Jaarplan 2012 Kas als Energiebron - Energiek2020

kennisinstellingenKas als Energiebrononderzoekinnovatieambitieoverheidterugdringen afhankelijkheidfossiele energieduurzaamsuccesvollesamenwerkingbreed draagvlakprogrammatische aanpakkennisuitwisseling2020bedrijvenambitie van Kas als Energiebronbedrijfslevenenergiebesparingquick winssterk ondernemerschap2J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

De focus voor 20122H o o f d s t u kHoofdlijnen van het jaarplan Kas als Energiebron 2012• Vasthouden aan de succesmix van strategische lijnen voor de langere termijnen concrete toepassingen nú.• Sterker inzetten op het ontsluiten van kennis. Ondernemers hiermee zichtgeven op haalbare stappen op energiegebied voor hun bedrijf.• Een impuls geven aan samenwerking met gemeenten en provincies, met anderetopgebieden en met energiebedrijven.• Stimuleren dat naast subsidiemogelijkheden alternatieve financieringsmogelijkhedenworden ontwikkeld en toegepast voor energie-innovaties in deglastuinbouw.AccentenKas als Energiebron legt in 2012 het accent op:• Onderzoek en ontwikkeling van opties voor besparing en duurzaamenergiegebruikOp alle fronten zijn nog ontwikkelingen/innovaties nodig, zowel op het terrein vanenergiebesparing als bij hernieuwbare energie. Kas als Energiebron blijft daarvoluit op inzetten. Op het moment dat de rentabiliteit op de bedrijven weerverbeterd is, moeten nieuwe opties klaar liggen om een inhaalslag in investeringenmogelijk te maken. Dat is en blijft de opgave voor het programma. Daarbij hoortook het verder uitwerken van combinaties van energiebesparingsopties enhernieuwbare energie, om nog verder in de richting van klimaatneutraal (bijnieuwbouw) te komen. De sfeerbeelden in het hart van dit jaarplan zijn daar eenvoorbeeld van. Kas als Energiebron zal dit verder gaan uitwerken, om in 2012 dekennis/innovatiehiaten nog scherper in beeld te krijgen. Dat zal vervolgens defocus voor 2013 opleveren.• Extra aandacht voor het ontsluiten van kennisKas als Energiebron blijft faciliteren dat ondernemers en adviseurs hun kennisniveauop energiegebied kunnen verhogen. Het is belangrijk de quick wins nogbeter te laten zien, vooral nu, in een periode dat er weinig investeringscapaciteit is.De toegevoegde waarde voor de tuinder moet in één oogopslag zichtbaar zijn.De websites energiek2020.nu (voor telers, adviseurs en toeleveranciers) enkasalsenergiebron.nl (overige doelgroepen) zullen in 2012 verder verbeterd worden.Extra in 2012 is de Floriade, waar Kas als Energiebron voor algemeen publiek laatzien hoe de glastuinbouwsector nu en in de toekomst bezig is metenergie(verduurzaming).• Innovaties op het gebied van financieringKas als Energiebron stimuleert dat alternatieve financieringsmodellen wordenontwikkeld en ingezet voor energieprojecten op tuinbouwbedrijven. Er lopen alenkele initiatieven binnen de sector, maar ook daarbuiten zijn voorbeelden die naarde sector vertaald kunnen worden. Kas als Energiebron zet in op synergie metprovincies, gemeenten en banken die fondsen beschikbaar hebben voor verduurzaming.En mogelijk biedt de ontwikkeling van een revolverend fonds door EL&Iaanknopingspunten, met name voor de toeleveranciers.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n11

De succesfactoren van Kas als Energiebron:• Samenwerking• Ondernemersgedreven• Koploperstrategie• Werken aan meerdere opties (transitiepaden)• Toegespitst instrumentarium en budget zoalsstimuleringsfaciliteiten die goed werken(subsidieregelingen MEI/IRE en GarantieregelingAardwarmte) en R&D-budgetmeerdereoptiessamenwerkingBouw mee aanuw toekomst...Ieder tuinbouwbedrijf heeft profijt van de onderzoeken en demoprojecten,niet alleen de koplopers. U kunt in 2012 op verschillendemanieren gebruik maken van Kas als Energiebron:• U kunt de subsidieregelingen inzetten, onder meer de MEIregeling,IRE-regeling en demonstratieregeling (hierover maakthet Ministerie van EL&I wel nog nieuwe afspraken in het kadervan het topsectorenbeleid), de garantieregeling aardwarmte ende SDE+.• U kunt onderzoeksprojecten en demoprojecten actief begeleidenof bezoeken.• U kunt deelnemen aan een ondernemersplatform voor eenbepaald transitiepad of deelnemen aan een regionaaltelersnetwerk.• U kunt deelnemen aan het Energiek Event op 22 maart 2012.• U kunt workshops en voorlichtingsbijeenkomsten volgen.• U kunt handleidingen downloaden op Energie2020.nu, ondermeer over de praktische toepassing van Het Nieuwe Telen,aardwarmte en biobrandstoffen.• U kunt het rekeninstrument op de website van Het Nieuwe Telen(http://hnt.letsgrow.com/Hnt) benutten om te berekenen wat HetNieuwe telen voor uw bedrijf betekent.• U blijft op de hoogte door regelmatig de site Energiek2020.nu tebezoeken om over nieuwe ontwikkelingen te lezen, onder meervia weblogs van collega-telers en onderzoekers. Voor nieuwskunt u ook Kas als Energiebron volgen via twitter (@KaE2020).• U kunt resultaten van onderzoeksprojecten bekijken opEnergiek2020.nu, Tuinbouw.nl en in vakbladen.• U kunt altijd contact opnemen met medewerkers van Kas alsEnergiebron. Vragen, ideeën en opmerkingen zijn welkom.En dat levert op:• Doelen op koers (met hernieuwbare energienog in de startfase)• Diverse opties voor energiebesparing enduurzame energie• Oplossingen voor knelpunten in regelgeving• Vele goede innovatieve projecten in de sectorsuccesfactorenkoploperstrategieondernemersgedreveninstrumentarium en budgettoegespitst12J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

• Contacten met provincies en gemeenten versterkenKas als Energiebron wil de contacten met provincies en gemeenten versterken ophet gebied van regelgeving, bevordering infrastructuur (benutting restwarmte enCO 2), coördinatie en financiering. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld duurzaamheidsambitiesopnemen in het bestemmingsplan of in de afspraken over grondexplotatie.In 2012 neemt Kas als Energiebron het initiatief om met een aantal gemeenten enprovincies een gezamenlijke actieplan op te stellen voor de komende jaren, zodateen meer structurele samenwerking ontstaat.• Contacten met energiebedrijven versterkenDe energiebedrijven hebben erg veel kennis en oriënteren zich ook steeds meer opeen duurzame energiemarkt. In 2012 zal Kas als Energiebron contact leggen metalle voor de glastuinbouw relevante energiebedrijven om hen goed te informerenover het programma Kas als Energiebron. Ook identificeert Kas als Energiebrondan welke rol de energiebedrijven zouden kunnen vervullen in het kader van hetprogramma en andersom wat de glastuinbouw te bieden heeft aan deenergiesector. Aan het eind van 2012 ligt er een gezamenlijk actieplan dat de jarendaarna kan worden uitgevoerd.• Crossovers topsectoren invullenDe economische topsectoren hebben in hun adviesrapport crossoversaangegeven, deels op het gebied van energie. Kas als Energiebron zal contactleggen met topsector AgroFood (vermarkting duurzaam geproduceerde producten,energiezuinige rassen, duurzame energie productie/inkoop), topsector Chemie(bio-energie, groen gas), topsector HighTech (led’s, sensoren, kasdekmaterialene.d.), topsector Energie (flexibiliteit in energiesystemen, duurzameenergieproductie waaronder groen gas, infrastructuur stroom en gas) om depotenties van de crossovers tot ontwikkeling te brengen. Ook is Kas alsEnergiebron via het transitiepad bio-energie aangesloten op het overkoepelendebusinessplan Biobased Economy (bio-energie, groen gas).• Oorzaken toenemend stroomverbruik analyserenHet stroomverbruik van de sector neemt toe. Deze ontwikkeling hangt samen metintensivering (belichting, automatisering, mechanisering, koeling) van de bedrijven.In 2012 zullen we achtergronden analyseren en in kaart brengen welkemogelijkheden er zijn om de elektriciteitsvraag te reduceren en welke opties er zijnom op duurzame wijze in de elektriciteitsbehoefte te voorzien.• CO 2-sectorsysteem invoerenMet het CO 2-sectorssysteem kan de dynamische glastuinbouw op de meesteffectieve en efficiënte manier aan CO 2-reductie werken, heeft de overheidzekerheid over de maximale CO 2-emissie en blijft ze zich inzetten voor het lageEB-tarief na 2012 en is er een prikkel op bedrijfsniveau voor verduurzaming.Tuinders die stappen zetten in energieverduurzaming worden vanaf 2013 financieelbeloond vanuit het systeem. Begin 2012 start het PT met de feitelijke uitvoering envanaf dat moment zullen alle glastuinbouwbedrijven hun CO 2-emissie gaanregistreren, te beginnen met boekjaar 2011.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n13

