden de tinnen borden, schotels en kommen dagelijks gebruikt om eten te serveren voor de zieken. Van deze borden en schotels bleven verschillende exemplaren bewaard. Het gaat hier meestal om lokale productie (achteraan gestempeld met het <strong>Aalst</strong>erse wapenschild en het meestermerk van de maker). <strong>De</strong> gewone Wie heeft er thuis niet een oud zilveren bestek van zijn grootouders? Of oude porseleinen borden en kristallen glazen? We halen ze alleen boven voor belangrijke gelegenheden of traditionele familiefeesten. Maar bewaar je dit erfgoed wel op de juiste manier? tips voor keramiek, porselein en glas Plaats nooit te veel objecten op of bij elkaar: stapel de eierdopjes of borden niet eindeloos op elkaar en zet de borrelglaasjes niet te dicht bij elkaar. Voorwerpen die niet stabiel staan of waarvan het voetstuk beschadigd is, krijgen het best een steun: een kussentje of een in dik polyethyleenschuimen blok uitgesneden basis, waarin de vorm van het voorwerp mooi past. Keramische, glazen en kristallen voorwerpen huiveren van schoonmaakmiddelen en zeker van de vaatwasser: reinig ze met een zachte borstel of droge doek. Bij het reinigen biedt een kussen een goede ondersteuning voor bolle voorwerpen. Zo vermindert de kans op breken. Wanneer glas of keramiek ondanks de goede zorgen toch in stukken valt, laat dan lijm en kleefband achterwege, hoe makkelijk de puzzel ook lijkt. Door er zelf aan te beginnen kan je breukvlakken nog meer beschadigen. Verzamel alle stukjes en laat een specialist alles lijmen. borden zijn vooraan in de rand gemerkt ‘HOSPITAEL’. Bij de schotels zien we dikwijls de initialen van de schenkers. Alle borden en schotels vertonen gebruikssporen: dit materiaal werd intensief gebruikt! Tin is vandaag eerder een luxeproduct en wordt niet echt meer ervaren als smakelijk om op te eten, terwijl het enkele eeuwen geleden deel uitmaakte van het dagelijkse eetgerei. erfgoedtips tips voor (e<strong>De</strong>l)metaal Draag bij het hanteren van metaal steeds schone katoenen handschoenen. <strong>De</strong> zouten en zuren op handen zijn grote boosdoeners die sporen nalaten op metaal. Objecten uit de edelmetalen goud en platina corroderen niet en vragen bijna geen onderhoud. (Corrodatie is de aantasting van metalen door een chemische reactie van het metaal zelf met de zuurstof uit de omgevingslucht. Bij ijzer heet dit verschijnsel roesten.) Objecten uit niet-edele metalen verdragen een warm, maar niet geconcentreerd sopje. Spoel dit goed na met zuiver water. Om het patina van metalen voorwerpen te verwijderen, poets je het best sporadisch schoon. Een regelmatige afstofbeurt met een zachte kwast of een droge doek kan al wonderen doen. Zilver wordt geel, geleidelijk bruiner en vervolgens bruinzwart tot geheel zwart met een blauwachtige glans. Grijp dus zeker in bij het begin van de verkleuring. Een speciale zilverpoetsdoek laat een zachte behandeling toe en geeft geen residu. Wanneer grondiger gepoetst moet worden, kies dan voor een product van een gespecialiseerd merk, bij voorkeur zonder ammoniak. Zilveren serviesgoed dat vaak gebruikt wordt, kan een warm sopje met een weinig detergent verdragen. Spoel goed na en droog af met een zacht doekje. Behandel stuk per stuk om krassen te vermijden. <strong>De</strong> vaatwasser is taboe! Uit: ‘Hebben en Houden, Tips om je erfgoed gezond te houden’, brochure uitgegeven naar aanleiding van Erfgoeddag 2005.