technologisch - Noordhoff Uitgevers

technologisch
DOCENTENHANDLEIDING
vmbo, vmbo-T/havo/vwo
algemeen
Peter Mes
Jos Smeets
Marc de Vries

Inhoudsopgave
1 Doelgroep en opzet
blz
4
2 Visie op het vak Techniek 4
3 Mens centraal 4
4 Techniek en samenleving 4
5 Techniek en milieu 5
6 Ontwerpen 5
7 Systeemleer 5
8 Vernieuwing basisvorming 5
9 Doe-vak 7
10 Eigen inhoud 7
11 De grote lijn 7
12 Technologisch leerjaar 1 7
13 Technologisch leerjaar 2 8
14 verschil vmbo en vmbo-T/havo/vwo 8
15 verschil vmbo-T/havo en havo/vwo 8
16 Opbouw van een hoofdstuk 8
17 Check-it systeem 9
18 De rol van de leerling 9
19 De rol van de docent 9
20 Zelfstandig werken en eigen
verantwoordelijkheid
10
21 Vrijheid van de docent, tijdgebrek 10
22 Toetsen en evaluatie 10
23 Toetsen met de computer 10
24 Video Klokhuis 11
25 Video Techno-bits 11
26 Technobriefje 11
27 Vaardigheden 13
28 Encyclopedisch gedeelte 13
29 Materialen en gereedschap 13
30 Technisch Onderwijs Assistent 13
31 Lokaalassistent 14
32 Verkort leerplan 14
33 Groepsgrootte 16
34 ARBO-Wet 16
35 Financiering 16
36 Blokuren 17
37 Lokaalinrichting (algemeen) 17
38 Lokaalplattegronden 20
39 Bronafzuiging 21
40 Overzicht van de richtlijnen en
voorschriften voor een technieklokaal
21
41 Inventarislijst 26
42 Computergebruik 32
43 Computers
Groot beeld
32
44 Computers
software gebruik
32
45 Computers
Bij de tijd blijven
32
46 Computers 32
systeemborden, Coach Junior,
LEGO Control Lab en Robo Lab
47 Computers 33
Greatest Paper Airplanes
48 Computers 33
Kijk zo werkt het en
The way things work
49 Computers 33
The even more incredible machine
50 Computers 33
Simulatie software
51 Computers 34
tekenprogramma’s
52 Computers 34
toetsprogramma
53 Literatuurlijst 34
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 3

1 Doelgroep en opzet
De methode technologisch bestaat uit vier niveau’s:
havo/vwo, vmbo-T/havo, vmbo en vmbo-L.
Voor vmbo-T/havo, havo/vwo is het leerboek
gecombineerd en zijn alleen de werkboeken op
twee niveau’s. Voor het vmbo is een apart niveau
leerboek met de bijbehoren de werkboeken.
Voor alle niveau’s zijn In 2003 nieuwe drukken
verschenen.
Voor het vmbo-L (leerwegondersteunend onderwijs)
is een speciale uitgave van technologisch.
Hierbij zijn de leerboeken en de werkboeken
gecombineerd tot één leer-werkboek.
Bij alle niveau’s is een cd-rom toegevoegd bij
werkboeken.
De methode gaat uit van twee lesuren in het eerste
en twee lesuren in het tweede leerjaar (twee maal
36 lesweken).
De vmbo, vmbo-T/havo/vwo edities bestaan uit:
• twee full-colour leerboeken – voor elk leerjaar
één.
In deze leerboeken staat de theoretische achtergrond.
Ze zijn zo geschreven dat de leerling
ze zelfstandig kan doornemen.
Er is bewust gekozen hierin geen vragen en
opdrachten op te nemen. Deze staan in de
werkboeken. en op de cd-roms.
De structuur is helder en overzichtelijk. De vijf
hoofdstukken zijn onderverdeeld in paragrafen.
De paragrafen hebben altijd dezelfde opbouw.
Achter in het boek staat een encyclopedisch
gedeelte.
• vier werkboeken in twee kleuren. In de werkboeken
zijn per hoofdstuk vragen en opdrachten
opgenomen. Elk hoofdstuk eindigt met een
werkstuk. De samenhang tussen het werkboek
en het leerboek is vanzelfsprekend.
• twee cd-roms – voor elk leerjaar één.
Leerlingen kunnen zowel vanuit het leerboek als
vanuit het werkboek de methode doorwerken.
2 Visie op het vak Techniek
De methode gaat uit van de volgende opvattingen
over techniek:
3 Mens centraal
Techniek is een activiteit van, voor en door mensen.
Menselijke behoeften gaan vooraf aan technische
producten. Leerlingen denken bij techniek
vooral aan producten. Ze denken dat iets pas echt
techniek is, als het ingewikkeld is.
Het vak Techniek dient dit beperkte beeld te
veranderen.
Mensen spelen in de techniek de hoofdrol. Techniek
is het resultaat van menselijke creativiteit en
inspanning.