IREGebruik van subsidieregelingen 2011De belangstelling voor de MEI was in 2011wisselend. De tweede ronde 2010 wasovertekend, de eerste ronde 2011 niet.Daarmee is in 2011 aan 30 projecten in totaaleen subsidiebedrag van € 19,1 mln.toegezegd.Het gaat om 7 semigesloten kassen,10 projecten met Het Nieuwe Telen,5 aardwarmteprojecten,2 projecten met biomassavergisting,1 met hoogwaardige warmteopslag,1 met gebruik van restwarmte uit GFTcompost,1 voor het in cascade plaatsen van HR-ketels,1 met LED,1 ORC met zonnepanelen en1 project met onder andere hogedrukbevochtiging.De IRE was in 2011 zeer succesvol. In totaal167 aanvragen. Het budget is verhoogd metonder andere het overgebleven MEI-budget,waarmee alle aanvragen gehonoreerd zijn.Zes aardwarmteprojecten hebben in 2010 en2011 garantie aangevraagd.projectenMEIsuccesvolbudgetinnovatieaardwarmtedaglichtkasVoorbeelden innovatiemijlpalen• Het Nieuwe Telen koppelt energiebesparingaan productverbetering. De mogelijkhedenworden nu ontdekt, verkend en doorvoorlopers toegepast, maar de volle potentievan deze ontwikkeling is nog lang nietverzilverd. Met Het Nieuwe Telen is opbedrijfsniveau een energiebesparing tebehalen van 30 - 50% (al naar gelang hetgekozen referentieniveau). Bij gerbera is ophet IDC bijna 50% energiebesparing gehaaldmet behoud van kwaliteit en kwantiteit in deproductie.• Bij aardwarmte is een technische enfinanciële oplossing voor bijvangst van olieof gas bijna rond. Daarmee kan dezeontwikkeling doorzetten.• De DaglichtKas is een elektriciteits- enwarmteproducerende kas. Bovenin de kasis een vernuftig systeem geïnstalleerdwaardoor zonne-energie in de vorm vanwarmte en stroom wordt verzameld. Dezekas is erg geschikt voor potplanten, omdathet systeem ook het directe zonlichtwegvangt. De eerste resultaten van ditonderzoeksproject zijn goed. Er blijkt eenverrassend succesvolle (snelle) teelt vanpotplanten mogelijk in deze innovatieve kas.energiebesparingHet Nieuwe TelenGreenQ Improvement CentreWarme politieke belangstelling voor deenergieontwikkelingen in de glastuinbouwWageningen UR14J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

InstrumentenOm de ambities van het programma te kunnen realiseren, zet Kas als Energiebrondiverse instrumenten in langs het hele innovatietraject van idee tot toepassing in depraktijk. De voortgang en de plannen voor 2012 voor een aantal programmabredeinstrumenten staan in deze paragraaf.Subsidieregelingen energie: MEI, IRE, SDE+, GarantieregelingAardwarmteVia de MEI-regeling kunnen tuinders subsidie krijgen voor energie-innovaties in demarktintroductiefase. De IRE is een subsidieregeling voor investeringen inenergiebesparing gericht op eenvoudiger componenten en stappen uit innovatieveenergiesystemen. In 2012 worden de MEI en de IRE opnieuw opengesteld. Debudgetten bedragen respectievelijk 12,5 miljoen euro en 4 miljoen euro (ondervoorbehoud besluitvorming topsectoren).De minister van EL&I heeft aangekondigd dat duurzame warmteopties vanaf 2012 ookopgenomen worden in de SDE+. In 2011 zijn de voorbereidingen daarvoor getroffen.Via deze regeling kunnen tuinbouwondernemingen een exploitatievergoeding krijgenvoor duurzaam opgewekte energie. Het blijkt dat de duurzame warmteopties tot degoedkoopste duurzame energieopties horen en daarmee een gunstige scoringskanszullen hebben. De verbreding naar duurzame warmte is voor de energie-innovatie inde glastuinbouw belangrijk. Kas als Energiebron zal goed volgen hoe de SDE+ in depraktijk uitwerkt en wat de energetische en economische prestaties van de projectenzijn.De Garantieregeling Aardwarmte zal in de eerste helft van 2012 weer wordenopengesteld. Via deze regeling is het risico op misboring of tegenvallendewarmteopbrengst te verzekeren. In 2012 is 43,35 miljoen euro beschikbaar, hetzelfdeals bij de eerdere openstelling.Voorlichting, kennisuitwisseling en onderwijsKas als Energiebron geeft in 2012 extra aandacht aan het ontsluiten van kennis. Er isveel kennis beschikbaar, maar er is nog een slag te maken in het toegankelijk makendaarvan. Kas als Energiebron zet zich er voor in de beschikbare kennis actueel en tothe point beschikbaar te stellen. Een greep uit de activiteiten:• De website www.energiek2020.nu verbeteren. Quick wins beter laten zien.Resultaten in één oogopslag zichtbaar maken door meer visuele/grafischeinformatie te geven.• Folders, vakbladartikelen en nieuwsbrieven maken en de communicatiekanalen vanandere organisaties zoals LTO Groeiservice benutten.• Kennisuitwisseling via groepsbijeenkomsten, zoals het Energiek Event, seminars,regionale netwerken en gewasbijeenkomsten.• Ondernemersplatforms per transitiepad voortzetten en intensiveren, als spil in dekennisuitwisseling.• Hierbij blijft Kas als Energiebron de koploperstrategie volgen: op praktijkniveauvernieuwingen laten zien en door de ondernemers zélf laten uitdragen, onderandere via de folders, website en ondernemersplatforms. Telers leren van telers!• Onderzoek wordt begeleid door ondernemers; er worden workshopsgeorganiseerd vanuit onderzoeks- en praktijkprojecten.• Toeleveranciers, voorlichters en onderzoekers via workshops en bijeenkomstenstructureel betrekken bij kennisuitwisseling en het benoemen van knelpunten.• Brancheorganisaties en adviesbureaus voorzien van actuele kennis, zodat ze hunbelangrijke rol in de kennisuitwisseling goed kunnen vervullen.• Samenwerking zoeken met het groene onderwijs via Groene Kennis Coöperatie enLTO Nederland. Doel is verkennen of er nieuwe competenties nodig zijn bijondernemers, medewerkers en studenten/leerlingen. Er wordt verbinding gezochtmet Natuur- en Milieu-Educatie om te bekijken bij welke projecten van Kas alsEnergiebron de inzet van leerlingen lonend is.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n15

Naast een algemene versterking van het groene onderwijs leggen de partijen eenverbinding tussen het onderwijs en teeltkundige en technische energie-innovaties.Een goed voorbeeld is GreenQ, dat met de Lentiz-onderwijsgroep en Edudeltaonderwijsgroepeen horticultural experience centre ontwikkelt. In tien kasafdelingenbieden de partijen een up-to-date praktijkleerfaciliteit voor leerlingen/studenten vanvmbo, mbo en hbo. In de kasafdelingen kunnen de leerlingen/studenten ervaringenen kennis van de teelt opdoen. Daarnaast kunnen ze kennis nemen van de nieuwsteonderzoeksontwikkelingen uit het programma Kas als Energiebron, die bij GreenQ enWageningen UR glastuinbouw plaatsvinden.DemonstratieprojectenDemonstratieprojecten zijn een belangrijk middel om kennis te verspreiden en telaten zien dat een bepaalde techniek of aanpak in de praktijk werkt. Per transitiepadbezien we bij interessante nieuwe ontwikkelingen of de stap naar een demonstratieprojectkan worden gemaakt. Ook wordt in een demonstratieproject altijd kennisopgedaan waarmee de gedemonstreerde toepassing kan worden verbeterd. Kas alsEnergiebron kan dergelijke projecten ondersteunen via de demonstratieregeling,maar ook als specifiek project. De Regeling Demonstratieprojecten Schoon & Zuinigzal ook in 2012 weer opengesteld worden (onder voorbehoud van de besluitvormingvoor de topsectoren).Op het Innovatie- en Demonstratiecentrum (IDC) op het terrein van Wageningen URGlastuinbouw zijn na afsluiting van de drie demo’s uit de ontwerpwedstrijd voor eenenergieproducerende kas nog twee vervolgdemo’s in onderzoek:• In de VenlowEnergyKas met hooglichtdoorlatend dubbel glas zijn zowel deenergiebesparing als de teeltresultaten geslaagd. Dat was volgens verwachting,maar de doelen zijn nog niet helemaal bereikt. De demo wordt in 2012 voortgezetmet een aangepaste buitenluchtaanzuiging en een ander verwarmingssysteem,waardoor het systeem goedkoper wordt en de energiebesparing hoger.• In de DaglichtKas is gebleken dat het regelen van een constante hoeveelheiddaglicht grote voordelen levert voor de teelt van veel soorten potplanten.De elektriciteits- en warmteproductie voldoet nog niet aan de verwachting.Er worden aanpassingen gepleegd waarmee het onderzoek wordt voortgezet in2012. Naar verwachting zal deze kas klimaatneutraal zijn voor onbelichte teelten.16J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

Financiering, aansturing en budgetteringAansturingDe aansturing vindt plaats via drie gremia: het Platform Kas als Energiebron, hetsecretariaat Kas als Energiebron en het managementteam Kas als Energiebron.Op deze manier is de afgelopen jaren een sterk programma gerealiseerd, metinspiratie van buiten, expertise van binnen en goede overlegstructuren.In het Platform Kas als Energiebron stemmen sector, overheid, kennisinstellingen,toeleverende industrie en maatschappelijke organisaties beleid op elkaar af, levereninspiratie voor Kas als Energiebron en stellen het jaarplan vast. Aan de binnenzijdevan de omslag van het jaarplan staat de samenstelling van het platform.Het secretariaat Kas als Energiebron is verantwoordelijk voor de voorbereiding enuitvoering van het programma. Medewerkers van LTO Glaskracht Nederland, EL&I enhet PT vormen dit secretariaat. De organisaties stellen de menskracht ter beschikking,bovenop het bedrag van acht miljoen euro voor de projecten van Kas als Energiebron.Het gaat in 2012 om circa 7 fte. Waar dat nodig is overleggen PT, LTO GlaskrachtNederland en EL&I op hoger managementniveau over knelpunten in het programma:het managementteam Kas als Energiebron.Formele goedkeuring van financiering van projecten verloopt binnen EL&I en PT viade reguliere kanalen. Bij de uitvoering van het programma en het selecteren van dejuiste projecten die bijdragen aan de doelen worden de ondernemersplatforms benut.Het PT zal deze ondernemerssturing verder versterken.FinancieringHet Ministerie van EL&I en het bedrijfsleven via het PT financieren de projecten vanhet programma Kas als Energiebron. Bij benadering is dat 50/50 verdeeld over PT enEL&I. Daarnaast financiert EL&I een aantal subsidieregelingen (zie hierboven).Over de financiering en het instrumentarium van Kas als Energiebron zijn in 2008 inhet Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren afspraken gemaakt tot en met 2012.Voor 2013 en daarna moeten nieuwe afspraken gemaakt worden. Dat gebeurt in hetkader van het nieuwe bedrijvenbeleid (topsectoren). Kas als Energiebron maakt deeluit van het advies van Topsector Tuinbouw en Uitgangsmaterialen ‘Bron voor GroeneEconomie’ (juni 2011), waarin de sector aanbiedt door te gaan met financiering vanKas als Energiebron na 2012. Overigens is ook de overheidsfinanciering 2012 formeelnog onderwerp van besluitvorming in het kader van de topsectorenaanpak.Het kabinet heeft in september 2011 positief gereageerd op de adviezen van detopsectoren. Ook het programma Kas als Energiebron wordt daarin genoemd 2 .2) Naar de top; het bedrijfsleven in actie(s), ministerie van EL&I, september 2011, pag. 53.“Het kabinet verwelkomt de uitgesproken hoge ambities op het gebied van duurzaamheid.Het kabinet blijft investeren op duurzaamheidsthema’s: energie (o.a. Kas als Energiebron),water, plantgezondheid, duurzame bodem en biobased economy.”J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n17

