een kijk op - UZ Leuven

een kijk opErfelijkheid bij de mensAan genen zijdeDeze brochure beoogt op een eenvoudige wijzebasisinformatie te verschaffen over erfelijke ziekten,erfelijke risico’s en genetische tests. Tegelijkertijd wilde brochure jongeren en volwassenen sensibiliserenvoor de psychosociale en ethische aspecten van deerfelijkheidsproblematiek. De inhoud sluit nauw aanbij de video ‘Aan genen zijde. Overerving bij de mens’die in 1995, met de financiële steun van het VlaamsActieprogramma Biotechnologie en het Instituutvoor Wetenschap en Technologie, gerealiseerd werddoor het Centrum voor Menselijke Erfelijkheid van deK.U.Leuven in samenwerking met de AudiovisueleDienst van de K.U.Leuven. Jan Radema was verantwoordelijkvoor scenario en regie.De positieve reacties op de video en de uitgesprokenbehoefte aan een eenvoudige tekst vormden hetuitgangspunt voor de realisatie van de huidigebrochure. Deze is niet alleen geschikt voor gebruik incombinatie met de video, maar vormt losstaandhiervan ook een interessante bron van informatie.Dankzij de vormgeving en de grafische illustratieskrijgt de lezer een duidelijk beeld van overervingbij de mens. Het Instituut voor Wetenschap enTechnologie en het Vlaams Interuniversitair Instituutvoor Biotechnologie zorgden voor de financiering vandeze brochure.3

een kijk opErfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeEen chromosomale afwijking:DownsyndroomDe medische wetenschap heeft al vele afwijkingenin het erfelijk materiaal in kaart gebracht. Sommigeafwijkingen zijn zichtbaar op het niveau van de chromosomen.Er zijn veel types van chromosoomafwijkingen.In het kort bespreken we de gevolgen van éénchromosomale afwijking en wel de meest bekende:Downsyndroom, vroeger ook wel eens mongolismegenoemd.Klassiek hebben kinderen met Downsyndroom driechromosomen 21 in plaats van twee. Zij hebben dus intotaal 47 chromosomen in plaats van 46. In de meestegevallen hebben de ouders het normale aantalchromosomen en is de afwijking ontstaan zonderduidelijk aanwijsbare oorzaak. Bij alle kinderen metDownsyndroom zijn er specifieke en herkenbarelichamelijke en verstandelijke kenmerken. Ze hebbenvaak een dikke en uitpuilende tong, een korte nek,een specifieke scheve oogstand, een breed en vlakaangezicht, een korte neus, een smal en hoogverhemelte en korte, brede handen met korte vingers.Hartafwijkingen en longinfecties komen bij henfrequenter voor dan bij de normale bevolking.Gedurende het eerste levensjaarligt het sterftecijfer veelhoger dan bij de normale bevolkinghetgeen onder meer te wijten is aan de aangeborenhartafwijkingen. Personen met Downsyndroom vertonenook steeds een mentale achterstand: meestal zijn zematig of ernstig mentaal gehandicapt. Kinderen metDownsyndroom gaan daarom naar het buitengewoononderwijs. Ook al zijn alle personen met het syndroommentaal gehandicapt, toch moeten we benadrukkendat mensen met eenzelfde handicap net zoveelvan elkaar verschillen als mensen zonder handicap.Men blijft een uniek individu.Naast afwijkingen die zichtbaar zijn op de chromosomenkaartzijn er ook afwijkingen bekend ter hoogte van degenen. Er zijn ongeveer 6.000 afwijkingen bij de mensbekend waarbij één enkel gen betrokken is en zelfs nogmeer waarbij meerdere genen betrokken zijn. Webeperken ons tot de bespreking van 3 types van afwijkingendie alle drie veroorzaakt worden door éénenkel gen.12 3 4 56 7 8 9 10 11 1213 14 15 16 17 1819 20 21 22 X YChromosomenkaart van een jongen met Downsyndroom6