Elke keer dient bij het vak techniek de wezenlijke
rol van de mens te worden benadrukt.
4 Techniek en samenleving
De techniek is onlosmakelijk verbonden met de
samenleving. Steeds worden nieuwe producten:
• ontworpen;
• geproduceerd;
• getransporteerd;
• verhandeld;
• gebruikt;
• (opnieuw) verwerkt.
Dat proces speelt zich af in wisselwerking met de
samenleving, die probeert de technologische
ontwikkelingen te sturen. Tegelijkertijd wordt de
samenleving ook beïnvloed, soms zelfs bepaald
door de techniek.
De wisselwerking tussen de samenleving en de
techniek die de mensen voortbrengen, dient in een
methode Techniek tot uitdrukking te komen. Dit
houdt vanzelfsprekend ook in dat er aandacht
dient te zijn voor relevante historische aspecten
van de Techniek.
De relatie tussen techniek en samenleving dienen
in een methode techniek niet als een apart onderdeel
aan de orde te komen. Deze relatie speelt
door de hele methode een wezenlijke rol.
Techniek heeft niet altijd een positieve invloed op
de samenleving. Kritische kanttekeningen bij
technologische ontwikkelingen horen naar de
mening van de auteurs in een techniekmethode
opgenomen te worden.
4 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

5 Techniek en milieu
Het spreekt voor zich dat als de techniek onlosmakelijk
verbonden is met de samenleving. Dat zelfde
geldt natuurlijk ook voor de techniek en het milieu.
Op al die momenten waarbij het milieu een rol
speelt, besteedt de methode hier aandacht aan.
De relatie techniek en milieu is een integraal
onderdeel van de methode.
6 Ontwerpen
Ontwerpen is een wezenlijk onderdeel van een
onderwijs-leerplan Techniek. technologisch speelde
en speelt hierin een belangrijke voortrekkersrol;
nog voordat ontwerpen in de kerndoelen was
opgenomen.
Juist bij het ontwerpen speelt de rol van de mens
en de samenleving zo’n belangrijke rol.
Juist bij het ontwerpen komt het creatieve proces
dat bij techniek zo belangrijk is, naar voren.
7 Systeemleer
Om het complexe en uitgebreide leerstofgebied
van de techniek te verduidelijken is het noodzakelijk
hierin structuur aan te brengen. De auteurs
proberen bij technologisch een consequente en
doordachte structuur te benadrukken.
In de techniek werken mensen altijd met:
• materie;
• energie;
• informatie.
Deze drie komen samen in het begrip 'systeem'.
Een systeem zet input via een proces om in
output. De input en de output bestaan uit materie,
energie en informatie.
Om een technisch systeem te ontwerpen is kennis
nodig van de eigenschappen van materie en
energie. Die kennis biedt voor een deel de natuurwetenschap
(biologie, natuurkunde en scheikunde).
Zeker voor bavo leerlingen is het belangrijk
die kennis ook te vergaren door zelf met techniek
te werken, door technische producten te
analyseren en door actief te proberen zelf technische
producten te ontwerpen.
8 Vernieuwing basisvorming en het leergebied
‘Mens en Natuur’.
Juist bij een vak als Techniek vinden de auteurs
het een uitdaging bruikbare onderwijskundige
vernieuwingen toe te passen.
Dat blijkt uit het feit dat de in 1997 tot stand gekomen
vernieuwde kerndoelen zich in vele opzichten
hebben aangepast aan de eerste editie van technologisch
(1995).
Bij deze eerste druk (maar wel de derde editie)
laat technologisch opnieuw zien bij de onderwijskundige
ontwikkelingen in het vak Techniek voorop
te lopen.
Op vele plaatsen is in de methode nadrukkelijker
aandacht gegeven aan de relatie met de natuurwetenschappen
en worden onderwerpen behandeld
die een relatie hebben met natuur-, scheikunde
en biologie. De relatie wordt echter duidelijk
vanuit een technische optiek benaderd. Techniek
verdient een duidelijke eigen plaats in het leergebied
Mens en Natuur. Het vak Techniek mag niet
verworden tot de plaats waar voor de vakken
biologie, natuur- en scheikunde de practica worden
uitgevoerd. Dat zou niet alleen de positie van
Techniek aantasten (waar zou dan bijvoorbeeld
het ontwerpen nog een plaats krijgen?) maar ook
die van deze drie natuurwetenschappelijke vakken.
Voor leerlingen zou dat bovendien een ernstige
verschraling zijn van het onderwijs en er wellicht
toe kunnen leiden dat de basisvorming nog
theoretischer van aard wordt.
U vind de meest recente informatie op de site:
http://www.vernieuwingbasisvorming.nl
Hieronder volgt de letterlijke tekst van het
document dat de taakgroep basisvorming heeft
opgesteld over het leergebied Mens en Natuur.