Het topteam Tuinbouw&Uitgangsmaterialen is gevraagd een verder uitwerking vanhet topsectoradvies op te stellen. In het voorjaar van 2012 wordt dan duidelijk hoe hetprogramma Kas als Energiebron na 2012 wordt vervolgd.BudgetteringOnderstaande tabel geeft een indicatie van de besteding van de middelen binnen hetprogramma Kas als Energiebron in 2012. De budgetten zijn richtinggevend bij debesteding. Op basis van ontwikkelingen kan een andere invulling nodig blijken.Kas als Energiebron werkt met publieke middelen. Dat betekent dat de volgendecriteria worden toegepast bij de besluitvorming over projecten:• Pre-competitief• Sectorbreed toepasbaar• Duidelijk aangetoonde toegevoegde waarde voor ondernemingen• Draagvlak bij ondernemers• Privaat wat privaat kan; Kas als Energiebron let scherp op dat zaken die tot deeigen verantwoordelijkheid van ondernemers en instanties behoren niet op hetcollectief worden afgewenteld.Indicatieve budgettering Kas als Energiebron 2012 (miljoen euro).SubtotaalDuurzame(re)CO 2Duurzame(re)ElektriciteitBio-EnergieAardwarmteZonne-EnergieLichtTeeltstrategieënR&D verdiepend /lange termijn;haalbaarheidsstudiesR&D techniekontwikkeling;praktijkrijp makenMonitoring enbegeleidingpraktijkprojecten,demonstratieprojecten/kennisuitwisseling0,8 0,4 1,0 0,1 0,05 0,1 0,4 2,850,2 0,45 0,3 0,3 0,1 0,17 0,5 2,020,5 0,65 0,5 0,1 0,25 0,08 0,6 2,68Subtotaal 1,518,75%1,518,75%1,822,5%0,506,25%0,405%0,354,4%1,518,75%7,55Algemeenondersteunendemiddelen zoalscommunicatie,energiemonitor,beleidsstudies0,45(5,6%)Totaal Onder voorbehoud besluitvorming topsectoren 8,0100%18J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

als inspiratieSfeerbeelden rendabelklimaatneutraal 2020In het Jaarplan 2011 werd een aantal sfeerbeelden gepresenteerd, met als doel telaten zien, te verbeelden, hoe verschillende gewassen in 2020 economisch rendabelklimaatneutraal geteeld zouden kunnen worden gebruik makend van de bouwstenendie het programma Kas als Energiebron levert. Het is van belang om het wenkendperspectief te laten zien en de bedrijven het vertrouwen en uitzicht te geven op eenbedrijfsvoering in de toekomst die rendabel én duurzaam is.Daarom nemen we de sfeerbeelden nogmaals op in het jaarplan 2012.De sfeerbeelden zijn niet bedoeld als blauwdruk per gewas. Er zijn nog anderecombinaties van technieken mogelijk.Gecascadeerde verwarmingBuitenluchtaanzuigingDubbel diffuus glasAardwarmte, 65°CSfeerbeeld tomatenbedrijfIn 2020 wordt het tomatenbedrijf ’Warme Aarde’ inOostland beloond met een energie-award terafsluiting van het programma Kas als Energiebron.Het is een bedrijf met een vierzijdig gecoatdubbeldek dat niet alleen een zeer hogelichttransmissie heeft, maar ook het licht diffuusmaakt. In de kas is ook een energieschermaangebracht. De verwarming is gecascadeerd,zodat met een warme groeibuis, buisrailverwarmingen een nieuwe lagetemperatuurverwarmingoptimaal gebruik gemaakt wordt van deaardwarmte. Er wordt geteeld volgens de principesvan Het Nieuwe Telen, waarvan het belangrijkstekenmerk is dat droge buitenlucht gebruikt wordtvoor ontvochtiging. Een bronnenpaar met eenafgifte van 150 m3/uur en een ingangstemperatuurvan 65 °C verwarmt in totaal 25 hectare. Tien tottwaalf jaar eerder werd nog gedacht dat met dezebron slechts 15 hectare te verwarmen zou zijn. Deop het dak van de bedrijfsgebouwen opgewekteelektriciteit uit zonne-energie wordt aangevuld metaangekochte groene stroom, waardoor de totalestroombehoefte vergroend is. De benodigde CO 2- maar 30 kg/m2/jaar – betrekt het tomatenbedrijfvan derden.De energiekosten maken maar 10 procent uit van detotale kosten. Voor het totale concept waren echterwel additionele investeringen nodig. De jaarkostendaarvan bedragen 10 procent van de totale kosten.Door de meerproductie en het energieneutrale labelwaaronder de tomaten afgezet worden, is de omzet10 procent hoger dan van conventionele bedrijven.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n19

Sfeerbeeld FresiabedrijfKom in de Kas 2020 is goed bezocht. Vooral het fresiabedrijf ’Slimlicht’ in deBommelerwaard trok veel bezoekers. Ook de gedeputeerde van de provincie wasaanwezig. Het bedrijf is volledig klimaatneutraal. Dankzij een biologischegrondontsmetting hoeft het bedrijf niet te stomen, wat gas uitspaart. De kas isgedekt met diffuus glas met een hoge lichttransmissie. In de nok zijnzonneconcentratie-elementen aangebracht, waarmee hoogwaardige thermischezonne-energie gewonnen wordt. Dankzij het gedeeltelijk afvangen van zonlicht bijfelle zon, is het minder warm in de kas. De teler is tevreden over de groei van hetgewas en het betere klimaat. Door dit klimaat is de bodemtemperatuur goed in dehand te houden in de periode direct na het planten en is er minder energie nodigvoor het koelen van de bodem. De kas is verdeeld in kleinere compartimenten meteen afscheiding van folie, zodat per planting het klimaat beter te sturen is. Hetopgewarmde water slaat het fresiabedrijf op in een zwaar geïsoleerde opslag.Dankzij het nieuwe energiescherm en de buitenluchtaanzuiging voor devochtbeheersing houdt de teler voldoende warmte over om in de winter de kas optemperatuur te houden. Voor de nieuwbouw hoefde het bedrijf niet elders tebouwen. Omdat de onderbouw van de kas nog voldeed, is de kas alleen verdekt.Oogsten van zonne-energieDiffuus glasZwaar geisoleerde opslagtankBuitenluchtaanzuiging20J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

Sfeerbeeld PhalaenopsisbedrijfHet nieuwe phalaenopsisbedrijf ’Zonkracht’ in het Westland wordt 31december 2019 officieel geopend. Het bedrijf is gebouwd volgens de nieuwsteinzichten en energieneutraal. Opvallende veranderingen zijn het dek metfresnellenzen waarmee elektriciteit uit de zon gewonnen wordt. Dankzij denieuwe teeltinzichten, waarbij meer natuurlijk licht toegelaten kan worden, isde behoefte aan belichting zo beperkt dat deze elektra voldoende is om nettoin de behoefte te voorzien. Koelen is niet meer nodig. Dit komt doordat in dezomer zo veel licht wordt weggenomen voor elektrawinning dat detemperatuur goed beheersbaar is. Dankzij de nieuwe energieschermen is deisolatiewaarde van de kas zeer hoog. De teelt vindt plaats op een systeem meteen geïntegreerde luchtcirculatie waarbij de planten van onderaf water krijgen.Het gewas blijft daardoor droog, terwijl er toch bij een hogere luchtvochtigheidgeteeld kan worden. Het koelwater dat vrijkomt bij de koeling van de zon-PVcellenheeft een temperatuur van zo’n 60°C en wordt opgeslagen in een goedgeïsoleerde ruimte onder de betonvloer. Het blijkt voldoende te zijn om ook inde winter de kas te verwarmen.Fresnellenzen die zonlichtconcentreren op zonnepanelenWatergeven van onderafGoed geïsoleerde opslagvoor warm water afkomstigvan koeling zonnepanelenJ a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n21

Sfeerbeeld RozenbedrijfPienter Rozen heeft de plannen rond. Op donderdag 5 december 2019 zijn de offertes getekend voor denieuwbouw. Er zal 3 hectare uitbreiding plaatsvinden. Het is een vrij normale kas geworden. Het dek wordtvoorzien van het nieuwste diffuse glas met hoge lichttransmissie. Daaronder twee hoogisolerende schermen,waarvan één verduisteringsscherm. Aan de gevel zijn luchtbehandelingskasten met warmtewisselaars bevestigd,die de buitenlucht op kastemperatuur brengen. De lucht wordt tussen het gewas gebracht via een systeem datin de substraatgoot geïntegreerd is. Onder de verhoogde goot is een folieflap aangebracht om de lucht in hetmicroklimaat niet te laten verstoren door ongewenste luchtcirculatie. Het voorkomen van te veel onbeheersbareluchtcirculatie was ook de aanleiding om niet hoger te bouwen dan 5,5 m poothoogte. Met de nieuwbouw komtde totale oppervlakte op 7 ha. Pienter Rozen is bewust bescheiden meegegaan in de schaalvergroting. Toch isdit bedrijf bijzonder. Het is het eerste rozenbedrijf dat energieneutraal en zelfs klimaatneutraal genoemd kanworden.Het verschil met collega-telers zit in de spiksplinternieuwe wkk die aan alle milieu-eisen voldoet en eenelektrisch rendement heeft van 50 procent. Deze wkk wordt gevoed met biogas van enkele drie kilometerverderop gelegen varkenshouderijen die alle mest vergisten en via een pijpleiding het biogas leveren. PienterRozen onttrekt eerst zuivere CO 2aan het biogas. Die slaat het rozenbedrijf op in voorraadtanks om als aanvullingte gebruiken op de gezuiverde rookgas-CO 2. Per m 2 gebruikt Pienter Rozen in totaal 60 m 3 biogas. Deelektriciteit is voor de lampen en ventilatoren. Met de geavanceerde energiezuinige lampen wordt een dagnagestreefd van 16 uur, alsof het alle dagen een beetje zomer is. Maar daar merken de buren niets van vanwegede donkerperiode en de volledige afscherming.Pienter Rozen past in de zomer hogedrukverneveling toe voor de klimaatbeheersing. Maar alleen daarvoor zouhet rozenbedrijf de leiding niet hebben aangeschaft. Al naar gelang de omstandigheden wordt aan het begin vande donkerperiode één tot enkele keren een microscopisch fijne nevel van een nieuw milieuvriendelijk middeltegen meeldauw ingezet. “Ik heb het in de bestaande kassen uitgeprobeerd. Het werkt en er treedt geengroeiremming op, zoals bij gewone bestrijding.”, aldus de ondernemer, die verder vertelt een echt ‘groentje’ tezijn met zijn groene stroom, groene warmte en groene CO 2.Diffuus glasEnergiezuinigelampenCO 2afvangst en opslagBiogasBuitenluchtaanzuigingWKK22J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

