Wat doet de psycholoog op school - Nepes

WAT DOET DE PSYCHOLOOG OP SCHOOL?De schoolpsycholoog is in eerste instantie een kinder- en jeugdpsycholoog die zich richt ophet functioneren van kinderen binnen een schoolse context. Daarbij richt hij zich op hetstimuleren van de normale ontwikkeling zowel als op onderkenning van en (advisering van)hulpverlening bij ontwikkelings-, leer- en opvoedingsproblemen en problematische interactiestussen kinderen en voor hen belangrijke volwassenen (zoals bijv. leerkrachten). (zie ookdeskundigheidsomschrijving kinder- en jeugdpsycholoog).De schoolpsycholoog is daarnaast een generalist, die behalve de invalshoek van de kinder- enjeugdpsychologie twee belangrijke deskundigheidsdomeinen beheerst: onderwijs- en leerspychologie, zodat het onderwijsaanbod beoordeeld en geoptimaliseerdkan worden; begeleiding en counseling van volwassenen, zodat leerkrachten en oudersbegeleid/behandeld kunnen worden bij specifieke schoolproblemen.In europees verband zijn de werkzaamheden van de schoolpsycholoog beschreven in eenmatrix. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende doelstellingen (zie TaskForce on Psychologists in the Educational System in Europe, 2001) Preventie en optimaliseren van ontwikkeling Evaluatie van methoden, kennissystemen en sociale systemen Interventies ten behoeve van verbetering van probleemsituatiesDe professionele activiteiten van de schoolpsycholoog worden op vier verschillende niveau’sbeschreven: de maatschappij, het schoolsysteem, de klas de individuele leerlingIn overzicht van taken van de schoolpsycholoog in Nederland wordt die Europese indelingaangehouden. De (lege matris wordt weergegeven in figuur 1. In het vervolg wordt eenpoging gedaan om in de Nederlandse situatie te analyseren welke professionele activiteiteninderdaad het domein vormen van de schoolpsycholoog.Maatschappij Schoolsysteem Klas LeerlingPreventie 1.1 1.2 1.3 1.4Evaluatie 2.1 2.2 2.3 2.4Interventies 3.1 3.2 3.3 3.41.1 Preventie – maatschappijActiviteiten Factoren die een rol spelen bij een optimale ontwikkeling van kinderen en jeugdigen opschool onder de aandacht brengen van beleidsmakers en gebruikers van werkers in hetonderwijs Politieke beslissingen tav school en onderwijssysteem belichten vanuit die kennis

Inschatting:De positie van de schoolpsycholoog is relatief gering naast die van financiers,vakdeskundigen en schoolorganisatiedekundigen. Schoolpsychologen functioneren nietstructureel op dit terrein1.2 Preventie – schoolsysteemActiviteiten Preventieprojecten opstarten Structurele veranderingen in organisatiesysteem en pedagogische aanpak ondersteunen Voorwaarden scheppen voor goede contacten met ouders Systematische gelegenheid scheppen voor counseling door personeel en oudersInschattingPreventieprojecten opstarten en structurele veranderingen op schoolniveauondersteunen zijn activiteiten die in Nederland aangestuurd door OBD - systeembegeleiders ,de landelijke pedagogische centra en pedologisch instituten. Anders dan in bijvoorbeeld deAmerikaanse situatie ligt in Nederland voor deze functie het accent niet bijschoolpsychologen, maar bij pedagogen/onderwijskundigen.Met betrekking tot invoering van preventie programma’s op sociaal-emotioneel gebiedis de rol van psychologen wat nadrukkelijker. Keuze en implementatie op schoolniveau wordtover het algemeen wel als een medeverantwoordelijkheid van de schoolpsyholoog gezien.De manier waarop vorm gegeven wordt aan structurele contacten met ouders endeskundigheidsbevordering bij het personeel in het omgaan met (moeilijke) ouders kan ookals een taak van de schoolpsycholoog gezien worden. Dit zal met name plaatsvinden binnenhet speciaal onderwijs waar de schoolpsycholoog aan een