praten met je kind over relaties & seksualiteit - Rutgers WPF

wtips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar3Kinderen van 7 tot en met 9 jaarDe seksuele ontwikkeling van 7 tot en met 9 jaar 18Praten over relaties en seksualiteit 20Komende puberteit 20Masturberen 20Seksuele voorkeur 21Verschillende relatievormen 21Voorbehoedmiddelen 23Internet 24Seksueel misbruik 25Kinderen van 10 tot en met 12 jaarDe seksuele ontwikkeling van 10 tot en met 12 jaar 26Praten over relaties en seksualiteit 30Lichamelijke en emotionele ontwikkeling 30Voortplanting 32Voorbehoedmiddelen 32Soa’s en aids 32Persoonlijke vaardigheden 33Relaties 33Seksueel misbruik 34Meer lezen…? 36Gouden tips 38wist je dat… de kans groter is dat kinderen later beginnen met seks als zij met hun ouders praten over seksualiteit?

4 inleidingpraten met je kind over relaties en seksualiteitstel je voor…Je zoon van 8 vraagt wateen condoom is. Je dacht dat jezoon nog helemaal niet bezigwas met seks. Waarom stelt hijdeze vraag? Wat moet je hemvertellen? En is hij niet een beetjejong om zulke vragen te stellen?… is hij niet eenbeetje jong voorzulke vragen?

inleidingtips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar5Je dochter van 5 vertelt jou dat de moeder vanhaar vriendinnetje een baby in haar buik heeft. Zevraagt aan jou of jij ook een baby in jebuik hebt. Is dit een goed moment om… wat is eenje dochter uit te leggen hoe een vrouwom erover tezwanger kan worden? Wat vertel je dan?beginnen?Of is ze daar nog te jong voor?geschikt moment… wil ze er welmet jouJe hoort je dochter van 11 tegenover praten?haar vriendinnetje zeggen dat zeverliefd is…je beseft dat het hoog tijd is om haarseksuele voorlichting te geven. Maar wat weetze inmiddels al en wat nog niet? Wat is eengeschikt moment om erover te beginnen? Enwil ze er wel met jou over praten?

6 inleidingpraten met je kind over relaties en seksualiteitvoor wie is deze brochure?wist je dat… de kans groter is dat kinderen anticonceptie gebruiken als zij met hun ouders praten over seksualiteit?Deze brochure is bedoeld voor iedereen die zichbezighoudt met de opvoeding van kinderen in deleeftijd van 0 tot en met 12 jaar.Dat zijn dus niet alleen vaders en moeders maarook grootouders, pleegouders, stiefouders en alleandere opvoeders van welke culturele of religieuzeachtergrond dan ook. In deze brochure gebruikenwe het woord ‘ouders’ voor iedereen die zorg draagtvoor een kind.

inleidingtips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar7waarom deze brochure?Deze brochure is geschreven omdat praten met je kind over relaties en seksualiteitniet altijd gemakkelijk is. Wat moet een kind weten en wanneer? En hoe breng je hetonderwerp ter sprake? In deze brochure vind je informatie die je kan ondersteunenbij het praten met je kind over relaties en seksualiteit. Je kunt de voorbeelden en tipsgebruiken om in je eigen situatie toe te passen. Welke informatie je nuttig vindt, isafhankelijk van je persoonlijke opvatting over deze onderwerpen.Niet alle onderwerpen die te maken hebben met relaties en seksualiteit komen indeze brochure aan bod. Over sommige onderwerpen wil je misschien meer weten. Erwordt daarom regelmatig verwezen naar boeken enwebsites voor meer informatie (aangeduidt met ‘ ’).Ook vind je achter in deze brochure een lijst metinteressante boeken en adressen van nuttigewebsites.seksuele opvoeding vaneen kind begint al bijde geboorte

8 inleidingpraten met je kind over relaties en seksualiteitseksuele opvoeding, wat is dat?Veel ouders denken dat seksuele opvoeding alleen gaat over devoortplanting. Maar seksuele opvoeding gaat over veel meer, bijvoorbeeld:• lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes;• lichamelijke veranderingen in de puberteit;• seksuele gevoelens;• verliefdheid;• seksuele voorkeur;• seksuele normen en waarden;• het aangeven van eigen grenzen;• respect hebben voor de grenzen van anderen.Opvoeden is ook meer dan alleen praten met je kind. Opvoeden betekentook een voorbeeld zijn voor je kind en zorgen dat je kind de juisteinformatie krijgt over dit onderwerp. Als de band tussen ouders enkinderen goed is, heeft dit een positieve invloed op het seksuele gedrag vanjongeren. Jongeren die uit zo’n warm gezinsklimaat komen, beginnen latermet seks en als ze gaan vrijen, beschermen ze zich beter. Ook hebben zijeen kleinere kans om ergens toe gedwongen te worden of om anderen tedwingen tot seks.

inleidingtips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar9waarom is seksuele opvoedingbelangrijk?Seksuele opvoeding is belangrijk, omdatkinderen dagelijks op straat, via de media,via internet en op school informatie krijgenover seksualiteit.Ook krijgen zij informatie van vriendjes en vriendinnetjes. Deze informatieklopt niet altijd. Als je zelf met je kind praat over seksualiteit, weet jezeker dat je kind ook de informatie krijgt die jij belangrijk vindt. Naastde juiste informatie kun je je kind ook de waarden en normen meegevendie jij belangrijk vindt. In bepaalde culturen en religies is het bijvoorbeeldbelangrijk om geen seks te hebben voor het huwelijk. Ook dan is het goedom met je kind te praten over seksualiteit.op welke leeftijd kun je met je kindpraten over relaties en seksualiteit?Je kunt op elke leeftijd, met of zonder woorden, communiceren met je kindover relaties en seksualiteit. De seksuele opvoeding van een kind begintnamelijk al bij de geboorte. Een baby die veel geknuffeld wordt door zijnouders krijgt de boodschap mee dat het de moeite waard is om lief tehebben.wist je dat… 40% van de kinderen op 12-jarige leeftijd ervaring heeft met tongzoenen?