Sfeerbeeld KomkommerbedrijfDe bezoekers die op zaterdag 1 februari 2020 een duurzaamheidsfietstocht maken,verdringen elkaar bij de koffie op het energieneutrale komkommerbedrijf van defamilie Kommerrijk in het landelijke Elders. “Mijn zoon leidt net een groep mensenrond”, vertelt de trotse oprichter van het bedrijf. “Toen ik begon waren het anderetijden. En tien of twaalf jaar terug wist ik echt niet hoe dit bedrijf op deze plaats nogtoekomst gegeven moest worden. Maar ik wist wel van het onderzoek van hetprogramma Kas als Energiebron. Bij de eerste proef met Het Nieuwe Telen in 2009is mijn zoon wel een keertje gaan kijken, maar hij was nog niet overtuigd en de wkkdraaide toen nog. Diffuus glas zagen we wel zitten, maar ja, je verdekt niet zomaar.Eigenlijk viel het kwartje toen er in 2014 een dubbeldek in diffuse uitvoering kwam.Met een energiescherm erin kon je toen – in combinatie met Het Nieuwe Telen - metnog maar 15 m 3 /m 2 komkommers telen. Uit een tomatenproef was toen ook alduidelijk gebleken dat je met veel minder CO 2toe kon. Dat kon dus voorkomkommers ook. Toen we in 2015 met het bedrijf dat hout voor de gemeenteinzamelt een akkoord konden bereiken over de levering van voldoende hout, hebbenwe de knoop doorgehakt. We hebben in fasen verdekt en een houtvergassingsinstallatiegeplaatst. Met een goede rookgasreiniger voorzien we in de CO 2-behoefte. Het hele proces van ombouw heeft wel jaren geduurd, maar nu zijn weenergieneutraal. En daar zijn we trots op. We produceren en verkopen nu echtgroene komkommers.”VergassingsinstalllatieDubbel diffuus glasHoutCO 2BuitenluchtaanzuigingJ a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n23

H o o f d s t u k3Plannen pertransitiepad 2012Transitiepaden en InstrumentenHet programma Kas als Energiebron werkt aan zeven transitiepaden en volgt daarbijde Trias Energetica. Het doel van de Trias Energetica is om in drie stappen naar eenklimaatneutrale glastuinbouw te gaan.stap 1 - Voorkom onnodig energieverbruik.stap 2 - Vul de resterende energiebehoefte in met duurzame energie.stap 3 - Maak zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele bronnen als aanvulling opstap 1 en stap 2.De transitiepaden zijn:.energie besparenTeeltstrategieënLichtduurzame energiebronnenZonne-energie Aardwarmte Biobrandstoffenfossiele energie efficiënt inzettenDuurzame(re) elektriciteitoverigDuurzame(re) CO 224J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

energie besparenBereikt in 2011In de praktijk• Eind 2011 pasten twaalf bedrijven de eerste stappen van Het Nieuwe Telen toe.Dit is een verdubbeling ten opzichte van 2010.• Er is een besparing behaald van 20 - 30 procent op de warmtebehoefte ten opzichtevan de standaardteeltwijze.• Er zijn nieuwe varianten voor de uitvoering van Het Nieuwe Telen beschikbaargekomen. Deze zijn eenvoudiger en voordeliger dan de eerste technieken.• Jaarlijks wisselen de pionierende telers, de toeleverende industrie en deonderzoekers de nieuwste ontwikkelingen uit tijdens het Het Nieuwe Telen-seminarvan Kas als Energiebron.• Op de Horti Fair 2011 is de nieuwe Het Nieuwe Telen-website gelanceerd(http://hnt.letsgrow.com/Hnt), inclusief een rekeninstrument waarmee telers kunnenberekenen wat Het Nieuwe Telen voor hun bedrijf kan betekenen.Voorzitter van het Platform Kas als Energiebron Agnes van Ardennekrijgt tijdens de Horti Fair een demonstratie van de nieuwe websitevoor Het Nieuwe Telen.• Bijna zeventig telers hebben een intensieve leergang voor Het Nieuwe Telen gevolgdbij GreenQ Education. Ook in andere projecten hebben telers kunnen leren hoe HetNieuwe Telen toe te passen in de praktijk.In onderzoek• In 2011 is de verbreding van Het Nieuwe Telen naar sierteeltgewassen voortgezet.Wageningen UR Glastuinbouw heeft alternatieven ontwikkeld voor de toedieningvan droge buitenlucht in het kasklimaat.• De eerste stappen zijn gezet voor energiebesparing bij belichte teelten.• De doelstellingen van Het Nieuwe Telen bij de gerbera-demo op het GreenQImprovement Centre zijn gehaald: bijna 50 procent energiebesparing onder behoudvan productie en kwaliteit. Opvolging in de praktijk kende nog twee belemmeringen:de hoogte van de investering en twijfels over de winterproductie. Gerberatelersoverleggen met toeleveranciers over een eenvoudiger en goedkoper concept.Verder is de gerbera-demo verlengd met een 3e jaar om aan te tonen dat dewinterproductie ook optimaal kan met Het Nieuwe Telen.26J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

energie besparenKansen• Energiebesparing kan worden gecombineerd met teeltverbetering (minder ziekten,klimaat gelijkheid).• Hoge besparingen op warmtebehoefte zijn mogelijk met relatief lage investeringen.Bij uitbreiding van bestaande bedrijven zijn zelfs minder investeringen mogelijkomdat het wkk-vermogen niet hoeft te worden uitgebreid.• De technieken zijn inpasbaar in bestaande kassen.• Dankzij ontvochtigen met buitenlucht zijn de regels voor lichtuitstoot makkelijker terealiseren.• Dankzij de kennisontwikkeling zijn (bescheiden) besparingen mogelijk zonderinvesteringen.Belemmeringen• Voor bedrijven met een hoog wkk-vermogen is besparing op warmte minderinteressant.• De investeringskosten zijn relatief hoog bij inbouw in bestaande kassen.• Het Nieuwe Telen vergt een nieuwe denk- en teeltwijze in de praktijk. Leren doorervaring kost tijd en daarom verloopt de implementatie van de kennis traag.• Er zijn nog geen systemen voor dichte (sierteelt)gewassen beschikbaar.Wat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?• Leren in de praktijk: intensief begeleiden en volgen van de voorlopers.• Kennisoverdracht van ervaringen in de praktijk en onderzoek; onder anderebevorderen dat derden cursussen (blijven) aanbieden.• Aandacht voor het verkleinen van horizontale temperatuurverschillen, waardoor erbij hogere vochtigheden geteeld kan worden zonder onaanvaardbare teeltrisico’s telopen. Telen bij hogere relatieve vochtigheid (RV) geeft direct besparing op warmte.• Ondersteunen van de ontwikkeling van nieuwe ontvochtigingstechnieken op basisvan absorptie in een zoutoplossing.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n27

energie besparenTRANSITIEPADLICHTHet transitiepad Licht bevat twee richtingen: het natuurlijk licht beter benutten enefficiënter kunstlicht. Natuurlijk licht beter benutten kan met nieuwe typen kasdekken,zoals diffuus glas en dubbel glas. Efficiënter kunstlicht is het toepassen van energiezuinigebelichting zoals led’s en het beter inzetten van het kunstlicht.Ambitie tot 2020Areaal (in ha)CO 2-emissie reductie (Mton)2011 2015 2020 2015 2020Nieuw kasdek /kasisolatie- Diffuus glas 40 200 1.000 0,007 0,036- Dubbel glas(besparing t.o.v. enkel)Praktijkintroductie25-50%500-60%0,009 0,18- Overige dekken(coatings, fresnelkas)PMEfficiënter licht (led’s)(besparing t.o.v. SON-T)3 50-20%500-30%0,007 0,11Efficiënter inzettenkunstlicht (besparing)100-10%500-15%0,007 0,054DaglichtKas demokas bij Wageningen UR GlastuinbouwBereikt in 2011In de praktijk• Meer dan tien telers passen diffuus glas toe op ongeveer 40 hectare. Met dubbelglas is op kleine schaal geëxperimenteerd en het is in een eerste praktijkbedrijftoegepast.• Een kleine twintig bedrijven hebben, meestal op kleine schaal, ervaring opgedaanmet led-belichting.• Verschillende toeleveranciers werken hard aan het efficiënter en goedkoper makenvan led-belichting en aan het beter en goedkoper maken van diffuus en dubbel glas.• Via verschillende bijeenkomsten hebben tuinders, toeleveranciers, onderzoekersen voorlichters kennis uitgewisseld en knelpunten vastgesteld bij diffuus en dubbelglas. Hetzelfde is gebeurd in het (Ondernemers)platform Licht over energiezuinigebelichting.28J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