eigen school gekoppeld is. Dereguliere scholen zullen hierin veel meer incidenteel en op curatieve basis geholpen worden.Counseling voor personeel en ouders is in Nederland een functie die hoort bij GGZ.Schoolmaatschappelijk werk vervult mogelijk ook deze functie. Het zou wenselijk zijn dateen schoolpsycholoog wel systematisch als een soort 1 e lijnsfunctionaris bereikbaar is. Ditgeldt ook voor de begeleiding van leerkrachten bij persoonlijke problematiek, die sterkgerelateerd is aan de uitoefening van het werk. Dit geldt ook voor begeleiding van ouders bijpreventie en vroegtijdige signalering van emotionele problemen van het kind.1.3 Preventie – klasActiviteiten Werkbegeleiding bij leerkrachten Consultaties over functioneren klas als groep Groepsonderwijs over sociaal emotionele onderwerpenInschattingWerkbegeleiding van leerkrachten is in Nederland niet structureel geregeld. Deinvulling zal de verantwoordelijkheid zijn van directeur van de school. Gerichtesupervisietrajecten bestaan niet, uitgezonderd op enkele scholen die mee verbonden zijn aaneen kinderpsychiatrische kliniek. Wanneer de theoretische aanname, dat gedragsproblemenook altijd interactieproblemen zijn, serieus genomen wordt, is voor deze activiteit meer tijd eninzet noodzakelijk. De toegenomen aandacht voor chool- en leraarfactoren binnen de HGD

onderstreept dit. Video interactie training is een mooie methodiek voor werkbegeleiding vanleerkrachten, maar is in Nederland vaak de taak van een IB-er. De schoolpsycholoog zouhierin een veel duidelijker rol kunnen opeisen.Consultatie over groepsfunctioneren en planmatig beinvloeden van groepsprocessengebeurt alleen bij gesignaleerde problemen, niet preventiefWanneer een school gebruik maakt van bij voorbeeld PAD, wordt dit niet ondersteunddoor een schoolpsycholoog, maar door de IB-er of een onderwijskundige vanuit deverkopende instelling.1.4 Preventie individueelActiviteiten Counseling voor individuele leerlingen of leerkrachten over kinderen Observeren van kinderen, wegen van risicofactorenInschattingCounseling voor individuele leerkrachten of leerlingen is alleen mogelijk in het kadervan geconstateerde handelingsverlegenheid. Het is voorstelbaar dat ondersteuning,bijvoorbeeld na het optreden van life events, een preventieve rol zou kunnen spelen tenaanzien van emotionele en/of gedragsproblemen. Hiervoor zijn geen faciliteiten beschikbaar.Het preventief observeren van kinderen en wegen van risicofactoren gebeurt binnenhet reguliere onderwijs niet. In het speciaal onderwijs kan hiervoor misschien ruimte gemaaktworden in het kader van andere evaluerende activiteiten.2.1 Evaluatie – maatschappijActiviteiten Dataverzameling op groeps-, school, regionaal en nationaal niveau ten behoeve van beleid Beoordelen welke psychologische kennis en vaardigheden geschikt zijn voor adequateevaluaties op groeps- en individueel niveau Beleidsbeslissingen beoordelen op consequenties voor groepen van (probleem) leerlingenInschattingDataverzameling en beoordeling van psychologische testmethodieken worden inNederland gezien als vaardigheid van onderwijsonderzoekers, niet van onderwijspsychologen.Voor het beoordelen van beleidsbeslissingen op consequetneis voor groepenv an(probleem) leerlingen, geldt vooral dat psychologen zich op persoonlijke titel in dat soortdiscussie mengen. Het NIP probeert een meer structurele rol hierin te vervullen doorpsychologen af te vaardigen naar protocolcommissie en beleidsorganen. Het gegeven dat ergeen duidelijk algemeen schoolpsychologen aanspreekpunt is op dit niveau (wel op het veelpraktischer niveau van de sectie), wreekt zich. Nu is het niet vanzelfsprekend dat eenschoolpsycholoog zitting heeft in een protocolcommissie over ADHD.