Een autosomaal dominanteaandoening: de ziekte vanHuntingtonDe samenstelling van het DNA is voor elk individuuniek. De 46 chromosomen bevatten het DNA dat wegeërfd hebben van onze ouders. Het gaat om 22 parenlichaamsbepalende chromosomen, ook autosomengenoemd, plus één paar geslachtschromosomen.Stel dat er een afwijkend gen aanwezig is op éénvan de lichaamsbepalende chromosomen en dat, alsgevolg van dit ene afwijkende gen op slechts één vande twee chromosomen van het chromosomenpaar, ereen ziekte tot uiting komt. Dit wordt een autosomaaldominante aandoening genoemd. Een voorbeeld hiervanis de ziekte van Huntington.Deze ziekte openbaart zichpas op volwassen leeftijd,meestal tussen de 35 en de50 jaar. Bij deze ziekte stervenzenuwcellen in bepaaldegebieden van de hersenenlangzaam en vroegtijdig af.Dit leidt tot lichamelijkesymptomen, zoals onwillekeurigebewegingen en slikenspraakstoornissen. Bovendientreden er veranderingenin karakter op en psychiatrische problemen. Er is ookeen mentale achteruitgang die kan leiden tot dementie.Er is een geleidelijke lichamelijke en geestelijkeaftakeling. Je kunt je voorstellen dat die ziekte voor depatiënt en de naaste familie heel ernstige gevolgenheeft. Zowel de uitingsvorm als het begin en de duurvan de ziekte vertonen grote verschillen. Een behandelingin de zin van genezing bestaatniet; wel kunnen een aangepastemedicatie en eengoede opvang de levenskwaliteitvan de zieken lichtverbeteren. Hoe verloopt deovererving in dit geval?Stel, je bent een zoon van een vader die de ziekte vanHuntington heeft. Je moeder is gezond. De stamboomkunnen we als volgt symbolisch in beeld brengen: degezonde vrouw, je moeder,wordt voorgesteld door eenlege cirkel. Ze is verbondenmet haar man – jouw vader –die wordt voorgesteld alseen vierkant en omdat hij ?ziek is, kleuren we het vierkantin. Samen zijn ze verbonden met jou, de zoon.Omdat je niet weet of je later, net als je vader, ook deziekte krijgt, plaatsen we eenvraagteken. Je bent 20 jaaren je hebt je vader gezondgezien tot een tiental jarengeleden; toen begon hij langzaamaf te takelen.Je weet nog hoe je grootmoederaan vaders kant ookgelijksoortige symptomen hadvoor haar overlijden.Je grootmoeder wordt voorgestelddoor een ingekleurde cirkel. Je grootvader wasgezond. Een broer en een zus van je vader zijn ookgestorven aan die ziekte terwijl je verder nog eengezonde oom en tante hebt. Aan moeders kant komtde ziekte niet voor.?7

een kijk opErfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeHoe ziet de toekomst er voor jou uit? Wat zijn nu dekansen dat jij later ook de ziekte zal krijgen?Je vader heeft op één chromosoom 4 het afwijkendgen dat de ziekte van Huntington veroorzaakt.De ziekte wordt dominant overgeërfd en is dus totuiting gekomen bij je vader hoewel er een gezond genop het andere chromosoom 4 ligt. Je moeder heeftop haar twee chromosomen 4 het gezonde gen. In debevruchte eicel is één chromosoom 4 afkomstig van demoeder en één chromosoom 4 afkomstig van de vader.Wat betreft het Huntington-gen zijn er bij iedere zwangerschapvier verschillende combinaties mogelijk:(1) Het Huntington-gen van de vaderplus het gezonde gen van de moeder(2) Het Huntington-gen van de vader plushet andere gezonde gen van de moeder(3) Het gezonde gen van de vader plushet gezonde gen van de moeder(4) Het gezonde gen van de vader plushet andere gezonde gen van de moeder8

Bij de eerste twee mogelijkheden krijg je het Huntingtongenvan je vader en zal je op latere leeftijd ziek worden.Bij de laatste twee mogelijkheden krijg je tweegezonde genen van je ouders en zal je later de ziektevan Huntington niet ontwikkelen. Je hebt dus 1 kans op2 of 50% kans om de ziekte te krijgen. Datzelfde geldtvoor je broer en zus die ook 1 kans op 2 hebben omdezelfde ziekte te krijgen. Enkel als je het afwijkendgen hebt meegekregen, kan je het ook doorgeven aanje kinderen. Bij iedere zwangerschap heb je dan 1 kansop 2 op een kind dat later de ziekte zal krijgen.Door een predictieve test via DNA-onderzoek van jebloed kan je zekerheid krijgen of je het Huntingtongenhebt geërfd van je zieke ouder. Ben je geen dragervan het Huntington-gen dan weet je dat je eigentoekomst en die van je kinderen vrij zal zijn van deziekte. Maar als jehet afwijkend gen welhebt ... ?Als je met zekerheidweet dat je later dezeziekte, waarvoor geenbehandeling bestaat,zal krijgen? Wat dan?De motieven om eenpredictieve test te latenuitvoeren verschillen van persoon tot persoon. Voorsommigen biedt de test een goede uitweg, anderenwillen liever niet weten of ze later wel of niet ziekzullen worden.Dit brengt ons midden in het debat over depersoonlijke keuzevrijheid en het respect voor de wensom het niet te weten. Meningen zullen daaroververschillen en ook op dit gebied zal de maatschappijmoeten leren tolerant te zijn.50%50%Risico bij autosomaaldominante overerving9