In onderzoekenergie besparen• Met kasproeven met diffuus glas bij tomaat is aangetoond dat ongeveer 10 procentmeerproductie mogelijk is en dat er minder CO 2-verlies uit de kas is. Kasproevenmet roos lieten hetzelfde beeld zien, al was de productieverhoging bij roosongeveer 5 procent.• Met de VenlowEnergyKas, die dubbel glas combineert met Het Nieuwe Telen, wordteen energiebesparing van 45 - 50 procent bereikt ten opzichte van een groepenergiezuinige tuinders. De productie is vergelijkbaar.• De DaglichtKas, die met fresnellenzen zonlicht concentreert op zonnepanelen,heeft laten zien dat productieverhogingen van meer dan 20 procent mogelijk zijn.De kas heeft de potentie om een hoeveelheid warmte te verzamelen vergelijkbaarmet ongeveer 14 m 3 aardgas per m 2 per jaar en om 22 kWh elektriciteit per m² perjaar te produceren.• Het onderzoek ‘Het Nieuwe Belichten tomaat’ heeft gedemonstreerd dat 30procent energie valt te besparen bij een gelijkblijvende productie. Dit onderzoekcombineerde led als tussenbelichting met Het Nieuwe Telen en efficiënter inzettenvan kunstlicht. Ook is bij ‘Het Nieuwe Telen gerbera’ aangetoond dat kunstlichtbeter ingezet kan worden dan in de huidige praktijk.• In onderzoek is aangetoond dat het gemis aan warmtestraling bij volledige ledbelichtinggecompenseerd kan worden met infraroodstralers of groeibuizen.Dit kost echter wel extra energie en de productie blijft enkele procenten achter bijSON-T-belichting.• Bij jonge tomatenplanten is in klimaatkamers aangetoond dat de planten bij eenlichtspectrum vergelijkbaar met dat van de zon 35 procent meer drogestof kunnenproduceren dan bij SON-T-lampen.• In het project ‘Besparing door gelijkspanning’ is een belichtingsinstallatie opgelijkspanning ontworpen, die in potentie 5 procent op energie kan besparen meteen kostenreductie van 15 procent.Kansen• Met het diffuus maken van natuurlijk licht is een verhoging van de energieefficiëntiemogelijk, valt de hoeveelheid kunstlicht te beperken en kan CO 2beterbenut worden.• Dubbel glas kan in combinatie met Het Nieuwe Telen 60 procent energie besparenten opzichte van de huidige standaard, met behoud van productie.• Met fresnellenzen kunnen telers de hoeveelheid daglicht die in de kas komt beterregelen en kan overtollige zonne-energie omgezet worden in bruikbare warmte enelektriciteit.• Led-belichting is goed toe te passen bij de opkweek en vermeerdering vangewassen in een meerlagenteelt en bij de broei van tulp en het voortrekken vanlelie.• Een beter lichtspectrum kiezen, verbetert de bloei en groei van gewassen en deenergie-efficiëntie.• Met led als tussenbelichting is onder meer bij tomaat energiebesparing mogelijk bijeen gelijkblijvende productie.• Door de energie-efficiëntie van led-lampen verder te ontwikkelen, kunnen dezebinnen een aantal jaar 40 - 50 procent elektriciteit besparen ten opzichte vanSON-T-lampen, bij een gelijke lichtoutput. Wel is meestal extra verwarming nodigom de planttemperatuur op peil te houden.• Door de hoeveelheid kunstlicht beter op de behoeften van het gewas af te stemmenkunnen teeltbedrijven op elektriciteit besparen zonder grote gevolgen voor deproductie.• Wisselspanning centraal omvormen naar gelijkspanning voor belichting in plaatsvan bij elk armatuur, bespaart energie en kosten.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n29

energie besparenBelemmeringen• De investeringskosten voor nieuwe kasdekmaterialen en met name dubbel glas zijnhoog.• Er is nog onvoldoende kennis en ervaring over hoe te telen onder anderekasdekmaterialen zoals diffuus en dubbel glas.• Om led’s te zien als een verantwoorde en energiezuinige belichting, die de huidigeassimilatielampen kunnen vervangen, moeten er nog sprongen gemaakt worden inkostenvermindering, energie-efficiëntie en aangetoonde teeltvoordelen.• Tuinders moeten opnieuw leren telen onder led-belichting. Zij moeten op anderemanier de planttemperatuur en het ontvochtigen van de kas sturen.• Er is nog onvoldoende kennis en ervaring over hoe belichting efficiënter ingezet kanworden en wat de effecten van verschillende kleuren licht op de plant zijn.• Led-belichting kan neveneffecten hebben op mens en ziekten, plagen, bestuiversen biologische bestrijders.Wat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?• Het onderzoek rondom de VenlowEnergyKas voortzetten en de resultatenuitdragen. Het systeem optimaliseren en goedkoper maken, om de economischehaalbaarheid te verhogen.• De resultaten van de DaglichtKas (prestaties van het gewas en de energieprestatiesvan de kas) uitdragen en demonstreren.• Nieuwe proefmaterialen voor hoogtransparante en isolerende kasdekmaterialenontwikkelen en testen.• De ontwikkeling van betere en slimme kasdekken volgen en stimuleren.• Resultaten van de proeven met diffuus glas bij roos, tomaat en komkommeruitdragen. Voor potplanten onderzoeken hoeveel energiebesparing mogelijk is metdiffuus glas. Met dit glas is het mogelijk veel meer natuurlijk licht toe te laten.• Twee praktijkbedrijven met diffuus glas monitoren en de resultaten uitdragen.• Bij het vervolg van het project Het Nieuwe Belichten tomaat bekijken in hoeverre ermet een robuustere teeltstrategie 30 procent energie te besparen valt, met behoudvan de meerproductie. Hierbij zal ook zuinig met CO 2omgegaan worden.• De resultaten bij Het Nieuwe Telen gerbera (zie ook pad Teeltstrategieën) aantonenen uitdragen.• Verder onderzoek naar efficiëntere inzet van kunstlicht, zowel verbreden naarmeerdere (voorbeeld)gewassen als verdiepen naar plantfysiologischeachtergronden.• Mogelijke neveneffecten van led-belichting op mensen en op ziekten, plagen,bestuivers en biologische bestrijders actief volgen en zo nodig onderzoeken.• Bij zowel tomaat als bij de opkweek van jonge planten onderzoeken of kunstlichtbeter benut kan worden door het lichtspectrum te veranderen. De resultaten van ditonderzoek uitdragen. Ontwikkelingen van andere lampen en resultaten van hetonderzoek naar de effecten van kleuren licht op planten actief volgen.• Praktijkprojecten met energiezuinige belichting volgen en zo nodig monitoren.30J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

duurzame energiebronnenTRANSITIEPADZONNE-ENERGIEBinnen het transitiepad Zonne-energie werkt de sector aan het benutten van zonneenergievoor verwarming en elektriciteitsopwekking.Een van de opties om zonne-energie te oogsten en benutten is een semigesloten kas.In de zomer wordt die mechanisch gekoeld; de zonnewarmte wordt geoogst enopgeslagen en in de winter benut voor verwarming.De ontwikkeling van de elektriciteitsproducerende kas valt ook binnen dittransitiepad. Er zijn twee typen: de DaglichtKas voor geschermde teelten zoalspotplanten en de Elkas voor de lichtbehoeftige teelten.Ambitie tot 2020Areaal (in ha)CO 2-emissie reductie (Mton)2011 2015 2020 2015 2020Semi-gesloten kassen 220 300 500 0,075 0,126Overige toepassingen(o.a. Elkas)0 200 2.000 0,036 0,36Bereikt in 2011In de praktijk• Dankzij de relatief lage elektriciteitsprijzen is de businesscase voor de (semi)gesloten kassen beter geworden (stroomverbruik warmtepomp e.d.).• Op twee praktijkbedrijven, met Phalaenopsis en Amaryllis, vindt in 2011 en 2012monitoring van de energiehuishouding en de productie plaats.• AVAG heeft een next generation semigesloten kasconcept ontwikkeld. Dit conceptbrengt de investeringen in duurzame energie voor telers dichterbij, omdat er geennoodzaak meer is voor warmtelevering aan derden of aan andere, niet-duurzameafdelingen binnen het bedrijf.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n31

duurzame energiebronnenOnderzoek Elektriciteitsproducerende kas (Elkas) bij Wageningen UR.In onderzoek• Het project ’Monitoring en begeleiding semigesloten kassen’ is afgerond.Dit project heeft aangetoond dat met een semigesloten kas bij vruchtgroentencirca 10 procent meerproductie behaald kan worden. Dat is minder dan bij de startvan deze innovatieontwikkeling werd verwacht. Warmteproductie met eenwarmtepomp wordt concurrerend met warmte uit een wkk bij gasprijzen hoger dan€ 0,30/m 3 en elektraprijs lager dan € 50/MWh.• In de strategische verkenning zonne-energie is gebleken dat er voldoendebestaande technieken zijn om zonnewarmte in en rond kassen te verzamelen, omde kassen voor circa 50 procent duurzaam te kunnen verwarmen. De economischehaalbaarheid hangt af van de warmteprijs, maar ligt bijna op break even. Hetpotentieel voor winning van zonne-elektra ligt rond de 25 procent van het huidigegemiddelde verbruik. De terugverdientijden van deze opties zijn erg lang.• Twee projecten verkennen de mogelijkheden van duurzame elektriciteitsproductie,met warmte-oogst als nevenproduct:- Op het Innovatie- en Democentrum (IDC) in Bleiswijk is de zogenaamdeDaglichtKas gebouwd. Met fresnellenzen wordt de directe zoninstralinggebundeld en in elektriciteit omgezet. De potentie is 22 kWh/m 2 en 450 MJ/m 2warmte (komt overeen met circa 14 m 3 aardgas per m 2 ). Dit is in 2011 nog nietgehaald vanwege een aantal technische belemmeringen. De proef wordt natechnische aanpassingen in 2012 voortgezet. De teeltresultaten met potplantenzijn zeer goed met een 20 procent hogere productie.- In Wageningen wordt gewerkt aan de Elkas. Het principe is om het zogenoemdeNIR-licht, dat niet voor de plant bruikbaar is, te scheiden van het voor de plantbenodigde PAR-licht. Het NIR-licht wordt geconcentreerd en omgezet inelektriciteit. De potentie is circa 27 kWh/m 2 en een warmte-oogst van circa400 MJ/m2 (ruim 12 m 3 ).32J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