Mens en Natuur
Het leergebied ‘mens en natuur’ omvat elementen
uit de vakken natuur- en scheikunde, techniek,
biologie en verzorging. De leerinhouden van het
leergebied kunnen op verschillende manieren
worden geordend: in één leergebied, in twee
leergebieden ‘natuur en techniek’ en ‘natuur en
gezondheid’, in afzonderlijke vakken, in projecten
of in mengvormen van projecten en vaklessen. Het
leergebied biedt leerlingen in de basisvorming een
oriëntatie op natuur, techniek en zorg. De computer
wordt hierbij als hulp- en communicatiemiddel
gebruikt.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 5

De kern van dit brede leergebied is te typeren in
twee verschillende perspectieven. De mens is van
wil de natuur begrijpen en zoekt naar verklaringen.
Daarnaast wil de mens ook de natuur beheersen
om in de eigen behoeften te voorzien. Deze twee
drijfveren spelen in alle onderliggende disciplines
een rol. Het leergebied is daarom gericht op
enerzijds het verwerven van een onderzoekende
houding, anderzijds het leren ontwerpen en kiezen
om te voorzien in behoeften.
In een oriëntatie op natuurkunde en scheikunde
ontwikkelen leerlingen vaardigheden om onderzoek,
of delen daarvan, op een planmatige wijze
uit te voeren. Tegelijkertijd doen ze natuurwetenschappelijke
basiskennis op. Leerlingen leren
verschijnselen in de natuur te verklaren en leren
dat er een verscheidenheid aan verschijningsvormen
is. Ook leren zij dat kennis over onderwerpen
uit dit leergebied inzicht geeft in hun groter wordende
leefwereld. Zo leren zij over bouw en functioneren
van het eigen lichaam, hun rol in de natuur
en de afhankelijkheid van de natuur. Maar ook
leren ze de overgang te zien van concrete feiten
naar abstractere theorieën en modellen.
De toepassing en beheersing van natuurwetenschappelijke
kennis wordt vanuit twee kanten
benaderd. In een oriëntatie op techniek maken
leerlingen op een praktische manier kennis met de
methodiek van ontwerpen. Leerlingen leren ontwerpvaardigheden
die zij toe kunnen passen in het
ontwerpen en maken van een eenvoudig technisch
product. Bij de oriëntatie op zorg is het van belang
dat leerlingen leren dat zij bewuste keuzes kunnen
maken. Hiervoor is het nodig voldoende geïnformeerd
te zijn om inzicht te krijgen in de consequenties
van keuzes voor de eigen levenswijze. In
beide oriëntaties gaat het om verschillende manieren
om te voorzien in menselijke behoeften.
Kerndoelen
20
De leerling leert verschijnselen uit de natuur
(natuurkunde, scheikunde, biologie) waarnemen,
beschrijven, interpreteren, ordenen en reflecteren
èn daarover vragen te stellen.
21
De leerling leert in maatschappelijke situaties
aspecten te herkennen van natuurkundige, scheikundige
en biologische begrippen.
22
De leerling leert zo zelfstandig mogelijk een eenvoudig
natuurwetenschappelijk onderzoek van
beperkte omvang voorbereiden, uitvoeren en
beschrijven.
23
De leerling leert aan de hand van praktische
opdrachten kennis te verwerven over verschillende
verschijningsvormen van energie en materie.
24
De leerling leert de hoofdzaken te begrijpen van
bouw en functie van het menselijk lichaam.
25
De leerling leert aan de hand van praktische
opdrachten kennis te verwerven over groei en
ontwikkeling van planten en dieren.
26
De leerling leert dat milieueffecten op de samenleving
veroorzaakt kunnen worden door toepassingen
van biologie, natuur- en scheikunde.
27
De leerling leert hoe hij zelf de veiligheid van
verschillende leefsituaties (wonen, leren en werken,
deelname aan het verkeer) positief kan
beïnvloeden.
28
De leerling leert een eenvoudig technisch systeem
(product) te ontwerpen en maken, waarbij materie
bewerkt wordt voor de vervaardiging, energie
omgezet om te bewegen, te verlichten of te verwarmen,
én informatie verwerkt voor modelbesturing.
29
De leerling leert vaardigheden om een ontwerpprobleem
op een planmatige manier op te lossen.
Belangrijke trefwoorden voor deze vaardigheden
zijn: (deel)uitwerkingen bedenken, een ontwerpvoorstel
formuleren, een ontwerp realiseren, een
ontwerp testen en evalueren, het ontwerp opleveren
en presenteren.
30
De leerling leert over zorg voor het individu, de
sociale omgeving en de samenleving en leert
zorgen voor zichzelf en anderen.
6 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

31
De leerling leert binnen spectrum ‘zorg’ verbanden
te leggen tussen het functioneren van het lichaam
en de bevordering van en behoud van gezondheid.
De leerling leert daar een eigen verantwoordelijkheid
voor nemen.
9 Doe-vak
Het leerboek bevat alleen de theoretisch informatieve
component van het vak. De teksten en
de illustraties zijn functioneel en bevatten geen
overbodige ballast.