2.2 Evaluatie – schoolsysteemActiviteiten Wetenschappelijke kennis en resultaten effectstudies vertalen naar schoolorganisatorischebeslissingen Ontwikkeling en implementatie van LVS op maat van de school Ontwikkeling en implementatie van leerlingbesprekingssystemenInschattingDeze activiteiten zijn in Nederland vaak de verantwoordelijkheid van de directeur vande school en de IB-er. In zijn algemeenheid levert bijvoorbeeld de projectgroep wegbereidersmateriaal voor deze activiteiten. Binnen het speciaal onderwijs speelt de schoolpsycholoogvaak een hele inhoudelijke en centrale rol bij de implementatie en uitvoering.2.3 Evaluatie – klasActiviteiten Screening van risicoleerlingen via vragenlijsten, leerlingbesprekingen, LVS Inschatting van leerkrachtfactoren bij hoog percentage probleemleerlingenInschattingHet screenen van risicoleerlingen is vaak de taak van de IB-er. Structureel overlegtussen psycholoog en IB-er zou uit moeten filteren waar extra inzet en beoordeling vanpsycholoog noodzakelijk is. Verwijsing naar de GGZ en inschatting van de noodzaak daartoelijkt een specifieke deskundigheid van de schoolpsycholoog. De schoolpsycholoog moet dusterug te vinden zijn in circuit van overleg rondom signaleren en LVS.Met name binnen het zorgplatform ontstaat zich op mogelijke risicoleerkrachten. Hierwreekt zich dat psychologen binnen het regulier onderwijs alleen incidenteel en curatiefworden ingezet. Schoolpsychologen zouden een duidelijke eerstelijnsfucntie kunnen vervullenbij signaleren en in een vroeg stadium aanpakken van werkproblemen die ook van invloedzijn op het functioneren van individuele leerlingen. Binnen het speciaal onderwijs, waar depsycholoog wel een structureel eigen gezicht heeft zou de psycholoog ook structureel bij hetbeoordelen van de pedagogische aanpak en interactievaardigehden van leerkrachten betrokkenkunnen worden.2.4 Evaluatie – individuActiviteiten Psychologisch onderzoek Observaties van interactiepatronen Inschatting invloed ouder-kind relaties Inschatting van ernst en noodzaak verwijzingInschattingDit wordt in Nederland als de kerntaak van een schoolpsycholoog ervaren.Binnenstructurele samenwerkingsrelaties bestaan afspraken over delegatie van onderdelen naar IB-er/ RT-er / LK of andere professionals uit multidisciplinair team (met name binnen SO).