duurzame energiebronnenTRANSITIEPADAARDWARMTEHet transitiepad aardwarmte stimuleert het benutten van warm water dat in debodem op een diepte vanaf 500 meter aanwezig kan zijn. Aardwarmte kan voor eendeel van de glastuinbouw een duurzame en bijna rendabele bron voor verwarmingvormen. Uit een studie van Wageningen UR uit 2007 blijkt dat de sector daarmee tenminste 10 procent op het verbruik van fossiele brandstof kan besparen. In combinatiemet Het Nieuwe Telen én het benutten van meerdere ondergrondse lagen kan ditpercentage nog hoger uitpakken.Ambitie tot 2020Areaal in haCO 2-emissie reductie (Mton)2011 2015 2020 2015 2020Aardwarmte 120 300 500 0,16 0,27Bereikt in 2011In de praktijk• Glastuinders zijn in Nederland voorlopers bij het benutten van aardwarmte alsduurzame energiebron. De sector zit met de nieuwe ontwikkeling aan het begin vande leercurve. Dat wil zeggen dat elk project nieuwe inzichten oplevert, waar nieuweprojecten hun voordeel mee doen. Na de eerste succesvolle projecten, kregen tweenieuwe projecten met onvoorziene tegenslag te kampen: er bleek ook gas of oliemee te komen met het warme water. De oplossing voor deze bijvangst is bijna rond.Dankzij deze oplossing kunnen de boringen in 2012 weer verder en kan deontwikkeling van deze kansrijke duurzame energiebron doorzetten.• Het project in Koekoekspolder heeft op basis van deze ervaringen enkelevoorzorgsmaatregelen genomen en heeft de boringen eind september afgerond.Het project heeft veel belangstellenden ontvangen.• Er zijn nog verschillende plannen in voorbereiding zoals twee projecten in hetWestland die vanuit de gemeentelijke beleidsagenda (Westlandagenda) wordenondersteund. Door de EHEC-crisis zijn enkele plannen vertraagd.34J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

In onderzoekduurzame energiebronnen• Een vervolgstudie naar ondiepe aardwarmte (500 tot 1000 meter) is gestart.De resultaten komen in 2012 beschikbaar.• Vanaf 2011 moeten nieuwe aardwarmteprojecten voorbereid zijn op de mogelijkebijvangst van gas of olie. Kas als Energiebron heeft de ontwikkeling van detechnische oplossing voor de bijvangst van gas en olie gefinancierd. Er is eenprototype ontwikkeld voor de bronkop, die voldoet aan de eisen van Staatstoezichtop de Mijnen (SodM). De nieuwe kennis en ervaringen bij de betreffende tuinderskomen beschikbaar. Dit helpt de vele andere aardwarmteprojecten die bij tuindersin ontwikkeling zijn. De totale kosten voor de projecten zullen vanwege detechnische voorzorgsmaatregelen (aangepaste bronkoppen, grotere boorlocatie enzo nodig olie/gasscheiders) beperkt toenemen.• Kas als Energiebron heeft bijgedragen aan extra metingen bij het projectKoekoekspolder om extra informatie over de bodem te krijgen, zowel voor hetwinnen van ondiepe aardwarmte als voor gewone aardwarmte. De aanpak en hetnut van de extra metingen worden geëvalueerd.In beleid• De minister van EL&I heeft in april het actieplan aardwarmte naar de Tweede Kamergestuurd. Hij geeft daarin aan dat aardwarmte een duurzame energieoptie is metpotentie. Het actieplan bevat acties voor alle betrokken partijen. De focus ligt ophet stimuleren van de ontwikkeling van de projecten rond de 1900-2300 meter diep.• De invulling van de SDE+ voor duurzame warmte is ontwikkeld. Vanaf 2012 doetduurzame warmte mee in deze exploitatiesubsidie.• Bijvangst heeft ook impact op de beleidstoepassing door de vergunningverlenendeoverheid. De problemen moeten in het vervolg voorkomen worden. Het Ministerievan EL&I beraadt zich in overleg met de sector daarop. De gebruikersgroepaardwarmte is gestart met de ontwikkeling van een kwaliteitszorgsysteem: eenadequate, veilige aanpak en borging voor boren, beheer en onderhoud, die deinstemming van SoDM kan krijgen en die past bij de tuinbouw.Kansen• Aardwarmte kan beter benut worden door binnen het glastuinbouwbedrijf of insamenwerking met gebouwde omgeving extra uit te koelen. Hiermee is hetpotentieel van de bron te vergroten en kunnen de exploitatiekosten lager worden.• Door aardwarmte verder uit te koelen en te combineren met Het Nieuwe Telen kaneen tuinbouwbedrijf het piekgebruik terugbrengen en het oppervlak dat metaardwarmte verwarmd wordt vergroten. De potentie van aardwarmte voor deglastuinbouw kan wellicht een besparing tot 20 procent op het gebruik van fossieleenergie opleveren.• De overheid stimuleert duurzame warmte net zo sterk als duurzame elektriciteit:vanaf 2012 is er één SDE+-regeling voor zowel duurzame warmte als duurzameelektriciteit en groen/biogas. Aardwarmte is een kansrijke optie binnen de regeling.SDE+ voor aardwarmte betekent 15 jaar exploitatiesubsidie voor de geproduceerdewarmte (GJ).• Ondiepe aardwarmte (500 tot 1000 m) aanboren biedt als voordeel de lagereinvesteringskosten. Daar staat wel een beperkte warmteopbrengst tegenover.Ondiepe aardwarmte kan gecombineerd worden met wkk of ketel.• Diepe aardwarmte kan een kans worden. De warmteopbrengst kan relatief gunstiguitpakken en er kan tevens stroom worden geproduceerd, maar er zijn zekermeerdere warmteafnemers nodig.• Aardwarmteprojecten in de glastuinbouw bieden gemeentes en provincies goedekansen voor een belangrijke bijdrage aan de regionale klimaat- en duurzaamheidsambities.• Aardwarmte krijgt vanaf 2013 een financiële stimulans dankzij hetCO 2-sectorsysteem.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n35

duurzame energiebronnenBelemmeringen• De extra kosten en eisen vanwege de mogelijke bijvangst van gas of olie.• Financiering vinden is lastig.• De terugverdientijd is lang.• Geologische rapporten kunnen onderling sterk afwijken.• In bepaalde gebieden is de geologische informatie beperkt.• De extra marktwaarde voor duurzaam geproduceerde producten is beperkt.• Combinatie met woningbouw, zwembaden, scholen heeft een lange doorlooptijd,onder meer door extra vergunningen en meer overleg.• Betaalbare alternatieve CO 2-bronnen zijn nog schaars.• Er is geen optimale garantieregeling/verzekering tegen misboren beschikbaar.Wat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?Kennisontwikkeling over optimale toepassing in de glastuinbouw:• Inzicht in de technische en economische mogelijkheden om verder uit te koelen viacascadering met lage temperatuurverwarmingssysteem, in combinatie met HetNieuwe Telen en verbeterde schermen, waarmee de pieklast verder afvlakt.• Een afgeronde studie naar de mogelijkheden van ondiepe aardwarmte. Inzicht in demogelijkheden om ondiepe aardwarmte breder toe te passen. Bijvoorbeeld doorhet te combineren met lagetemperatuurverwarming of warmtewisselaars.• Inzicht in de mogelijkheden en voordelen van aardwarmte in combinatie methogere temperatuuropslag.• Optimaliseren van de technische uitvoering van aardwarmteboring en -exploitatie.Kennisuitwisseling:• Informatiebijeenkomsten voor tuinders.• Een geactualiseerd stappenplan voor het realiseren van aardwarmtewinning,waarin de nieuwste ervaringen zijn opgenomen.• Kennis verspreiden over de (ervaringen met de) technische oplossing voor debijvangst van gas en olie.• Ervaringen verzamelen met het selectieproces van de boorder.Agenderen, meedenken, oplossen van knelpunten:• Begeleiden van de oplossing voor bijvangst olie of gas bij aardwarmtebronnen.• Meedenken over verankering van het kwaliteitszorgsysteem voor aardwarmteboringen.• Bijdragen aan de inventarisatie of beleidsvorming van alternatieve financierings- enverzekeringsvormen.• Vanaf 2013 een positieve prikkel geven via het CO 2-sectorsysteem, zodat investerenin aardwarmte vanuit het systeem financieel voordeel krijgt.• Opties verkennen voor een ruimere overheidsgarantieregeling, beoogdeopenstelling 2012 of een marktverzekering. Onderdeel daarvan zijn de twee GreenDeals met beoogde diepere aardwarmteprojecten in de glastuinbouw(keten).36J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

duurzame energiebronnenTRANSITIEPADBIO-ENERGIEMet lokaal beschikbare biomassa kan de sector voor circa 10 procent van hetglastuinbouwareaal de energievraag invullen. Dit blijkt uit de studie ‘Met groene krachtvooruit’ van Energy Matters (voorheen Cogen Projects) en Wageningen UR. Resthoutuit bossen, mest en gewasresten uit de land- en tuinbouw zijn kansrijkebiobrandstoffen.Het transitiepad Bio-energie richt zich op de toepassing van biobrandstoffen als eenduurzaam alternatief voor aardgas.Ambitie tot 2020Areaal in haCO 2-emissie reductie (Mton)2011 2015 2020 2015 2020Biobrandstoffen inverwarmingsketels80 160 500 0,058 0,18Bio-WKK 60 90 300 0,13 0,43Bereikt in 2011In de praktijk• Er is SDE+ toegekend voor de productie van groen gas in het project ‘Groene Poort’.Dit project van glastuinbouwbedrijf Lans en vijf akkerbouwers beoogt het regionalegroene restmateriaal te vergisten en het biogas op te waarderen tot groen gas metbenutting van de daarbij vrijkomende CO 2.• Kwekerij Arendshoeve in Aalsmeerderbrug krijgt vanaf 2011 - mede mogelijkgemaakt door financiële ondersteuning vanuit Kas als Energiebron - duurzamewarmte geleverd uit de nacompostering van de GFT-vergisting en CO 2uitopwaardering van biogas tot groen gas door De Meerlanden.• Stabiele houtprijzen over een periode van circa vier jaar zijn essentieel. Er is metBosschap en Staatsbosbeheer gewerkt aan het vormgeven van meerjarigecontracten op basis van kostprijsplus. In dit kader is één pilotproject gerealiseerd bijamarylliskweker Martijn Evers in Angerden.• Met het Bosschap is samengewerkt in drie matchmakerevents, omglastuinbouwondernemers in contact te brengen met bosbeheerders en anderehoutleveranciers. Kas als Energiebron heeft een checklist ontwikkeld voor hetopstellen van houtcontracten.• Samen met de ondernemers van het Ondernemersplatform Bio-energie is hetStappenplan houtstook opgesteld, een praktische leidraad voor onder meer eeninvesteringsbeslissing voor de juiste ketel-houtcombinatie en de vergunningverlening.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n37