10 inleidingpraten met je kind over relaties en seksualiteitVaak is het makkelijker om met jonge kinderen te praten over relaties en seksualiteitomdat het onderwerp bij hen nog niet zo gevoelig ligt als bij oudere kinderen. Begindaarom zo vroeg mogelijk. De informatie die je geeft kun je dan steeds verderuitbreiden. Je hoeft niet bang te zijn dat je je kind te veel informatie geeft. Een kindonthoudt alleen wat het interessant vindt en waar het aan toe is.probeer alle vragendie je kind steltover relaties enseksualiteit tebeantwoorden –maar je hoeft niet tewachten tot je kindvragen gaat stellenElk kind is anders en elk kind ontwikkelt zich dan ookin zijn eigen tempo. Daarom kan het zijn dat jouw kindbepaalde ontwikkelingen eerder of later doormaakt danin deze brochure beschreven staat. Ook de leeftijdenbij de voorbeelden zijn een indicatie. Het is niet debedoeling dat je het gevoel krijgt dat je ‘te laat’ bentmet het bespreken van bepaalde onderwerpen. Als jenog nooit iets verteld hebt over relaties en seksualiteit,bouw de informatie dan langzaam op.Probeer alle vragen die je kind stelt over relaties enseksualiteit te beantwoorden. Maar je hoeft niet tewachten tot je kind vragen gaat stellen. Sommigekinderen stellen nooit of weinig vragen over ditonderwerp. Daarom kun je er als ouder ook zelf overbeginnen.

tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar11

12 kinderen van 0 tot en met 6 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitOp het moment dat een kind geboren wordt,zijn de seksuele gevoelens in de basisaanwezig. Net als alle andere gevoelens enemoties moeten deze zich verder ontwikkelen.de seksueleontwikkelingvan 0 tot enmet 6 jaar

kinderen van 0 tot en met 6 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar13Vanaf het tweede jaarkan een kind herhaaldelijk zijngeslachtsdelen aanraken. Datgeeft het kind een prettig, rustigen ontspannen gevoel. Tussen hettweede en vierde jaar ontwikkelenkinderen hun identiteit. Ze wordenzich bewust van zichzelf en huneigen lichaam. Ook ontwikkelt desekse-identiteit zich: een kind weetdan of het een jongetje of eenmeisje is. Vanaf het derde jaar zijnkinderen in staat regels en socialenormen te leren.vanaf hetderde jaar zijnkinderen instaat regels ensociale normente lerenkinderenspelenseksuelespelletjesVanaf het vierde jaar beginnenkinderen met het ontwikkelen vanvriendschappen. Ze zijn steedsbeter in staat zich in te leven in eenander. Het beeld dat zij van zichzelfhebben, begint zich te ontwikkelen.Kinderen leren dat gevoelens vanvriendschap van elkaar kunnenverschillen. Ze experimenteren metdie verschillende gevoelens en deverschillende benamingen voorgevoelens. Het is belangrijk dat dezegevoelens serieus genomen worden.Kinderen vanaf 4 jaar lerendat op school andere regels geldendan thuis. Ze friemelen of rakenhun geslachtsdelen bijna niet meeraan in het bijzijn van anderen. Welzijn ze nog steeds erg nieuwsgierignaar hun eigen lichaam en seksuelegevoelens. Kinderen spelen seksuelespelletjes, zoals doktertje-spelen,steeds vaker buiten het gezichtsveldvan volwassenen.In het boek Kinderen enseksualiteit lees je meer overde seksuele ontwikkelingvan kinderen en over hoeje als ouder kunt reagerenop bijvoorbeeld seksuelespelletjes. Zie de literatuurlijst.

14 praten met je kind over relaties en seksualiteitkinderen van 0 tot en met 6 jaarpraten over relaties en seksualiteitnamen en functie van de geslachtsdelenVanaf een jaar of 2 beginnen kinderen nieuwsgierig te worden naar hun eigengeslachtsdelen. Je kunt je kind al vroeg vertellen hoe de geslachtsdelen heten enwaarvoor ze dienen. Gebruik hiervoor woorden die voor jou prettig klinken. Laterkun je daar ook de gangbare termen, zoals penis en vagina aan toevoegen. Laatmet een plaatje ook aan een jongetje zien hoe een meisje eruitziet en andersom.hebben meisjesook een piemel?moeder en zoon van 3 jaarbij het aankledenMoeder wijst naar de buik van haar zoon: ‘Weetje hoe dit heet?’Zoon: ‘Ja, buik.’Moeder wijst naar het piemeltje van haar zoon:‘En hoe heet dat?’Zoon, lachend: ‘Piemel.’Moeder: ‘Precies. Sommige grote mensennoemen het ook wel penis. En grote kinderennoemen het soms pik. Hoe zullen wij hetnoemen?’Zoon: ‘Piemel.’Moeder: ‘Oké, en hebben meisjes ook eenpiemel?’