een kijk opErfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeEen autosomaal recessieveaandoening: mucoviscidoseHuntington is een voorbeeld van dominante overerving.Er zijn een aantal andere ziekten die pas tot uitingkomen als het afwijkend gen aanwezig is op beidelichaamsbepalende chromosomen, zowel dat afkomstigvan de vader als dat afkomstig van de moeder. Alsbij de vader op het andere chromosoom van hetpaar een normaal gen aanwezig is, komt bij hem deziekte niet tot uiting. Hijis symptoomloos drager. Inde stamboom wordt ditvoorgesteld door het vierkantjehalf in te kleuren.Ditzelfde geldt voor demoeder: als zij een normaalgen heeft op het anderechromosoom is ook zij nietziek en is ze een symptoomloos drager. Maar bij hetkind dat op beide chromosomen het afwijkend genheeft, komt de ziekte wel tot uiting. Daarom wordtde cirkel in de stamboom in de tekening helemaalingekleurd. Zo’n aandoening wordt autosomaalrecessief genoemd. Wij zijn allemaal, jij dus ook,symptoomloos drager van een aantal recessief overerfbareaandoeningen.Er rijst alleen een probleem als je een partner treftdie eveneens symptoomloos drager is voor precieshetzelfde afwijkend gen. Die kans is uiteraard grotervoor ziekten die vaker voorkomen en voor huwelijkentussen bloedverwanten.Een voorbeeld van autosomaal recessieve overerving isde ziekte mucoviscidose, kortweg muco genoemd oftaaislijmziekte. Het is de meest voorkomende erfelijkeziekte bij kinderen in de westerse wereld; een ernstigeziekte die zich uit door een stoornis in de slijmklierenwaarbij het slijm of mucus dat door deze klieren wordtafgescheiden abnormaal dik en taai is. Reeds bij degeboorte kunnen er zware problemen zijn met deademhaling en de spijsvertering. Het kleverige slijmvernauwt de kleinere luchtwegen waardoor ademenmoeilijk wordt. Om deze ademhalingsproblemen tegente gaan, moeten muco-patiëntjes dagelijks heel waturen besteden aan therapie en aan allerlei oefeningen.Dan nog ontstaat er vaak chronische bronchitis enook longontstekingen komen veelvuldig voor. Somszijn er longtransplantaties nodig. Het taaie slijm leidttot stoornissen in de spijsvertering. De lichamelijkeklachten van de ziekte kan men enigszins verminderenof uitstellen door een aangepast dieet en goede medischebegeleiding. Ondanks de al gemaakte vorderingen inde behandeling sterven nog steeds veel muco-patiëntjesvoor ze volwassen zijn.òòStel dat je een zusje hebtmet mucoviscidose. Hetis een erfelijke ziekte, dushoe komt het dat zij hetwel heeft en jij niet? Enals je later kinderen krijgt,kunnen die de ziekte dan ?ook hebben? Je stamboomkan er als volgt uitzien:je bent een gezond meisje,een lege cirkel, en je zusje heeft muco, een ingekleurdecirkel. Je ouders hebben de ziekte niet. Ook je ooms entantes aan beide kanten hebben geen van allen muco.Nu is muco autosomaal recessief met een afwijkendgen op chromosoom 7. Bij je zusje is het afwijkend genop beide chromosomen 7 aanwezig zodat ze de ziekteheeft. Je zusje moet 1 chromosoom 7 met het afwijkendgen van je vader geërfd hebben en 1 chromosoom 7met het afwijkend gen van je moeder. Vermits jeouders op hun ander chromosoom 7 een gezond genhebben, hebben ze geen mucoviscidose en zullen zelater de ziekte ook niet krijgen.Ze zijn wel symptoomloos drager en kunnen hetafwijkend gen aan hun kinderen doorgeven. Watgebeurt er nu bij het samensmelten van een zaadcelen een eicel van symptoomloze dragers van mucoviscidosezoals je ouders?10