In onderzoek en beleidduurzame energiebronnen• Voor een glastuinbouwondernemer is een haalbaarheidsstudie gedaan naarvergassing van laagcalorische biomassa als riet en bermgras. Hieruit is naar vorengekomen dat dit zowel technisch als economisch een kansrijke optie is.• Bij Agentschap NL is een helpdesk ingericht waar vergunningverlenende instantiesvan gemeenten en provincies ondersteuning kunnen krijgen voor effectieve enefficiënte behandeling van vergunningsaanvragen voor bio-energie-installaties.Kansen• In de in 2011 opgestelde visie van LTO Nederland over de toepassing van mest komtnaar voren dat 100 procent mestvergisting en biogaslevering een kansrijke optie is.Glastuinbouwbedrijven vlakbij veehouderijbedrijven kunnen individueel of collectiefeen samenwerking aangaan om biogas, groene restwarmte, groene CO 2of groenestroom uit te wisselen.• Dat de SDE+-regeling ook beschikbaar komt voor duurzame warmte, biogas engroen gas stimuleert de toepassing van bio-energie-installaties in de glastuinbouw(mits er genoeg SDE+-budget beschikbaar is).• De toenemende productie van biogas en opwaardering tot groen gas heeft als gevolgdat er ook meer zuivere CO 2beschikbaar komt.• Vergassing van laagcalorische biomassa kan een kansrijke optie zijn, met nameomdat de prijs voor deze biomassa nog relatief gunstig is.• Er kan meer tak- top- en snoeihout uit bossen worden gehaald dan nu gebeurt.Daardoor neemt de beschikbaarheid van dit hout voor houtstookinstallaties in deglastuinbouw toe. Dit is tevens goed voor de houtproductie van de betreffendebossen.• Alternatieven voor hout in de vorm van riet, bermgraspellets en getorrificeerdebiomassa.Houtstookketel bij kwekerij Wouters te Ens.Belemmeringen• Een toenemende concurrerende vraag naar biomassa in het kader van de biobasedeconomy, inclusief de vraag voor energievoorziening en de transportsector, heeft alsgevolg stijgende biomassaprijzen.• Emissienormen voor NOx en fijn stof zijn in Nederland strenger dan in bijvoorbeeldDuitsland. Dit leidt tot aanzienlijke meerkosten van de installatie.• Omdat in Duitsland en België een ander subsidieklimaat en andere wet- enregelgeving geldt, wordt in deze landen ook relatief meer voor het hout betaald.Hierdoor verdwijnt minimaal 40% van het Nederlandse hout de grens over. Door deschaarste die hierdoor in Nederland ontstaat, stijgt de houtprijs voor Nederlandsetuinders waardoor zij minder rendabel kunnen stoken.38J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

duurzame energiebronnen• De rookgassen van bio-energie-installaties zijn veelal niet zuiver genoeg voorCO 2-dosering.• Monovergisting van de dikke fractie van mest bevindt zich nog in de pilotfase.• Het toelatingsbeleid voor de toepassing van co-producten in vergisting is zeerrestrictief.Wat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?• Het stappenplan houtstook afronden en publiceren (inclusief checklisthoutcontracten).• Met het Ministerie van Infrastructuur & Milieu (I&M) overleggen om de BEMS(Besluit Emissies Stookinstallaties) aan te passen tot een niveau dat ook inDuitsland wordt gehanteerd.• Kennisontwikkeling voor het realiseren van een praktijkpilot metbiomassavergassing op een glastuinbouwbedrijf.• Kennisontwikkeling voor het realiseren van een commercieel haalbarerookgasreiniging, zodat CO 2-dosering bij bio-energie-installaties mogelijk wordt.• Kansen en bedreigingen verkennen van de techniek van torrificeren (verkolen) vanbiomassa voor de glastuinbouw. Daarmee kan laagwaardige biomassa zoalsbijvoorbeeld bermgras geschikt gemaakt worden voor energietoepassing.• Samenwerkingsmodellen ontwikkelen voor de veehouderij en de glastuinbouw, insamenwerking met LTO Nederland. Te denken valt aan samenwerkingsvormen voorde uitwisseling van biogas, groene (rest)warmte, groene CO 2of groene stroom.• Het Ondernemersplatform Bio-energie continueren voor kennisuitwisseling enprogrammaondersteuning. Ondernemers in het ondernemersplatform willen ditplatform continueren en daarbij onder meer de onderstaande onderwerpen aan deorde stellen:- Presentaties van leveranciers en excursies met uitwisseling van kennis enervaring tussen ondernemers.- Financieringsmogelijkheden en financiële casus van vergisting en houtstook.- Nieuwe aanwas van bio-energie-initiatieven die ook voor de lange termijnrendabel zijn: biogasopwekking, biogasverwerking, digestaatbehandeling,aanbod van reststromen (biomassa voor vergisting en hout) en raffineren vankroos dat is gekweekt op digestaat.- Vergunningen, vergunningtrajecten, houtcontracten onder de loep nemen.- Stand van zaken voor CO 2-wintechniek en emissierechten en mogelijk gebruikvan CO 2uit mestraffinage.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n39

fossiele energie efficiënt inzettenTRANSITIEPADDUURZAME(RE) ELEKTRICITEITNaast aardgas is elektriciteit de tweede energiedrager die wordt toegepast in de glastuinbouw.De elektriciteit wordt voor een groot deel opgewekt met wkk-installaties endaarnaast ingekocht op de elektriciteitsmarkt. Het elektriciteitsverbruik in de glastuinbouwneemt jaar op jaar toe. De intensivering van het elektragebruik is een gevolg vande toegenomen belichting en automatisering. Daarnaast leidt de groei van duurzameenergie op de bedrijven tot een relatief groter aandeel van elektriciteit in de energievoorziening.Het belang van verduurzaming van de elektriciteitsvoorziening neemt hiermeetoe. Kas als Energiebron richt zich op die verduurzaming en op CO 2-reductie bij deopwekking van elektriciteit op de bedrijven zelf. De transitiepaden licht, zonne-energieen bio brandstoffen richten zich op deze verduurzaming van de elektriciteitsvoorziening.Het transitiepad Duurzame elektriciteit richt zich op de duurzaamheidsaspecten vanwkk op basis van aardgas. Overheid en bedrijfsleven hebben in het ConvenantSchone en Zuinige Agrosectoren bevestigd dat wkk een grote bijdrage levert aan deefficiëntie van de energievoorziening in de glastuinbouw. Daarnaast levert wkk eengrote CO 2- reductie door een groot volume elektriciteit aan het net te leveren.De CO 2-emissiereductie met wkk is een factor twee tot drie lager dan die van groteconventionele elektriciteits centrales. Dit komt omdat bij wkk bijna alle geproduceerdewarmte wordt benut op de glastuinbouwbedrijven.AmbitieDe ambitie is de duurzaamheidsaspecten van het bestaande wkk-park in de glastuinbouwte verbeteren. Het huidige wkk-park voorziet met een opgesteld vermogenvan circa 3.000 MWe circa 6.500 hectare glastuinbouw (65 procent van het areaal) vanwarmte en elektriciteit.Bereikt in 2011In beleid• In het ontwerp van het CO 2-sectorsysteem is de positie van wkk uitgewerkt envormgegeven.• In 2011 heeft het Ministerie van EL&I een overgangstermijn van minstens tien jaarafgekondigd waarin de huidige gassamenstelling in het G-gasnetwerk behouden blijft.Hiermee zijn wkk’s gedurende deze termijn veilig te gebruiken. De overgangstermijnvoorkomt kostbare technische wijzigingen in de installaties.In onderzoek:• In 2011 is een ‘barometer’ ontwikkeld die inzicht geeft in de marktpositie van wkk.Deze barometer identificeert de factoren die de marktpositie van wkk bepalen. Debarometer biedt handvatten voor beleidsmakers en ondernemers om de (strategische)keuzes rond wkk of alternatieven voor de energievoorziening te onderbouwen.40J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

fossiele energie efficiënt inzetten• In 2011 heeft een eerste fase van onderzoek naar de luchtkwaliteit in kassenaangetoond dat regelmatig concentraties NOx en etheen voorkomen die mogelijkgevolgen hebben voor productie en kwaliteit van gewassen. Het onderzoek wijst opeen mogelijke relatie met de kwaliteit van rookgassen uit wkk, zeker in situatieswaarin het kasdek langere tijd gesloten is.• Op verzoek van en in overleg met waterbeheerders is onderzoek uitgevoerd naarde mogelijke emissie van milieubelastende stoffen uit het condenswater van wkk’s.Het onderzoek heeft aangetoond dat diverse metalen vrij kunnen komen door decorrosieve werking van condenswater in het rookgaskanaal met name nadat dewkk heeft stilgestaan. De oplossingen die uit het onderzoek naar voren kwamenzijn vastgelegd in de ‘Ontwerp- en uitvoeringsrichtlijn rookgaskanalen gasmotoren’.Kansen• De efficiëntie van wkk kan verder geoptimaliseerd worden door het elektrischrendement te verhogen. Technieken als waterstofinjectie, gasturbine enbrandstofcel kunnen hieraan een bijdrage leveren.• Dankzij de hoge mate van flexibiliteit kan wkk een belangrijke rol spelen alsflexibele elektriciteitsleverancier, in relatie met door wind- en zon-PV opgewekteelektriciteit.• De flexibele inzet van wkk kan verhoogd worden zodra CO 2-opslag mogelijk wordtop de bedrijven.• Het rendement van wkk kan ook verhoogd worden door extra uitkoeling van derookgassen met water uit een aquifer.Belemmeringen• De nieuwbouw van vele nieuwe elektriciteitscentrales zet het marktrendement vanwkk sterk onder druk.• De methaanemissie van wkk vormt een aanzienlijk aandeel in de broeikasgasuitstootvan de installaties.• De emissies van wkk via condenswater leveren mogelijk een forse bijdrage aan demilieubelasting van het oppervlaktewater.• De samenstelling en kwaliteit van de rookgassen van wkk kunnen onder bepaaldeomstandigheden een negatieve invloed hebben op de productie enproductkwaliteit bij het gebruik van deze rookgassen als bron voor CO 2.• Verandering van de aardgassamenstelling kan leiden tot rendementsverlies, uitvalen schade aan wkk-installaties.Wat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?• De mogelijkheden in kaart brengen, ontwikkelen en stimuleren om de emissie vanmethaan en overige verontreinigende stoffen te reduceren en het (elektrisch)rendement van wkk te verhogen.• Aandacht voor de luchtkwaliteit in kassen in relatie tot de samenstelling vanrookgassen uit wkk. Deze aandacht is gericht op de effectgrenswaarden voor degewassen, blootstellingsduur van de gewassen en processen rond hetluchtmengsel in kassen.• Onderzoek of naleving van de ‘Ontwerp- en uitvoeringsrichtlijn rookgaskanalengasmotoren’ emissies van metalen via condenswater voorkomt.• Onderzoek naar de emissies van milieubelastende stoffen uit smeerolie enoplossingen om deze emissies te voorkomen.• Ontwikkeling van mogelijkheden voor CO 2-opslag in combinatie met wkk.• Update van de wkk-Barometer (in februari en in september) om actueel deinvloeden van de veranderingen in de energiemarkt weer te geven.• Vaststelling van kwaliteitsparameters voor de aardgassamenstelling vanaf 2021 dieniet belemmerend werken voor toepassing van wkk.• Met het oog op CO 2-reductie de flexibele inzet van wkk bevorderen in relatie totduurzame energieopwekking uit windmolens, zon-PV en in smart grids.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n41