kinderen van 0 tot en met 6 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar15voortplanting en de geboorteAan een kind vanaf 3 jaar kun je al op een eenvoudige manier hetverhaal van de voortplanting uitleggen. Aan een kind tussen 4 en 7jaar kun je vertellen hoe de zaadcel bij de eicel komt. Dat gebeurtmeestal door geslachtsgemeenschap, maar ook wel eens door IVF(reageerbuisbevruchting) of kunstmatige inseminatie.weet jij hoebaby’s gemaaktworden?ouder en dochter van 6 jaarDochter: ‘Mijn juffrouw zegt dat zij een baby inhaar buik heeft.’Ouder: ‘Dat is leuk. Weet jij hoe baby’s gemaaktworden?’Dochter: ‘Ja, als een man en een vrouw vrijen,toch?’Ouder: ‘Ja, dat klopt. Als een man en eenvrouw met elkaar vrijen, kan de man zijnpiemel in de vagina van de vrouw doen. Dankunnen er zaadcellen uit de piemel komen. Dezezaadcellen gaan dan snel naar de baarmoedervan de vrouw. De baarmoeder is dat holletjein haar buik. Als daar op dat moment ookeen eicel van de vrouw komt, kan een van dezaadcellen samensmelten met de eicel. Daarkan dan een baby uit groeien.’Dochter: ‘En wanneer wordt de baby dangeboren?’Ouder: ‘De baby wordt na negen maandenmeestal door de vagina geboren. Sommigebaby’tjes worden iets vroeger geboren ensommige iets later.als een man eneen vrouw metelkaar vrijenwist je dat… je eigen opvoeding invloed heeft op de seksuele opvoeding van je kind?

16 praten met je kind over relaties en seksualiteitkinderen van 0 tot en met 6 jaarik snap datdat een lekkergevoel geeftmoeder en dochter van 4 jaarDochter zit een tekenfilm te kijken enondertussen met haar hand tussen haar benente friemelen.Moeder: ‘Ik snap dat dat een lekker gevoel geeftmaar zo meteen komt de buurvrouw een kopjethee drinken. Ik wil dat je er dan mee ophoudt.’Dochter: ‘Waarom?’Moeder: ‘Niet alle mensen willen zoiets zien.Mensen doen zoiets niet waar anderen bijzijn.Doe het maar als je alleen bent, bijvoorbeeld opje kamertje.’sociale en maatschappelijke regelsVanaf ongeveer 3 jaar kunnen kinderen regels leren rondomseksualiteit en seksueel gedrag. Zo kun je je kind leren dat het nietzo netjes is om in het openbaar aan de geslachtsdelen te zitten. Hetis dan belangrijk dat je duidelijk maakt dat niet je kind of zijn gedragverkeerd is, maar de plek of de situatie waar het dit gedrag vertoont.Ook kun je je kind leren welke woorden je wel en niet acceptabelvindt.vriendschapKinderen vanaf een jaar of 4 zijn in staat om met andere kinderente spelen. Zij kunnen dan ook vriendschappen ontwikkelen. Het isgoed om je kind uit te leggen dat vriendschap aan bepaalde regelsgebonden is zoals: aardig zijn voor elkaar, eerlijk zijn, elkaar nietuitlachen, elkaar geen pijn doen en elkaar helpen. Het leren van dezeregels komt ook latere seksuele relaties ten goede.en als je dat danniet durft? watzou je dan doen?

kinderen van 0 tot en met 6 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar17verliefdheidVanaf een jaar of 6 kan verliefdheid een steeds grotererol gaan spelen bij kinderen. Vaak worden kinderenverliefd op een leeftijdsgenoot van het andere geslacht,maar soms kan een kind ook verliefd worden op iemandvan hetzelfde geslacht. Als deze kinderen opgroeien ineen omgeving waarin negatief wordt gereageerd ophomoseksualiteit, kunnen ze in de war raken van dezegevoelens en zich eenzaam en abnormaal voelen. Het isdaarom belangrijk om aan je kind te laten merken datverliefde gevoelens voor iemand van het eigen geslachtnormaal zijn.vader en zoonvan 5 jaarVader: ‘Stel je voor: eenvolwassene komt heel dicht bij jouzitten en legt een hand op je beenterwijl je dat niet wilt. Wat zou jedan doen?’Zoon zegt stoer: ‘Dan zou ik heelhard gaan gillen.’Vader: ‘En als je dat dan nietdurft? Wat zou je dan doen?’Zoon: ‘Dan zou ik opstaan energens anders gaan zitten.’Vader: ‘Dat lijkt mij een goedeoplossing. Ik zou het ook heel goedvinden als je het daarna aan mijof mama vertelt. Ook als iemandtegen jou zegt dat je niets magzeggen. Aan mama en mij mag jenamelijk altijd alles vertellen.’grenzenouder en dochter van 6 jaarOuder: ‘Wil je vanmiddag bij Naïma spelen?’Dochter: ‘Nee.’Ouder: ‘Je speelt de laatste tijd bijna nooit meermet Naïma, is er iets gebeurd?’Dochter: ‘Marjolein zegt dat Naïma stom is.’Ouder: ‘En vind jij Naïma dan ook stom?’Dochter: ‘Nee, eigenlijk niet.’Ouder: ‘Wil je dan misschien toch met haarspelen?’Dochter: ‘Ja, eigenlijk wel.’Vanaf een jaar of 4 kun je je kind leren dat het zijneigen grenzen kan aangeven en dat het de grenzenvan anderen moet respecteren. Je kunt je kind lerendat mensen je kind niet zomaar mogen aanraken alshet dat niet wil. Ook mensen die het kind kent, mogendat niet. Je kunt met je kind oefenen wat het kandoen als iemand dat toch doet. Ook kun je je kind hetverschil uitleggen tussen leuke en vervelende geheimen.Leuke geheimen mag het voor zichzelf houden, maarvervelende geheimen moet het vertellen.soms kan een kind ookverliefd worden op iemandvan hetzelfde geslacht.De boekjes Blijf vanme af! Over seksueelmisbruik bij meisjesen Blijf van meaf! Over seksueelmisbruik bij jongenskun je gebruikenals hulpmiddelbij het uitleggenen bespreekbaarmaken van seksueelmisbruik. Zie deliteratuurlijst.

tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar kinderen van 7 tot en met 9 jaar19Binnen de groep is het soms belangrijk om te latenzien hoe groot, sterk en slim je bent. Seksuele kennisen seksueel taalgebruik kunnen dan gebruikt worden alscompetitie. Zo wisselen kinderen schuine moppen uit(die ze zelf lang niet altijd begrijpen) en bedenken zerijmpjes met veel seksuele woorden en toespelingen.Op deze leeftijd kan het gebeuren dat eenkind zich ongemakkelijk gaat voelen alsandere mensen zijn blote lichaam kunnenzien. Vaak wil een kind zich dan niet meeruitkleden waar anderen bij zijn. Respecteerde wens van je kind als het zich niet meerbloot in het openbaar wil vertonen, dathoort bij de leeftijd.verliefdheden kunnenheftige gevoelensteweegbrengenHet onderscheid tussen vriendschap, verliefdheid en houden van wordtvoor kinderen op deze leeftijd steeds duidelijker. Dit geldt ook voorhet verschil tussen knuffelen en vrijen. Verliefdheden kunnen heftigegevoelens teweegbrengen, zonder dat kinderen daar seksuele gevoelensaan hoeven te koppelen. Soms willen ze bij elkaar in de buurt zijn. Eeneerste voorzichtige aanraking (tegen elkaar aanzitten, handje geven,arm om elkaar heen) kan een spannend gevoel geven.Meer informatie over deseksuele ontwikkelingvan kinderen en hoeje daar als ouderop kunt reageren,vind je in Kinderenen seksualiteit enKleine mensen, grotegevoelens. Zie deliteratuurlijst.wist je dat… je met jouw gedrag allerlei boodschappen geeft aan je kind over relaties en seksualiteit?

20 kinderen van 7 tot en met 9 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitpraten over relaties en seksualiteitsommigekinderenkomen alvroeg in depuberteit.ouder en zoon van 8 jaartijdens het naar bed brengenZoon: ‘Soms wordt mijn piemel groter enharder en dan kriebelt het. Wat is dat?’Ouder: ‘Dat is een erectie. Dat kan ookgebeuren als je hem aanraakt of eroverheenwrijft. Dat kan een lekker gevoel geven.’komende puberteitHet is goed om kinderen vanafeen jaar of 8 vast iets te vertellenover de menstruatie en zaadlozing.Sommige kinderen komen al vroeg inde puberteit. Meisjes kunnen soms alvoor hun tiende verjaardag hun eerstemenstruatie hebben.masturberenVoor de meeste ouders is masturbatiegeen gemakkelijk onderwerp om overte praten. Hoe ouder je kind is, hoemoeilijker het is om hier over te praten.wat is dat,ongesteld?moeder en dochter van 8 jaarDochter: ‘Mam, meisjes uit mijn klas hadden hetover ongesteld. ‘Wat is dat, ongesteld?’Moeder: ‘Dat zal ik je uitleggen. Je weet dat je eenheleboel kleine eicellen in je buik hebt?Dochter: ‘Ja, dat heb je al een keer verteld.’Moeder: ‘Op een gegeven moment zorgen bepaaldestoffen in je lichaam, hormonen, ervoor dat eeneicel los komt. Als die eicel door de eileider naar datholletje in je buik gaat, je baarmoeder, zorgen diehormonen er ook voor dat je baarmoeder een zachtebekleding krijgt. Als je later gaat vrijen met een mankan die eicel samensmelten met een zaadje van deman. Die kunnen zich dan in die zachte bekledingnestelen. Maar als die eicel niet samensmelt meteen zaadcel, dan gaat de eicel uit het lichaam. Diezachte bekleding in de baarmoeder is dan ook nietmeer nodig en die verdwijnt samen met de eicel viade vagina uit je lichaam. Omdat er in die bekledingook een beetje bloed zit, ziet het er wat bloederiguit. Dat is dus ongesteld zijn. Je wordt één keerin de maand ongesteld en dat duurt ongeveer vijfdagen. Soms heb je dan één of twee dagen watbuikpijn en misschien voel je je niet zo lekker. Maardat gaat gelukkig wel weer over. In die dagen moetje een maandverbandje in je onderbroek leggen omhet bloed op te vangen. Ik zal je zo laten zien hoeeen maandverbandje eruitziet en waar je dat kuntvinden als jij zelf ongesteld wordt. Binnen een paarjaar kun jij dat ook worden. Laat je het me weten alsje wat buikpijn voelt of wat bloed in je onderbroekkrijgt? Want dat is een bijzondere gebeurtenis.