Het is niet de bedoeling dat de docent in de klas
het leerboek samen met de leerlingen stap voor
stap doorneemt. Dat moeten de leerlingen zelf
doen. Het leerboek is zo geschreven dat leerlingen
het zelfstandig kunnen doornemen. De vragen en
veel opdrachten zijn rechtstreeks gerelateerd aan
de teksten en afbeeldingen in het leerboek. Werkt
een leerling het werkboek serieus door, dan
betekent dat automatisch dat deze leerling de stof
in het leerboek moet hebben verwerkt.
De cd-rom bevat aanvullende leerstof (dus niet
alleen extra stof!). De opdrachten van de cd-rom
kan de leerling zelfstandig doornemen en zullen er
toe bijdragen dat de leerling de stof beter begrijpt,
maar ook de praktijkopdrachten beter kan verwerken.
Als u te veel tijd besteedt aan de theorie zullen
leerlingen gedemotiveerd raken. Het rendement
van uw lessen is dan zeker lager dan u wenst.
Leerlingen willen bij techniek iets doen. Het werkboek
biedt daarvoor ruimschoots de mogelijkheid.
10 Eigen inhoud
Er is gekozen voor een consequente didactische
aanpak. De leerstof is logisch opgebouwd, met
voor leerlingen duidelijke herkenningspunten.
technologisch heeft een zeer gestructureerde
opbouw. Het aanbieden van min of meer willekeurige
weetjes en vaardigheden strookt niet met een
opzet die de leerlingen juist de grote lijn wil laten
zien. Zonder een afgewogen, goed opgebouwd
curriculum zal Techniek nooit een serieus vak
worden. Zeker bij de invoering van een leergebied
‘Mens en Natuur’ dient u er voor te waken dat de
leerinhoud (theoretisch en praktisch) niet ondergesneeuwd
wordt door de natuurwetenschappelijk
vakken.
11 De grote lijn
Techniek is een veel omvattend terrein. Het is
onmogelijk om bij het schoolvak Techniek dit alles
te behandelen. Er moeten keuzen gemaakt worden.
Er is gestreefd naar een zo breed en volledig
mogelijk beeld.
Bij de volgorde van de hoofdstukken is gelet op de
technologische en historische ontwikkelingen. Dat
geldt voor beide delen van de methode. Onder
andere om die volgorde in de behandeling van de
stof recht te doen, is gekozen voor een klassikaal
en niet voor een roulatiesysteem. Gezien de
ervaringen van de voorgaande drukken is gekozen
voor een wijziging in de hoofdstukken – minder
hoofdstukken per leerjaar en een herschikking van
de inhoud.
12 technologisch leerjaar 1
technologisch leerjaar één behandelt de basisprincipes.
De opbouw en de volgorde van de hoofdstukken
komt overeen met de ontwikkeling van de
techniek in historisch perspectief.
Hoofdstuk 1 (wat is techniek?) vormt een inleiding,
waarin vooral de centrale rol van de mens en
zijn behoeften naar voren komen. Het hoofdstuk
probeert een correctie aan te brengen in het beeld
dat leerlingen meestal hebben van techniek. Om
ideeën voor werkstukken op papier te zette, heb je
een aantal vaardigheden nodig. Ontwerpen en
tekenen komen op een heldere manier aan de
orde.
In hoofdstuk 2 (materialen en bewerkingen) wordt
aandacht besteed aan de eigenschappen van
materialen en de verschillende soorten bewerkingen.
In hoofdstuk 3 (hefbomen) wordt het zeer oude
hefboom principe verklaard.
In hoofdstuk 4 (overbrengingen) wordt het principe
van overbrengingen behandeld. Overbrengingen
brengen bewegingen over en voor beweging
is energie nodig.
In hoofdstuk 5 (Uitvinden) is een afrondend
hoofdstuk, waarin de in de voorafgaande hoofdstukken
opgedane kennis en vaardigheden worden
gecombineerd bij het bedenken van een eigen
uitvinding. Leerlingen worden uitgedaagd hun
creativiteit te gebruiken bij het bedenken van een
technisch product.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 7

13 technologisch leerjaar 2
In leerjaar twee gaat het om de toepassingen van
de techniek. De relatie tussen de techniek, de
maatschappij en het milieu komen daardoor vaker
aan de orde. In de volgorde van de hoofdstukken
is een historische verantwoorde en logische opzet
aangehouden.
Hoofdstuk 1 (systemen) behandelt de systeemleer
waarbij de begrippen – materie, energie,
informatie en input, proces, output – aan de orde
komen. Het geheel is ingebed een beeld over de
werking van automaten.
Hoofdstuk 2 (Gebouwde omgeving) gaat over de
gebouwde omgeving. Mensen maakten bouwsels
om zich te beschermen. Die bouwsels vormden
nederzettingen en later steden. Andere bouwsels,
bruggen en wegen, maakten het mogelijk om van
de ene naar de andere nederzetting te komen.