overigTRANSITIEPADDUURZAME(RE) CO 2Planten hebben CO 2nodig voor een optimale groei. Als glastuinbouwbedrijvenoverstappen op duurzame energie zoals aardwarmte of veel energie besparen, kantijdens de teelt een tekort ontstaan aan CO 2. Momenteel doseren de meeste bedrijvennog veel CO 2uit aardgasgestookte wkk-installaties of ketels.Een belangrijke voorwaarde voor het gebruik van CO 2in kassen is dat de rookgassenzuiver genoeg moeten zijn. Anders kan er gewasschade ontstaan.Het transitiepad Duurzame(re) CO 2werkt aan het beter benutten van CO 2in de kas enhet zoeken naar alternatieve bronnen voor zuivere en schone CO 2. De belangrijksterichting is het beter benutten van CO 2. Immers, als er minder CO 2nodig is, zijn erminder alternatieve bronnen van CO 2nodig en zijn er minder snel problemen metophoping van schadelijke rookgassen. Overigens is de totale externe CO 2-vraag vankassen maar een klein deel van de CO 2-uitstoot van Nederland.Ambitie tot 2020Areaal in ha2011 2015 2020 2015 2020Inkoop rest-CO 2- OCAP, CO 2in combinatiemet restwarmte, CO 2uitchemische industriecirca 2.000(0,6 Mton)circa 2.750(0,8 Mton)circa 3.500(1,0 Mton)0,25 0,315(5m 3 /m 2vermedenketelstookper jaar)Afvang CO 2200 1.000Opslag CO 2PraktijkintroductiePraktijkintroductieop 50200 0,025 0,1(5m 3 /m 2vermedenketelstookper jaar)Bereikt in 2011In de praktijk• Gassenleverancier OCAP heeft in 2011 een tweede CO 2-bron aangesloten: bioethanolfabrikantAbengoa. Ongeveer veertig tuinders in de Zuidplaspolder krijgendeze CO 2. Daarnaast zal OCAP ook de CO 2-levering van de RoCa-centrale van E.Onovernemen.• Kas als Energiebron is betrokken geweest bij verschillende verkenningen enhaalbaarheidsstudies voor regionale CO 2-levering van onder andere elektriciteitscentralesen chemische industrie.• Kas als Energiebron ondersteunt een demonstratieproject voor CO 2-afvang uit wkkop biobrandstoffen en voor CO 2-afvang bij het opwerken van biogas naar groen gasbij het composteringsbedrijf De Meerlanden.42J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

overigIn onderzoek• De belangrijkste oplossing om het verwachte tekort aan CO 2in kassen op te lossenis het gebruik in kassen te verlagen. In kasproeven met tomaat is aangetoond datmet de helft van de CO 2–gift (32,5 kg/m 2 /jaar) die in de praktijk gebruikelijk is, hetproductieverschil beperkt is. Deze vermindering wordt gerealiseerd door deCO 2-dosering zo goed mogelijk af te stemmen op de behoefte van het gewas en hetverlies via de ramen zoveel mogelijk te beperken.• Om de CO 2-vraag van de kassen zo goed en efficiënt mogelijk in te vullen, is dehaalbaarheid onderzocht van CO 2-opslag in aquifers. Het blijkt dat dit technisch enfinancieel haalbaar is voor de situatie bij ‘De Groene Poort’ waar CO 2vrijkomt bij deopwerking van groen gas naar biogas. Een andere oplossing is bij de verbrandingvan aardgas de warmte en CO 2-productie los te koppelen van elkaar. In hetonderzoek ‘Haalbaarheid HOT-CO 2’ blijkt dat dit technisch goed mogelijk is, maareconomisch (nog) moeilijk haalbaar. In het onderzoek ‘CO 2-dosering in de(biologische) landbouw’ zijn de mogelijkheden op een rij gezet voor alternatievebronnen, zoals de toepassing van organische materialen.• Uit het project ‘Grenzen aan luchtkwaliteit’ blijkt dat de zogenoemde risicogrenswaardenvan de plant voor NOx en etheen regelmatig overschreden worden(zie pad Duurzame(re) Elektriciteit).Kansen• Het verbruik van CO 2in de kas is nagenoeg zonder gevolgen voor de productie teverminderen. Dit kan onder meer door de verliezen uit de kas te beperken doorminder te ventileren en de CO 2-dosering af te stemmen op behoefte van het gewas,lichtintensiteit en temperatuur.• Er zijn extra CO 2-bronnen te benutten, zoals de chemische industrie of CO 2-afvanguit elektriciteitscentrales. Voor de afvangst uit centrales is het van belang dat desector aansluiting vindt bij andere grote onderzoeksprojecten zoals CATO.• De glastuinbouw kan de zuivere CO 2benutten die ontstaat bij de opwaardering vanbiogas naar groen gas.• De glastuinbouw kan de CO 2uit verbranding van biobrandstoffen benutten.• Doordat de CO 2-behoefte van het gewas overdag en in de zomer hoger is dan in dewinter en ’s nachts en dit niet overeenkomt met de warmtevraag van de kas (leesCO 2-productie) biedt opslag van CO 2en warmte kansen.Belemmeringen• Door meer duurzame energie toe te passen en energie te besparen komt er minderCO 2beschikbaar voor het gewas. Hierdoor is er meer behoefte aan CO 2van derden.• Randvoorwaarde voor toepassing van CO 2is dat deze zo zuiver is dat er geenschade ontstaat aan het gewas. Dit is een belangrijk aandachtspunt bij de doseringvan rookgassen uit wkk’s en ketels. Dit is daarnaast een belemmering voor hetbenutten van CO 2uit biobrandstoffen.• De techniek voor CO 2-afvang en het aanleggen van infrastructuur is duur.• De leveringszekerheid van CO 2uit externe bronnen is niet gegarandeerd.J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n43

overigWat kunt u van Kas als Energiebron verwachten in 2012?• De resultaten uitdragen van het project ‘Gelimiteerd CO 2verbruik bij Het NieuweTelen in tomaat’. De resultaten zijn bediscussieerd en vervolgonderzoek is ingezet.• De technische en financiële haalbaarheid van CO 2-winning uit de buitenlucht en uitbiomassa verder verkennen (zie ook transitiepad biobrandstoffen).• Proefprojecten ondersteunen, monitoren en resultaten uitdragen om CO 2-doseringvanuit biobrandstoffen mogelijk te maken en de emissies verder te verlagen om tekunnen voldoen aan de wetgeving.• Kennisoverdracht over de kwaliteit van rookgassen in kassen en hoe gewasschadekan worden voorkomen.• Vervolgonderzoek, vergunningaanvraag en demonstratie ondersteunen vantijdelijke opslag van CO 2.• De mogelijkheden van regionale koppelingen van externe CO 2-bronnen (enrestwarmte) van bijvoorbeeld elektriciteitscentrales of chemische industrie met deglastuinbouw verkennen, stimuleren en mogelijk ondersteunen.• Een Ondernemersplatform CO 2oprichten als centrale spil voor kennisuitwisselingtussen en met telers, knelpunten benoemen en prioriteiten aangeven vooronderzoek. Daarnaast betrekt Kas als Energiebron toeleveranciers, voorlichters enonderzoekers structureel bij onder meer kennisuitwisseling en het bediscussiërenvan knelpunten en kansen.44J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n

Voor meer informatie over het programma Kas als Energiebron:Piet Broekharst, Productschap Tuinbouw, programmamanagere-mail: p.broekharst@tuinbouw.nlJolanda Mourits, Ministerie van EL&I, programmamanagere-mail: j.a.m.mourits@mineleni.nlLuc Goedhart, LTO Glaskracht Nederlande-mail: luc.goedhart@zlto.nlVoor meer informatie over onderzoeksprojecten voor Kas als Energiebron:Leo Oprel, ministerie van EL&I, onderzoekscoördinatore-mail: l.oprel@mineleni.nlAat Dijkshoorn, Productschap Tuinbouw en ministerie van EL&I,manager versnellingsprogramma semigesloten kassene-mail: a.dijkshoorn@tuinbouw.nlDennis Medema, Productschap Tuinbouw, onderzoekscoördinatore-mail: d.medema@tuinbouw.nlwww.energiek2020.nuColofonOpdrachtgeverProgramma Kas als EnergiebronCoördinatie en redactieMent communicatie & projectmanagementCorianne Roza, RozatekstOntwerpwww.bb-go.nlFotografieFotostudio Gerard Vlekke, BB-Go, GreenQ Improvement Centre,Bart de Gouw, Het Hoge Noorden, Lameijer & Lameijer, Groenten en FruitZoetermeer, februari 2012J a a r p l a n 2 0 1 2P r o g r a m m a K a s a l s E n e r g i e b r o n45