kinderen van 7 tot en met 9 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar21seksuele voorkeurAls kinderen begrijpen wat verliefdheid is, kun je uitleggen dat mensenverliefd kunnen worden op iemand van het eigen geslacht. Als kinderen watouder zijn, kun je de term homoseksueel of lesbisch gebruiken.moeder en zoon van 8 jaarMoeder: ‘Weet je al dat we nieuwe burenhebben?’Zoon: ‘Ja, ik zag twee mannen maar ikweet niet wie er komt wonen.’Moeder: ‘Die twee mannen komen erallebei wonen.’Zoon: ‘Dat is toch raar.’Moeder: ‘Sommige mensen vinden datraar, andere mensen niet. Soms wordenmannen verliefd op mannen en vrouwenop vrouwen. Ik vind het fijn dat mensendie van elkaar houden bij elkaar kunnenwonen. Waarom vind jij het raar?’verschillende relatievormenAan kinderen rond deze leeftijd kun je uitleggen datmensen op verschillende manieren een relatie kunnenhebben. Niet alle mensen die verliefd op elkaar zijn,gaan trouwen. Soms wonen zij bij elkaar zonder tetrouwen. Ook mensen die bevriend zijn, kunnen bijelkaar wonen. Niet alle kinderen wonen bij een vader eneen moeder. Soms wonen ze alleen bij hun moeder ofalleen bij hun vader. En sommige kinderen hebben tweemoeders of twee vaders.soms worden mannenverliefd op mannenen vrouwen op vrouwenvader en kind van 9 jaarKind: ‘Wanneer zijn Floris en Monique eigenlijkgetrouwd?’Vader: ‘Zij zijn niet getrouwd.’Kind: ‘Maar ze krijgen toch een baby?’Vader: ‘Ja, dat klopt. Ze houden wel veel vanelkaar en willen graag samen een kindje. Maardan hoef je niet altijd te trouwen.’Kind: ‘Ik wil later wel trouwen.’Vader: ‘O ja? Waarom wil jij trouwen?’

22 kinderen van 7 tot en met 9 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteit

kinderen van 7 tot en met 9 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar23voorbehoedmiddelenAan kinderen rond deze leeftijd kun je uitleggen dat twee mensen die met elkaarvrijen ervoor kunnen zorgen dat er niet altijd een kindje gemaakt wordt. Je kuntkinderen vertellen dat daar pilletjes voor zijn die de vrouw elke dag moet nemen. Ookkun je vertellen over een condoom. Je kunt vertellen dat een condoom ook beschermttegen soa’s en aids.ouder en twee kinderen van8 en 9 jaar naar aanleidingvan een tv-reclameZoon: ‘Wat is dat, een condoom?’Ouder: ‘Ik heb jullie al eens verteld datik elke dag een pilletje slik zodat ik geenbaby’s meer krijg, hè? Een condoom is ietsanders om ervoor te zorgen dat je geenbaby’s krijgt. Ik zal er een laten zien. Kijk,het is een klein zakje van rubber. De mankan het condoom om zijn piemel doenvoordat hij gaat vrijen. De zaadjes uit zijnpiemel komen dan niet in de vagina vande vrouw maar blijven in het condoom.Handig hè?’kijk, het iseen kleinzakje vanrubber

24 kinderen van 7 tot en met 9 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitinternetwist je dat… jongens gemiddeld 1,5 tot 2 jaar later beginnen met de puberteit dan meisjes?Het is niet vreemd dat kinderen op internet seksplaatjestegenkomen of opzoeken. Op internet zijn echter veelextreme en heftige beelden te vinden. Deze kunnenervoor zorgen dat kinderen een vreemd beeld krijgenvan (de volwassen) seksualiteit. Je kunt je kind uitleggendat veel van deze beelden niet passen bij het seksuelegedrag van de meeste volwassenen. Ook kun je je kindin de gaten houden wanneer het op internet surft. Leerje kind altijd een ‘nickname’ (=nepnaam) te gebruikenen nooit persoonlijke informatie in te vullen op internet.En leg je kind uit hoe je bijvoorbeeld iemand kuntblokkeren op MSN.op internet zijnveel extreme enheftige beeldente vindenIn het boek Mijn kind online vindje meer informatie over kinderen eninternet. Zie de literatuurlijst.

kinderen van 7 tot en met 9 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar25seksueel misbruikOok dit is vaak een moeilijk onderwerp om te besprekenmet kinderen. Het is belangrijk om altijd eerst depositieve kant te benadrukken als je het hebt overseksualiteit. Maar de negatieve kanten mogen nietverzwegen worden. Het is belangrijk om uit te leggendat er bij seksueel misbruik dingen gebeuren die hetkind niet wil. Leg ook uit dat dit niet hoeft te gebeurendoor iemand die het kind niet kent, het kan ook eenbekende zijn. Als een kind tegen zijn zin wordt betast ofdingen moet doen bij het lichaam van een ander, moethet dat altijd vertellen aan iemand die het vertrouwt.leuke geheimenmag het voorzichzelf houden,maar vervelendegeheimen moethet vertellen.In de folder Seksueelmisbruik van kinderenvind je meer informatieover dit onderwerp. Zie deliteratuurlijst.