Ook voor andere behoeften werden bouwwerken
ontworpen en gemaakt.
Toen mensen in steeds grotere getale samen
gingen wonen, nam de behoefte om zich te verplaatsen
toe. Het transport van mensen en goederen
vormt de inhoud van hoofdstuk 3 (transport).
Door de ontwikkelingen van de techniek, het
toenemend transport (vooral van mensen) nam
ook de behoefte aan communicatie op grote
afstand toe. Daarover gaat hoofdstuk 4 (communicatie).
Hoofdstuk 5 (stel dat) vormt de afsluiting van
leerjaar 2. Net zoals in leerjaar 1, integreert
hoofdstuk 5 de behandelde stof voor leerjaar 2.
Alle contexten komen samen bij het kijken naar
toekomstscenario's van mede door de techniek
veroorzaakte ontwikkelingen ('technology
assessment').
14 verschil vmbo – vmbo-T/havo/vwo
Verschillen tussen de vmbo en de vmbo-
T/havo/vwo editie:
leerboek
• vanzelfsprekend is er een verschil in tekstniveau
tussen beide edities. De teksten in het
leerboek vmbo zijn compacter en bevatten
minder begrippen. Ook het abstractieniveau
ligt bij deze editie lager. De begrippen en belangrijke
woorden zijn vet gedrukt.
• de opmaak van de vmbo-editie is ruimer en
bevat dus ook minder tekst.
• het leerboek vmbo bevat minder paragrafen.
Die paragrafen die op meer theoretisch niveau
liggen zijn vervallen.
werkboek
• het vmbo-werkboek heeft geen ‘Check-it’
systeem. Per spread kan de docent in het
vmbo-werkboek de opdrachten controleren en
‘afvinken’.
• de opdrachten en werkstukken uit de vmboeditie
sluiten meer aan bij de opdrachten en
werkstukken uit de vmbo-L-editie.
• de vragen en opdrachten zijn concreter gericht
op het leerboek, ze bevatten minder keuze
mogelijkheden en geven vaak voorbeelden.
• de opmaak van het werkboek maakt gebruik
van vetgedrukte kernwoorden.
15 verschil vmbo-T/havo en havo/vwo werkboek
Het leerboek voor beide niveau is gelijk. In het
werkboek zitten wel verschillen, hoewel de werkstukken
en de praktische opdrachten veelal gelijk
zijn:
• de vragen en theoretische opdrachten zijn
concreter gericht op de teksten en de afbeeldingen
in het leerboek.
• de keuzemogelijkheden bij de vragen en de
theoretische opdrachten zijn kleiner.
• bij de antwoorden worden vaker voorbeelden
gegeven.
16 Opbouw van een hoofdstuk
Elk hoofdstuk is opgebouwd volgens een vast
stramien:
Leerboek:
• De eerste paragraaf is een inleiding, die een
indruk geeft over het onderwerp dat in het
hoofdstuk aan de orde komt. Er wordt aangegeven
wat de doelstellingen zijn.
• De volgende paragrafen behandelen de
eigenlijke leerstof. Nieuwe begrippen worden
geleerd met ondersteuning van practicumopdrachten
in het werkboek. Voorbeelden komen
uit de geschiedenis, het heden, maar ook uit
voorbeelden met een wat ongewoner, futuristisch
karakter. Milieuaspecten en de relatie
techniek en samenleving komen consequent
aan de orde.
• Een speciale paragraaf (spread) bestaat uit
een grote afbeelding die een (visueel) beeld
geeft van een technisch product of systeem.
8 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

• Een (meestal) laatste paragraaf biedt stof met
een grotere diepgang. In deze paragraaf komen
ook vaak onderwerpen aan de orde die
aan de natuurwetenschappen (‘science’) gerelateerd
zijn.
• Elk hoofdstuk in het leerboek sluit af met een
‘Techno report’. Het laat zien hoe in de praktijk
techniek gebruikt wordt. Opnieuw wordt
daarin de rol van de mens in de techniek benadrukt,
onder meer door te laten zien welke
technische beroepen en opleidingen er zijn en
hoe mensen het werken in de techniek ervaren.
• Achterin het leerboek staat een encyclopedisch
gedeelte. Op een systematische wijze
(volgens de functiedriehoek) worden materialen,
vormen, bewerkingen en functies beschreven.
In leerboek 2 wordt het encyclopedisch
gedeelte uit leerboek 1 herhaald.
Werkboek:
• In het werkboek staan vragen en opdrachten
waarmee de leerling kan controleren of de stof
is begrepen. Spelenderwijs leren de leerlingen
door doe-activiteiten greep te krijgen op de
leerstof.
• De laatste opdracht bij elk hoofdstuk gaat over
een specifiek deel van het encyclopedisch
gedeelte. In de loop van de twee leerjaren
komen alle onderdelen van het encyclopedisch
gedeelte aan de orde.