3.1 Interventie – maatschappijActiviteiten Invloed op beleid tav onderwijssysteem en uitvallers Toegankelijkheid van speciale voorzieningen verzekeren Competentie van behandelend psycholoog definiëren Faciliteiten op scholen voor psychologenwerk verbeterenInschattingDe schoolpsycholoog is geen structurele gesprekspartner bij de overheidDe regelgeving mbt toegankelijkheid van speciaal onderwijs is met WSNS en WECaangescherpt, en de komende tijd zal blijken wat hiervan de consequenties zijn Deverwachting is dat de toegankelijkheid tot speciale onderwijszorg bemoeilijkt zal worden.Faciliteiten voor schoolpsychologen zijn beperkt – wisselt nogal per school . Is zekerniet van overheidswege gegarandeerd. NIP J heeft wel goed werk geleverd in de vorm vanbijvoorbeeld laatste notitie over wat wel en niet mag.3.2 Interventie – schoolActiviteiten Professionalisering van schoolpersoneel tav groepen probleemleerlingen Werkbegeleiding toegespitst op werken met behandelprogramma’s voor groepenprobleemleerlingen Ontwikkeling en implementatie van adaptief onderwijs voor groepen vanprobleemleerlingen Structurele samenwerking met GGZ opbouwen Behandeldeskundigheid toegespitst op schoolse context ontwikkelen In facilitering en denken ruimte maken voor de schoolpsycholoog als behandelaarInschattingDe professionalisering van schoolpersoneel is meestal de verantwoordelijkheid vannascholingsinstellingen / OBDs / REC / GGZ samenwerking. Landelijke netwerken gaantoenemend een rol spelen.Bij de werkbegeleiding voor speciale behandelprogramma’s en ontwikkeling enimplementatie van adaptief onderwijs voor groepen van probleemleerlingen is vaak sprakevan liefde werk - oud papier. Structureel worden geen geld en faciliteiten ingeruimd voor dezefunctie van de schoolpsycholoog.Samenwerking met de GGZ vindt meestal ad hoc plats in het kader van individuelehulpverlening. Structureel worden geen geld en faciliteiten ingeruimd voor deze functie vande schoolpsycholoog.Door beperking van de budgetten kunnen scholen slechts beperkt een beroep doen oppsychologische ondersteuning bij behandeling van leerlingen. Tegelijkertijd wordt welgesignaleerd dat toespitsing van behandelmethodieken op en therapieën op de schoolsecontext noodzakelijk is. Ook is men het er over eens dat groepen van probleemleerlingen, diezich onttrekken aan het netwerk van de GGZ hulpverlening wel bereikbaar zouden zijn via deschool. Daarmee is er zeker geen sprake van laagdrempelige toegang of toegankelijkheid voor

iedereen. Hier en daar wordt uitgeweken/verwezen naar Jeugdzorg, maar veel ouders moetenook terugvallen op prive-hulpverlening.3.3 Interventie – klasActiviteiten Interventieprogramma’s toepassen in de klas in samenwerking met de leerkracht Protocollaire behandelgroepen leiden Materialen ontwikkelen en aanpassen voor gebruik in de klasInschattingDe beperkte inzetbaarheid van de schoolpsycholoog speelt bij deze activiteiten parten.(zie 3.2). Wanneer hiervoor tijd wordt gezocht komt het vaak neer op inzetten van stagerairesof liefdewerk - oud papier.Ontwikkelen en aanpassen van materialen vindt veelal plats via (onderwijskundigen)van OBD/pedologisch instituten/pedagogische centra. Binnen speciaal onderwijs speeltpsycholoog hierbij soms wel een (aansturende, consultatieve dan wel actief ontwikkelende)rol.Met betrekking tot het leiden van interventiegroepen kan de psycholoog ook een rolspelen (actief danwel consultatief./superviserend), al dan niet in samenwerking met andereprofessional (leerkracht, logopedist)3.4 Interventie – individuActiviteiten Indicatiestelling / zorgtoewijzing Individuele therapie / counseling Behandelingsplanning in samenwerking met leerkracht Crisisinterventie / achterwacht OuderbegeleidingInschattingIndicatiestelling en zorgtoewijzing binnen het onderwijs wordt als een kerntaak vandeschoolpsycholoog ervaren.Voor individuele therapie en counseling is geen structurele plek ingeruimd (zie 3.2).Behandeling behoort in principe niet tot de taak van een schoolpsycholoog. Uitzonderingvormen de pedologisch instituten, waar deze zorg veelal vanuit zorgbudgetten/AWBZ wordtgefinancierd. School ondersteuning vanuit GGZ en jeugdzorg is beperkt – wel neemt hetaantal onderwijs/zorgsamenwerkingsinitiatieven toe (Hierbij speelt het Landelijk CentrumOnderwijs en Jeugdzorg, LCOJ een aansturende en initiërende rol)Rol schoolpsycholoog ligt vooral in behandelingsplanning, veelal op groepsniveau.Crisisinterventie is met name binnen het REC onderwijs een specifieke deskundigheidvan de schoolpsycholoog en vaak een gedeelde verantwoordelijkheid met de directeur en deIB-er. Structureel worden geen geld en faciliteiten ingeruimd voor deze functie van deschoolpsycholoog. Specifieke nascholing op dit deskunigheidsdomein ontbreekt veelal.Kennis op dit terrein wordt nog veel te weinig verspreid en voor collega’s toegankelijkgemaakt.