26 kinderen van 10 tot en met 12 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitde seksueleontwikkelingvan 10 tot enmet 12 jaar

tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar kinderen van 10 tot en met 12 jaar27Voor de meeste kinderen begint in deze periode depuberteit. De start van de puberteit hangt samenmet de ontwikkeling van de geslachtshormonen.Hierdoor gaat deze leeftijdsfase soms gepaardmet (sterke) stemmingswisselingen. Kinderenkunnen ook onzeker zijn over hun eigen lichaam.Voor het zelfbeeld is het belangrijk dat een ouderextra positief en bevestigend is. Sommige kinderenontdekken nu hun seksuele voorkeur. Het hangt vanhun omgeving af wat zij met deze gevoelens doen.bij meisjes begintde puberteit met deontwikkeling van deborsten.wist je dat… seksuele spelletjes zoals vadertje/moedertje en doktertje spelen een onderdeel zijn van de seksuele ontwikkeling?

kinderen van 10 tot en met 12 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar31Geef je dochter alle praktische informatie die ze nodig heeft om te kunnen omgaanmet haar menstruatie, ruim voordat ze haar eerste menstruatie heeft. Zorg dat jemaandverband en tampons op voorraad hebt en leg aan je dochter uit hoe zij deze kangebruiken.moeder en dochtervan 10 jaarMoeder: ‘Heb je de laatste tijd weleens pijn in je buik?’Dochter: ‘Nee, hoezo?’Moeder: ‘Dat zou kunnenbetekenen dat je ongesteld zouworden. Maar misschien duurthet nog wel een jaar, hoor.’Dochter: ‘Mooi, want daar heb ikecht geen zin in.’Moeder: ‘Ik wil je toch vast latenzien waar ik het maandverbanden de tampons opberg. Als je zedan nodig hebt, kun je ze gewoonpakken.’Dochter: ‘Oké, en wat moet ikdaar dan mee doen?’Moeder: ‘Maandverband kun jein je onderbroek plakken. Eentampon breng je in je vagina. Inhet doosje zit ook een beschrijvingmet plaatjes waar precies opstaat hoe dat moet. Zullen we diesamen bekijken?’Vertel je zoon over onverwachte erecties en nattedromen voordat hij deze heeft. Dit begint meestaltussen de 10 en 14 jaar. Verzeker hem dat hij zichhierover geen zorgen hoeft te maken. Ze zijn eennormaal onderdeel van opgroeien.ouder en zoon van 10 jaarOuder: ‘Heb je op school al iets gehad over depuberteit?’Zoon: ‘Ja, laatst hebben we het daarover gehad.’Ouder: ‘En hebben ze toen ook verteld wat er met jelichaam gebeurt in de puberteit?’Zoon: ‘Ja, hoor. Dan krijg je haar onder je oksels enschaamhaar en gaat je stem overslaan en dan krijg jeeen baard natuurlijk.’Ouder: ‘Dat klopt. En je kunt ook onverwachte erectiesof natte dromen krijgen. Onverwachte erecties zijnniets om je druk over te maken. Iedere jongen enman heeft dat, maar soms gebeurt het op een lastigmoment. Dan kan het helpen om aan iets anders tedenken zodat het weer weg gaat.’Zoon: ‘En wat gebeurt er bij een natte droom?’Vader: ‘Dan krijg je een zaadlozing terwijl je slaapt.Als je onderbroek, je pyjama of je lakens nat zijngeworden, doe je ze gewoon in de was, oké?’kinderen kunnen zichook schamen voor huneigen lichaamwist je dat… 98% van de kinderen in Nederland surft op internet?

32 kinderen van 10 tot en met 12 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitvoortplantingKinderen zouden op deze leeftijd moeten weten hoe de voortplanting inzijn werk gaat. Ook zouden ze moeten weten dat een meisje vanaf haareerste menstruatie zwanger kan worden en dat een jongen vanaf zijneerste zaadlozing een meisje zwanger kan maken. Je kunt kinderen opdeze leeftijd ook vertellen over IVF of kunstmatige inseminatie.moeder en dochtervan 12 jaarMoeder: ‘Ik hoorde net ophet nieuws dat er weer ietsnieuws is uitgevonden om nietzwanger te worden.’Dochter: ‘Oh, wat dan?’Moeder: ‘Een pleister die jeop je huid plakt en die eenweek blijft zitten. Handig hè?Dan hoef je niet elke dag eenpilletje te nemen.’Dochter: ‘En wat dan als jegaat zwemmen?’Moeder: ‘Dan blijft ie gewoonzitten, net als onder dedouche.’je gaat toch nietvrijen met iemanddie zo’n ziekteheeft?voorbehoedmiddelenen watgebeurt erbij een nattedroom?De meeste kinderen op deze leeftijd weten inmiddels dat mensenkunnen vrijen zonder zwanger te raken als ze anticonceptie gebruiken.Je kunt kinderen nu vertellen dat er naast de pil en het condoomnog andere anticonceptiemiddelen bestaan, zoals een spiraaltje, eenanticonceptiering of een staafje. Je kunt aan je dokter of gynaecoloogvragen welke middelen er nu beschikbaar zijn.soa’s en aidsKinderen zouden nu moeten weten dat een condoom ook soa’s en aidskan voorkomen en dat bijvoorbeeld de pil dat niet kan. Het is belangrijkdat ze weten dat er soa’s bestaan en op welke manier je deze kuntkrijgen. Je kunt één of twee veelvoorkomende soa’s noemen. De meestvoorkomende zijn: chlamydia, herpes genitalis, genitale wratten,gonorroe en syfilis.