• Elk hoofdstuk in het werkboek eindigt met een
werkstuk. Leerlingen krijgen de gelegenheid
zelf (op een gaandeweg minder gestuurde
manier) oplossingen te bedenken. Langzamerhand
leren de leerlingen zich aspecten van
het ontwerpen en ontwerpmethodieken eigen
te maken.
Cd-rom:
• Bij de set met werkboeken hoort een cd-rom.
Hierop staan opdrachten geordend per hoofdstuk
en per paragraaf.
• Als afsluiting staan ook een aantal praktijk
opdrachten. Dit zijn opdrachten die aansluiten
bij de praktijk opdrachten en het werkstuk uit
het werkboek.
• Sommige opdrachten hebben een directe
relatie met opdrachten uit de werkboeken. Ze
zijn aanvullend en maken gebruik van de
functionaliteit (animaties etc.) die een werkboek
onmogelijk kan bieden.
• Er staat ook extra leerstof op de cd-rom. Er is
soms gekozen deze leerstof alleen op de cdrom
te plaatsen omdat de interactieve moge-
lijkheden van de cd-rom deze leerstof veel beter
tot zijn recht laat komen. Het in het werkboek
opnemen van deze leerstof zou inconsequent
zijn: de werkboeken zouden nog dikker
worden en de ‘papieren’ verwerking zou veel
minder geschikt zijn.
• Als laatste opdracht bij een hoofdstuk kunnen
leerlingen een ICT-formulier invullen en printen.
Dit formulier kan in het werkboek geplakt
worden. De leerling geeft hiermee aan de opdrachten
van de cd-rom uitgevoerd te hebben.
17 ‘Check-it’ systeem
In de werkboek voor het vmbo-T/havo/vwo staan
bij de meeste vragen en opdrachten een ‘Check-it’
rondje. Dit hoort bij een systeem waarbij leerlingen
elkaars werkboeken kunnen controleren. Het
systeem wordt uitgelegd in het werkboek.
18 De rol van de leerling
De leerling leert om met technische middelen
eigen oplossingen te bedenken. Het ontwerpen is
een activiteit die de mogelijkheden in zich heeft
alle aspecten van de techniek tot uitdrukking te
laten komen.
Het zoeken naar eigen oplossingen is essentieel
voor het vak Techniek. Leerlingen ervaren dat het
maken van eigen keuzes belangrijk is bij dit vak.
Het maken van gestandaardiseerde, identieke
werkstukken levert hierin geen wezenlijke bijdrage.
Een leerling die slechts uitvoerder is, zal dat niet
ervaren als een bijdrage in het verkrijgen van
inzicht in technische processen. Bovendien sluit
deze werkwijze niet aan bij een onderwijsvisie
waarin de leerling moet leren zijn eigen verantwoordelijkheid
te nemen en zelfstandig keuzes
moet leren maken.
De leerling leert bij technologisch ook samen te
werken. In diverse opdrachten wordt hier nadrukkelijk
op gewezen.
19 De rol van de docent
Een moderne didactiek vraagt van de docent een
begeleidende taak. Leerlingen dienen zo veel
mogelijk zelfstandig te werken. Dat zullen ze
moeten leren en daarin moeten ze begeleid worden.
technologisch biedt u hiervoor ruimschoots de
gelegenheid.
technologisch heeft niet voor een roulatiesysteem
gekozen. De opbouw van de methode staat dat
niet toe. Bovendien kan de docent in de klas (of in
een groep) zijn schaarse begeleidingstijd veel
efficiënter gebruiken.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 9

Door de opbouw van de methode biedt technologisch
u alle kansen deze begeleidende rol optimaal
te vervullen.
20 Zelfstandig werken en eigen verantwoordelijkheid
De methode is zoveel mogelijk gericht op zelfstandig
werken. De docent heeft de mogelijkheid de
leerlingen duidelijk te volgen.
• Alle opdrachten en werkstukken zijn uitgebreid
geïllustreerd. De instructies zijn kort en duidelijk
en stapsgewijs opgebouwd.
• De teksten in het werkboek en het leerboek
zijn aangepast aan de taalvaardigheden van
de leerlingen.
• De cd-rom is uitstekend zelfstandig door te
nemen en biedt aanvullende en extra opdrachten.
• U kunt er voor kiezen de vragen en theoretische
opdrachten door de leerlingen in principe
thuis te laten maken. technologisch is er op
gericht dat leerlingen dit zelfstandig kunnen.
Op school controleert u dit proces en grijpt in
waar nodig. In de les heeft u dan meer tijd om
aandacht te besteden aan de praktische opdrachten
en de werkstukken. Veel leerlingen
zijn juist hiervoor gemotiveerd. Hoe beter er
thuis gewerkt wordt hoe meer tijd er is voor de
praktijk.
• Leerlingen die de praktijkopdrachten en de
werkstukken eerder af hebben kunnen al op
school beginnen met het huiswerk. Een leerling
die snel werkt wordt dus ook op deze manier
beloond met minder huiswerk.