Bij iedere zwangerschap zijn er 4 mogelijkheden voorhet kind :(1) Het muco-gen van de vader plus hetmuco-gen van de moeder: kind metmuco(2) Het gezond gen van de vader plus hetmuco-gen van de moeder: symptoomloosdrager(3) Het gezond gen van de vader plus hetgezond gen van de moeder: noch ziek,noch symptoomloos drager(4) Het muco-gen van de vader plus het gezondgen van de moeder: symptoomloos dragerJe ouders hadden dus bij iedere zwangerschap 1 kansop 4 of 25% kans om een kind met muco te krijgenzoals je zusje. Ze hadden 2 kansen op 4 of 50% dat hetkind symptoomloos drager is zoals zijzelf. Zij hadden 1kans op 4 of 25% dat het kind op beide chromosomenhet gezonde gen heeft, dus dat het kind niet ziek is enook geen symptoomloos drager is.En wat ben jij: een symptoomloze drager met éénafwijkend gen of heb je beide niet afwijkende genenmeegekregen?DNA-onderzoek kan dit nu voor je vaststellen.Eventueel ook bij je partner of toekomstige partnerkan dit drageronderzoek gebeuren om op die manierde kans op de geboorte van een muco-kind te kennen.25%50%25%Risico bij autosomaal recessieve aandoening11

een kijk opErfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeEen geslachtsgebondenrecessieve aandoening: hetfragiele-X-syndroomNaast deze afwijkingen in stukjes DNA op de lichaamsbepalendechromosomen kunnen er ook afwijkingenvoorkomen in het DNA dat vervat is in het X-chromosoom. De meeste van deze X-gebondenafwijkingen worden recessief overgeërfd. De aanwezigheidX Y X XMan met eenX-gebondenaandoeningVrouw die draagsteris van een X-gebondenaandoeningvan een normaal gen op het tweede X-chromosoomzorgt er bij vrouwen voor dat de aandoening meestalniet of in veel mindere mate tot uiting komt. Vrouwenmet een recessief afwijkend gen op één van de twee X-chromosomen zijn dus meestal symptoomloos draagstervan deze aandoening. Omdat mannen slechts één X-chromosoom hebben, naast het Y-chromosoom, komtbij hen de recessief X-gebonden aandoening wel totuiting.Een voorbeeld van een X-gebonden recessieve aandoeningis het fragiele-X-syndroom. Dit is één van demeest belangrijke oorzaken van mentale handicap.Het is een erfelijke aandoening die veel vaker voorkomtbij jongens dan bij meisjes. Jongens met hetfragiele-X-syndroom hebben specifieke uiterlijkekenmerken gemeen, zoals een lang gezicht met eengrote kin, afstaande oren en een hoog voorhoofd.Als kind hebben zij vaak gedragsproblemen en zijnze soms overbeweeglijk, onrustig en onhandig. Ze zijnmeestal mentaal gehandicapt maar de graad vanhandicap verschilt van persoon tot persoon. De gedragsproblemenworden minder vanaf de puberteit maarde mentale handicap blijft.Stel je bent eenmeisje van een jaarof twintig. Je hebt eenbroer met het fragiele-X-syndroom. Jijzelf, je zus enje andere broer zijn normaal begaafd. Je moederheeft een zus en twee broers van wie één mentaalgehandicapt is. Je vraagt je af of er een risico bestaatdat je kinderen zult krijgen met een gelijksoortigementale handicap. Het fragiele-X-syndroom wordtveroorzaakt door een afwijkend gen dat op hetX-chromosoom ligt. Het is een geslachtsgebondenrecessieve aandoening. De overerving gaat als volgt:je vader die gezond is, heeft een normaal X- en eennormaal Y-chromosoom. Je moeder heeft op één vande twee X-chromosomen het afwijkend gen. Zijzelfheeft geen symptomen door de aanwezigheid van eenniet afwijkend gen op haar andere X-chromosoom.? ?Wat kan er nu gebeuren als een zaadcel van je vader eneen eicel van je moeder samensmelten? Bij iederebevruchting geeft je vader of het X-chromosoomdoor of het Y-chromosoom. Je moeder geeft steeds1 X-chromosoom door aan haar kinderen, ofwelhet X-chromosoom met het normale gen, ofwelhet X-chromosoom met het afwijkend gen.12