kinderen van 10 tot en met 12 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar33persoonlijke vaardighedenJe kunt met je kinderen praten over een aantalvaardigheden die ook belangrijk zijn voor het belevenvan een goede seksuele relatie. Belangrijke vaardighedenzijn: ‘het nemen van bewuste beslissingen’, ‘voor jezelfopkomen’, ‘duidelijk zijn in wat je wel en niet wilt’ en‘kunnen praten over seks’.vader en twee kinderenvan 11 en 12Vader: ‘Weten jullie waarom het belangrijkis om een condoom te gebruiken tijdens hetvrijen?’Zoon: ‘Ja, anders kan het meisje zwangerworden.’Vader: ‘Dat klopt, maar condooms beschermenook tegen ziektes die je kunt krijgen als je metiemand vrijt die die ziekte heeft. Van sommigeziektes kun je zelfs onvruchtbaar worden.’Dochter: ‘Maar, je gaat toch niet vrijen metiemand die zo’n ziekte heeft?’Vader: ‘Vaak weten mensen niet dat ze zo’nziekte hebben omdat je er eerst niets van merkt.Daarom vind ik het belangrijk dat jullie alsjullie zover zijn een condoom gebruiken tijdenshet vrijen.’relatiesOp deze leeftijd kun je met kinderen praten over hoeje iemand kunt benaderen die je aardig vindt of op wieje verliefd bent. Ook kun je het hebben over de manierwaarop je verkering kunt vragen en uit kunt maken. Hetis goed om te praten over mogelijke relatievormen zoalssamenwonen en trouwen, en over homoseksualiteit.Wist je dat… het heel erg leuk en leerzaam kan zijn om met andere ouders te praten over hoe zij hun kind seksueel opvoeden?

34 kinderen van 10 tot en met 12 jaarpraten met je kind over relaties en seksualiteitseksueel misbruikwist je dat… het vaak makkelijker is om met jonge kinderen te praten over relaties en seksualiteit?Op deze leeftijd kun je oefenen met de ‘Stel dat…’-manier om kinderen er op te wijzen welke mogelijkhedenze hebben in seksueel bedreigende situaties. Let er opdat het gaat om situaties waarin nog niet veel gebeurdis, maar die wel onprettig overkomen of bedreigendzijn. Voorbeelden die je kunt gebruiken zijn: Stel dat jegymleraar je zonder het te vragen gaat afdrogen na degymles… Stel dat je oom of tante bij jou in bed komtliggen als je daar logeert en je vindt dat niet fijn… Steldat je buurjongen achter je staat en ineens zijn hand opje billen legt, terwijl je dat niet wilt…vader en zoon van 12 jaarVader: ‘Heb je nog verkering met Daniëlle?’Zoon: ‘Ja, maar eigenlijk wil ik dat niet meer.’Vader: ‘Dan zul je dat tegen haar moetenzeggen.’Zoon: ‘Daar heb ik geen zin in. Ik probeer welgewoon uit haar buurt te blijven, dan snapt zehet wel.’Vader: ‘Dat is niet eerlijk. Zou jij het leukvinden als iemand dat bij jou deed?’Zoon: ‘Nee, dat denk ik niet.’Vader: Als je het moeilijk vindt om het te zeggenkun je ook een briefje schrijven. Een sms-je of e-mailtje kan ook, maar dat is minder aardig.’In de folder Seksueelmisbruik van kinderenvind je meer informatieover dit onderwerp. Ziede literatuurlijst.zou jij hetleuk vindenals iemanddat bij joudeed?

tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar35

36 meer lezen?praten met je kind over relaties en seksualiteitmeer lezen?Over seksuele opvoedingKleine mensen, grote gevoelens, door Sanderijn vander Doef, Uitgeverij de Brink, Amsterdam, 1994,ISBN 90 2167 161 1www.weekvandelentekriebels.nlDe Week van de Lentekriebels is een jaarlijksecampagne van de Rutgers Nisso Groep om relationeleen seksuele vorming in het basisonderwijs testimuleren.www.seksualiteit.nlWebsite van de Rutgers Nisso Groep metbetrouwbare informatie over seksualiteit voorjongeren en volwassenen, waaronder ouders.www.nko.nlOp de website van de Nederlandse KatholiekeVereniging van ouders (NKO) is de brochure ‘Pubers,seks en relaties. Omgaan met de seksuele enrelationele ontwikkeling van uw kind’ te downloaden.Deze brochure gaat over kinderen in de leeftijd van10 tot 15 jaar en is geschreven door de Rutgers NissoGroep.www.oudersonline.nlOuders Online is een onafhankelijke websitevoor aanstaande ouders en ouders van kinderentot en met de puberleeftijd. Bezoekers kunnenonderling informatie uitwisselen, vragen stellenaan deskundigen, en ongeveer 20.000 pagina’s aaninformatie raadplegen.Over praten met kinderenLuister je wel naar mij? Gespreksvoering metkinderen tussen vier en twaalf jaar, door Martine F.Delfos, Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2005,ISBN 90 6665 724 3Ik heb ook wat te vertellen! Communiceren metpubers en adolescenten, door Martine F. Delfos,Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2005, ISBN 90 6665 652 2Over de puberteitPubers en seks. Handige tips voor ouders. RutgersNisso Groep, 2007. Te bestellen op www.rng.nl.Help! Een puber in huis. Handleiding voor oudersmet beginnende pubers. Rutgers Nisso Groep, 2008.Te bestellen op: www.rng.nl.Over internetMijn kind online. Hoe begeleid je als ouder je kindop Internet?, door Justine Pardoen en Remco Pijpers,Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2005, ISBN 90 6665 577 1www.mijnkindonline.nlHier vind je informatie over het begeleiden van jekind op internet.Over seksueel misbruikSeksueel misbruik van kinderen, door J. Frenken,uitgave van het ministerie van Justitie, 2003.Te downloaden van www.justitie.nlOver anticonceptiemiddelen, zaadlozing,menstruatie en het maagdenvlieswww.rng.nlOp de website van de Rutgers Nisso Groep (RNG) kunje folders downloaden over deze onderwerpen.Voor kinderenIk vind jou lief – Een informatief prentenboek voorpeuters en kleuters, door Sanderijn van der Doef,Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam, 1997,ISBN 90 2161 150 3Puberkwartet, kwartetspel over onderwerpen alsverliefdheid, verkering en lichamelijke veranderingenin de puberteit. Met leuke illustraties. Te bestellen opwww.rng.nl.Ben jij ook op mij?, door Sanderijn van der Doef,Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam, 2005,ISBN 90 2161 498 7Het puberboek – over zoenen, zeuren, veranderenen verliefd zijn, door Sanderijn van der Doef,Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam, 2005,ISBN 90 2161 606 8Boyz. Seks en seksualiteit, Rutgers Nisso Groep enCASA (Centra voor Anticonceptie, Seksualiteit enAbortus), 2005. Te bestellen op www.rng.nlGirlz. Seks en seksualiteit, Rutgers Nisso Groep enCASA (Centra voor Anticonceptie, Seksualiteit enAbortus), 2005. Te bestellen op www.rng.nlBlijf van me af! Over seksueel misbruik bij meisjes,door Martine F. Delfos, Uitgeverij Pereboom, Bussum,2001, ISBN 90 6386 113 3

eigen aantekeningentips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar37Blijf van me af! Over seksueel misbruik bij jongens,door Martine F. Delfos, Uitgeverij Pereboom, Bussum,2001, ISBN 90 6386 114 1wist je dat… volwassenen vaak als volwassenen kijken naar de seksualiteit van kinderen in plaats van vanuit het kind?

38 gouden tipspraten met je kind over relaties en seksualiteitpraten met je kind over seks: hoe dan?Je bent zelf het voorbeeld. De manier waarop ouders met elkaaren anderen omgaan, hoe zij zich gedragen, ruzie maken en problemenoplossen is een voorbeeld voor kinderen hoe mensen zich horen tegedragen.Je hoeft niet alles te weten. Natuurlijk is het niet erg als je ergensgeen antwoord op weet. Vertel je kind dat je het antwoord op zult zoekenen kom er later op terug.Gebruik bijvoorbeeld een krantenbericht of een tv-programmaals aanleiding voor een gesprek. Ik lees hier net dat… Wat vind jijdaarvan?Creëer een situatie waarin je elkaar niet direct hoeft aante kijken. Voor kinderen is het gemakkelijker om over een gevoeligonderwerp te praten als ze jou niet direct hoeven aan te kijken. Je kuntbijvoorbeeld een gesprek beginnen tijdens de afwas, het autowassen of inde auto.Gebruik boeken, brochures en plaatjes. Je kunt boeken, brochuresen plaatjes gebruiken ter ondersteuning van je verhaal. Zie tips voorboeken achterin deze brochure.

gouden tipstips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaartips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar39Moedig je kinderen aan een eigen mening te vormen. Alskinderen vragen naar jouw mening, vertel die dan, maar leg ook uit datandere mensen een andere mening kunnen hebben.Respecteer dat kinderen behoefte hebben aan een beetjezelfstandigheid en privacy. Maak er bijvoorbeeld geen probleemvan als je kind vindt dat je eerst moet kloppen voordat je zijn kamerbinnenkomt.Gebruik humor. Bij het praten over relaties en seksualiteit mag je besteen beetje humor gebruiken. Humor kan een eventuele spanning doenafnemen.Probeer op de hoogte te blijven van waar je kind naar kijkt optv en internet. Je kunt hiernaar vragen en af en toe eens meekijken.Stel je kind vragen over wat het ziet en keur niet alles af.Laat merken dat je om je kind geeft. Zeg of laat regelmatigmerken dat je van je kind houdt.

40 hoofdstuktitelpraten met je kind over relaties en seksualiteitDeze brochure is tot standgekomen in het kadervan de eerste ‘Week vande Lentekriebels’ van20 tot en met 24 maart2006 en is gefinancierddoor het ministerie vanVolksgezondheid, Welzijnen Sport. Losse exemplarenkunnen worden besteld opwww.rng.nlOJ 051897