Noodzakelijke competentiesOm bovenstaande activiteiten te kunnen verrichten dient een psycholoog in het onderwijs tebeschikken over de competenties van een kinder- en jeugdpsycholoog (zie NIP:deskundigheidsomeschrijving Kinder- en Jeugdpsycholoog), Daarnaast dient de psycholoog tebeschikken over specifieke competenties (kennis en vaardigheden) op het gebied vanonderwijs en leren en van begeleiding bij volwassenen.Een schoolpsycholoog moet over de volgende competenties beschikken: (dit moet nogworden aangevuld..onvolledig)1. Hij moet kennis hebben van ontwikkelingspsychologie/normale ontwikkeling enontwikkelingspsychopathologie om preventie en interventieprogramma;s te kunnenontwikkelen en implementeren voor leerlingen met verschillende onderwijs (ped.did)behoeften en problemen (preventie, (crisis) interventie op alle nivo's)2. Hij moet op de hoogte zijn van actuele literatuur/onderzoeken op het gebied vanontwikkeling(spsychologie) en onderwijs (onderzoek en programma evaluatie)3. Hij moet resultaten uit (wetenschappelijk) onderzoek kunnen vertalen naar de praktijk(onderzoek- en programma-evaluatie)4. Hij moet onderzoeksopzetten en statistiek voldoende beheersen om zelf onderzoek tekunnen doen op relevante gebieden (onderzoek en programma-evaluatie)5. Hij moet zich bewust zijn van en kunnen omgaan met individuele verschillen, zowel op hetgebied van cultuur, ethnische achtergrond, taal en ervaring6. Hij moet zich bewust zijn van de invloed en betekenis van deze verschillen (5) opontwikkelen en leren, en omgekeerd (preventie, evaluatie en interventie op alle nivo's)7. Hij moet in staat zijn klachten te vertalen naar problemen/problemen en behoeften tedefinieren (van individu, groep of systeem) door diagnostiek en de effecten van op basishiervan genomen maatregelen kunnen meten/evalueren (evaluatie op alle nivo's)8. Hij moet in staat zijn een systematisch diagnostisch besluitvormingsproces te doorlopen,gericht op het vinden van handelingsgerichte oplossingen bij gesignaleerde problemen9. Hij moet op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen met betrekking tot (effectiviteitvan) behandeling/hulpverlening/interventies voor zowel leer- als gedrags/sociaal-emotioneleproblemen, waardoor hij in staat is tot het stellen van indicaties voor hulpverlening, zowelbinnen als buiten de schoolse context10. Hij moet in staat zijn tot het formuleren van leer, ontwikkelings- en opvoedingsdoelen, hetgeven van informatie/voorlichting over de wijze waarop leerlingen deze doelen kunnenbereiken en de ontwikkelingen op dit gebied kunnen volgen en waar nodig bijstellen(volgende nog invoegen en checken met voorafgaande en tekst NASP)11. Specifieke kennis over het onderwijs,methoden in het onderwijs, (ortho) didactiek, hgd0ntwikkelingspsychopathologie/ontwikkelingsstoornissen/leerproblemen, onderwijsleerprocessen/instructie/leerpsychologie, klassenmanagement.12. Vaardigheden: begeleidingsvaardigheden coaching, plannen kunnen opstellen enevalueren (consultatieve leerlingbegeleiding, hgd, werkbegeleiding leerkrachten)

LiteratuurBijlage1. Domains of School Psychology Leadership and Function in the Schools (NASP, 1997)2. Matrix The main Functions of Psychologists in three areas: prevention, evaluation andintervention (TF Psychologists in the Educational System in Europe, 2001)