Bij iedere zwangerschap zijn er dus vier combinatiesmogelijk:X Y X XX Y X XXYXY(1) Het Y-chromosoom van de vader plus hetX-chromosoom met het fragiele-X-gen vande moeder: zoon met het fragiele-X-syndroom(2) Het Y-chromosoom van de vader plushet gezonde X-chromosoom van de moeder:zoon zonder het fragiele-X-syndroomX Y X X X Y X XX X X X(3) Het X-chromosoom van de vader en hetgezonde X-chromosoom van de moeder:dochter die geen draagster is(4) Het X-chromosoom van de vader en hetX-chromosoom met het fragiele-X-genvan de moeder: dochter die wel draagster isBij iedere zwangerschap ziet de situatie er voor jeouders als volgt uit: als ze een zoon ter wereldbrengen, hebben zij 1 kans op 2 of 50% kans dat ze eengezonde zoon krijgen en 50% kans dat hij het fragiele-X-syndroom heeft. Als zij een dochter ter wereldbrengen hebben zij 1 kans op 2 of 50% dat ze eengezonde dochter krijgen en 50% kans dat de dochtereen X-chromosoom heeft met het afwijkend gen, diedan draagster is en het ophaar beurt kan doorgevenaan haar kinderen.Maar hoe staat het nu metjou en je zusje? Zijn julliedraagster van het afwijkend 50%gen dat aan de basis ligtvan het fragiele-X-syndroom50%of niet? Door een DNA-test te laten uitvoeren kan jeeen antwoord krijgen op deze vraag. Als mocht blijkendat je draagster bent, dan ben je in een gelijksoortigesituatie als je moeder. In dit geval is het belangrijk degevolgen voor latere zwangerschappen te besprekenmet een erfelijkheidsdeskundige.XXYY50%50%XXXX13

een kijk opErfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeMultifactorieel bepaaldeafwijkingenVele andere aandoeningen worden veroorzaakt dooreen samenspel van erfelijke factoren en invloedenvanuit de omgeving. In deze multifactoriële overervingspelen meerdere genen een rol in combinatie metmilieufactoren. Open ruggetje is hiervan een voorbeeld.Ook een gespleten verhemelte en een klompvoetworden op deze wijze overgeërfd.Prenatale diagnostiekBij een verhoogd risico zoals bijvoorbeeld wanneer demoeder ouder is dan 35 of wanneer er een erfelijkeziekte in de familie voorkomt, kan de foetus onderzochtworden tijdens de zwangerschap. Door middelvan een vruchtwaterpunctie in de 14de of 15dezwangerschapsweek kunnen eventuele afwijkingenworden ontdekt. Met behulp van een echografie wordtde meest geschikte plaats voor de punctie bepaald.Daarna wordt een dunne naald door de buikwandheen in het vruchtwater gebracht en vruchtwateropgezogen. Hiermee kunnen chromosomenonderzoek,DNA-onderzoek of eventueel andere tests wordengedaan. Een alternatief is de vlokkentest die enkeleweken vroeger in de zwangerschap kan wordengedaan. Het nemen van vlokken gebeurt ook onderechografische begeleiding. Aan de hand van dezevlokken kan weer een chromosomenonderzoek ofDNA-onderzoek gebeuren en zo kan men bijvoorbeeldDownsyndroom of mucoviscidose al in de 10de ofde 11de zwangerschapsweek vaststellen. Ook eenaantal andere erfelijke aandoeningen kunnen wordenopgespoord. Voor heel wat ziekten en afwijkingen isdit echter niet mogelijk. Deze prenatale onderzoeken,met enig risico, gebeuren alleen als er een verhoogdekans bestaat op een ernstige erfelijke aandoening.Het is heel belangrijk dat de partners vooraf, liefstv r de zwangerschap, goed ingelicht zijn over debeperkingen en de gevolgen van dit onderzoek zodatze hierover zelf een weloverwogen belissing kunnennemen.òò14