21 Vrijheid van de docent, tijdgebrek
Door het klassikale systeem heeft u de mogelijkheid
opdrachten en werkstukken aan te passen
aan uw wensen. U vertelt de leerlingen hoe u een
en ander wilt wijzigen. Deze wijzigingen meteen in
het werkboek laten noteren.
Er zijn zoveel opdrachten en werkstukken dat u
altijd de mogelijkheid heeft iets te laten vallen of
versneld (eenvoudiger of gedeeltelijk) te laten
uitvoeren.
Slechts wanneer de auteurs nadrukkelijk van
mening zijn dat er sprake is van een EXTRA
opdracht, is dit in het werkboek vermeld. Natuurlijk
kunt u er voor kiezen zelf andere opdrachten als
EXTRA te beschouwen.
22 Toetsen en evaluatie
De toetsing richt zich op drie hoofdonderdelen.
U kunt voor elk onderdeel een cijfer (of aantekening)
geven. Vervolgens bepaalt u een eigen
weging om tot een eindcijfer te komen.
• Werkboek
• De beantwoording van de vragen in het
werkboek.
• De wijze waarop de opdrachten zijn uitgevoerd.
Sommige grote opdrachten een eigen
beoordeling (c.q. cijfer) geven.
• Werkstuk
• Tekeningen en opzet (evt. brochure)
• Feitelijk werkstuk
• Toetsenbundel
U kunt een toetsenbundel bestellen met schriftelijke
en digitale toetsen (toetsen met de computer).
In het overzicht per hoofdstuk (en per
les) is steeds in de laatste lessen een afsluiting
en een toets gepland.
23 Toetsen met de computer
Nooit meer nakijken
Proefwerken nakijken hoort voor veel docenten tot
de vervelendste klussen. De bij technologisch
meegeleverde schriftelijke proefwerken kosten
ongeveer 30 tot 40 minuten nakijkwerk voor een
klas van 24 leerlingen. Die tijd kunt u zich besparen
als u proefwerken afneemt met de computer.
Stelt u zich eens voor: u gaat met uw klas naar de
computerruimte; elke leerling achter een computer,
de leerling tikt zijn naam en zijn klas in. De leerling
ziet hoeveel vragen er zijn en hoeveel tijd hij of zij
daarvoor krijgt. Meteen na afloop krijgt de leerling
de score te zien. Deze score wordt opgeslagen in
een bestand. De docent kan de resultaten bekijken,
printen, maar ook als tekstbestand of database
bestand exporteren. De resultaten kunt u
analyseren en eventueel bijstellen.
Bij technologisch hebben we de afgelopen jaren
veel ervaring opgedaan met het digitaal toetsen.
Met ingang van de editie 2003 is er gekozen voor
een ander programma. Niet omdat het huidige
programma Techno-toets (op basis van het raamwerk
toetsprogramma Testcase) niet goed werkt.
Waarschijnlijk is het nog steeds het meest stabiele
en gebruikersvriendelijke programma.
10 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

Testcase wordt echter niet meer onderhouden –
de auteur Cees Rozendaal is onverwacht overleden.
De huidige eigenaar van het programma het
ROC te ’s-Hertogenbosch gebruikt Testcase nog
steeds op hun zeer uitgebreide educatieve netwerk.
Ook zij schakelen op termijn – noodgedwongen
– over op een ander toetsprogramma. technologisch
heeft gekozen over te stappen op het in
Nederland meest gebruikte toetsprogramma
‘Wintoets 3.0 Pro’. Wintoets heeft minder mogelijkheden
dan Testcase en ziet er wat opmaak e.d.
veel soberder uit. Wij leveren in de toetsenbundel
voor technologisch nu alleen de inhoud van de
toetsen, niet het programma zelf. De scholen
moeten zelf het toetsprogramma aanschaffen om
de toetsen af te kunnen nemen. De meeste scholen
hebben een versie van Wintoets al in hun bezit.
U kunt voortaan zelf vragen aanpassen en aanvullingen
maken. U kunt nu ook vragen uitwisselen
met collega’scholen.
24 Video - Klokhuis en technologisch
In samenwerking met technologisch heeft Klokhuis
10 afleveringen samengesteld die precies aansluiten
bij de hoofdstukken van technologisch. Vijf
voor het eerste jaar en vijf voor het tweede jaar.
De afleveringen staan op twee videobanden.
25 Video – Techno-bits
Het Teleac - NOT heeft een serie programma's
uitgezonden over Techniek: Techno-bits. Het
bevat acht onderwerpen van ieder twintig minuten.
Ze duren iets te lang, maar sluiten goed aan bij
technologisch (Marc de Vries was een van de
adviseurs). Er zijn vast collega’s die de programma’s
hebben opgenomen. Let op aankondigingen
in het vakblad van VeDoTech (Vereniging Docenten
Techniek).
26 Technobriefje
In de werkboeken voor het vmbo maken de leerlingen
een samenvatting. Die kunnen ze eventueel
gebruiken bij het maken van een toets.