Erfelijke risico’s: psychologische,sociale en ethische implicatiesErfelijke risico’s zijn inherent aan het menselijk leven.Geleidelijk aan hebben we meer inzicht verworven indeze risico’s. Er zijn meer mogelijkheden voor dediagnose en de preventie van erfelijke aandoeningenontwikkeld. Meer en meer kunnen wij nu controlekrijgen en keuzes maken over zaken die vroeger totaalaan onze controle ontsnapten. Daardoor worden wegeconfronteerd met beslissingen die helemaal nieuwzijn en waarop we weinig zijn voorbereid. Vaak houdenze een grote verantwoordelijkheid in en gaan zegepaard met aanzienlijke psychologische druk. Vooralle vragen en problemen die verband houden meterfelijkheid kunnen we terecht in de genetische centradie in alle universitaire ziekenhuizen te vinden zijn.Deze centra organiseren elk een erfelijkheidsraadplegingmet als hoofddoel mensen te helpen zelf in vrijheidgeïnformeerde en voor hen verantwoorde beslissingente nemen. Meer en meer wordt hierbij ook psychosocialebegeleiding gegeven, waarbij de klemtoon kan liggenop de emotionele verwerking van het erfelijk risico,op beslissingsondersteuning of op de opvang vankinderen met een zeldzame erfelijke ziekte enondersteuning van de ouders bij de opvoeding.Zo willen de professionelen in deze genetische centraervoor zorgen dat personen met een handicap, elkmet hun unieke eigenheid, zo goed mogelijk kunnenfunctioneren in de samenleving. Tegelijkertijd proberenze het leed veroorzaakt door erfelijke aandoeningen teverzachten. Maar ook wij, als medemens, kunnenhierbij een rol spelen.Wij zijn trouwens allemaal drager van een aantalafwijkende erfelijke kenmerken. Ongeveer 3% van debevolking wordt geboren met een handicap of erfelijkeziekte. Deze 3% van de bevolking, en hun familieledenhebben al de hulp en steun nodig die de andere 97%van de samenleving kan opbrengen. Willen we dit metelkaar? Vinden wij het de moeite waard, dit leven meteen handicap of vinden wij het geen leven? Wordtonze samenleving er rijker door als zij er niet meerzouden zijn of juist armer? Welke rol en betekeniszullen de nieuwe mogelijkheden voor diagnose enpreventie hebben? Zullen we leven in een samenlevingwaarin we onze eigen keuze kunnen maken en onzeeigen verantwoordelijkheid opnemen? Antwoordenop deze vragen en meningen zullen verschillen. Detoekomst zal leren wat mogelijk is en wij zijn het diede toekomst maken.Genetische centra in Vlaanderen:Universitaire Instelling AntwerpenCENTRUM MEDISCHE GENETICAUniversiteitsplein 1, 2610 Wilrijk, Tel. 03 820 25 70Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit BrusselDIENST MEDISCHE GENETICALaarbeeklaan 101, 1090 Brussel, Tel. 02 477 60 71Universitair Ziekenhuis GentCENTRUM VOOR MEDISCHE GENETICADe Pintelaan 185, 9000 Gent, Tel. 09 240 36 03Universitair Ziekenhuis GasthuisbergCENTRUM VOOR MENSELIJKE ERFELIJKHEIDHerestraat 49, 3000 Leuven, Tel. 016 34 59 03Werkgroep Erfelijke en Aangeboren aandoeningenVoor informatie over doelstellingen, activiteiten encontactadressen van de specifieke verenigingen:Trefpunt Zelfhulp vzwE. Van Evenstraat 2C, 3000 Leuven, Tel. 016 23 65 07De video ‘Aan genen zijde. Overerving bij de mens’kan besteld worden bij de Audiovisuele Dienst vande K.U.Leuven/e-link, Kapeldreef 62, 3001 Heverlee,Tel. 016 32 82 00.Extra exemplaren van deze brochure kunnen besteldworden bij VIB, Rijvisschestraat 120, 9052 Gent,Tel. 09 244 66 11.15

een kijk opErfelijkheid bij de mens:aan genen zijdeDeze brochure beoogt op een eenvoudige wijzebasisinformatie te verschaffen over erfelijke ziekten,erfelijke risico’s en genetische tests. Tegelijkertijdwil de brochure jongeren en volwassenen sensibiliserenvoor de psychosociale en ethische aspecten van deerfelijkheidsproblematiek.Meer informatie?VIB beschikt over verschillende brochures:Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijdeWat is biotechnologie?Biotechnologie: gezondheidBiotechnologie: landbouw en voedingKlonen en celkerntransplantatieDe veiligheid van genetisch gewijzigde gewassenXenotransplantatie: het beest in de mens...Je kan ze gratis aanvragen bij VIB op onderstaand adres.www.vib.beVoor meer informatie kan je contact opnemen met VIB:Rijvisschestraat 120, B-9052 GentTel. +32 9 244 66 11 / Fax +32 9 244 66 10vib@vib.be