Op de volgende bladzijde ziet u een leeg Technobriefje.
U kunt het kopiëren en aan de leerlingen geven.
De leerlingen kunnen hierop eventueel de samenvatting
overnemen en zelf nog meer aantekeningen
(en tekeningen) op maken.
Het Technobriefje mogen de leerlingen gebruiken
bij het maken van een proefwerk. Samen met het
proefwerk leveren ze het briefje in.
U moet zien te voorkomen dat leerlingen ingevulde
Technobriefjes kopiëren en onder elkaar verspreiden.
U kunt dat bijvoorbeeld voorkomen door
alleen met de hand (in kleur) geschreven briefjes
te accepteren.
Veel leerlingen vinden het leuk om met de computer
een Technobriefje te maken. De geprinte tekst
plakken ze dan op het TECHNOBRIEFJE. De
hoeveelheid tekst op het briefje kan dan veel meer
zijn.
Let erop dat de tekst (en de opmaak) bij geprinte
TECHNOBRIEFJES verschillend is. Anders nemen
de leerlingen elkaars bestanden over.
Juist door zelf aantekeningen te maken voor een
proefwerk, leren leerlingen overzichtelijk de leerstof
te bestuderen en samen te vatten.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 11

Lever dit briefje samen met je proefwerk in.
Naam : ............................................................................
Klas: ..................................... Datum: ............................
12 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

27 Vaardigheden
De methode bevat geen handleiding voor de
‘basistechnieken’.
Natuurlijk zijn bij Techniek vaardigheden essentieel.
Er is echter een duidelijke keuze gemaakt
voor de wijze waarop we leerlingen deze vaardigheden
aanleren.
Het is ondoenlijk om in een boek een volledige
instructie te geven, aan de hand waarvan leerlingen
de basistechnieken kunnen leren. Al snel zal
blijken dat de instructies tekortschieten en de
leerlingen niet kunnen boeien.
Voor het geven van instructies over vaardigheden
zijn veel geschiktere methodieken dan een theoretische
presentatie in leer- en werkboeken. Vaardigheden
ontwikkelt de leerling door het doen. Het
is een illusie te denken dat er een andere wijze
mogelijk is. Een leerling die nooit heeft ervaren dat
iets mis kan gaan, heeft waarschijnlijk weinig
geleerd.
De rol van de docent is essentieel. De docent geeft
al demonstrerende het goede voorbeeld. Daarna
zal de leerling al doende moeten leren. De docent
wijst de leerling vervolgens op zijn of haar fouten
en zal helpen als dat nodig is.
Door het klassikale systeem biedt technologisch
de docent de mogelijkheid om effectief instructies
te geven. Alle leerlingen zijn tegelijkertijd met
dezelfde opdrachten en werkstukken bezig. Vaak
komen ze min of meer tegelijkertijd dezelfde soort
problemen tegen. U kunt daar als docent op
inspelen.
De instructies in de werkboeken kunt u (en de
leerling) als leidraad zien. Het is zeker bij de
werkstukken geen kant en klaar recept voor
allemaal identieke werkstukken.
Het kan handig zijn sheets te maken met aanwijzingen
in tekst en beeld.
28 Encyclopedisch gedeelte
Onmiskenbaar dienen de leerlingen kennis te
hebben van de wijze waarop producten tot stand
komen. Hieraan is voldaan door deze kennis
gestructureerd aan te bieden in het encyclopedisch
gedeelte achter in het leerboek.
Aan de hand van de functiedriehoek worden
vormen, materialen en bewerkingen behandeld.
Er is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van overzichten,
schema's en plaatjes. In het onderdeel
functies staan beschrijvingen van de werkingsprincipes
van diverse systemen.
Het encyclopedisch gedeelte is niet voor niets zo
genoemd. Het is bedoeld als naslagwerk en niet
als leerstof. Het encyclopedisch gedeelte is tevens
een hulpmiddel om bij het ontwerpen te raadplegen
en tot een keuze te komen.
Het encyclopedisch gedeelte uit leerjaar 1 wordt in
leerjaar 2 herhaald en uitgebreid.
In het werkboek worden bij elk hoofdstuk in de
laatste opdracht vragen gesteld over een specifiek
onderdeel van het encyclopedisch gedeelte.
29 Materialen en gereedschap
Zo veel mogelijk maken we gebruik van standaard
materiaal en gereedschap. De maten van het
materiaal zijn zo veel mogelijk standaardmaten. U
kunt natuurlijk afwijken van de gekozen materialen.
In deze handleiding staat per hoofdstuk aangegeven
wat u aan materiaal en gereedschap nodig
heeft.
Er is tevens een overzicht gemaakt van de standaard
inventaris van een technieklokaal.
30 Technisch Onderwijs Assistent
Van menig techniekdocent verwacht het schoolbestuur
dat deze zijn eigen leermiddelen en inventarisonderdelen
maakt. Van veel docenten kennen
wij uiterst vreemde voorbeelden. Natuurlijk mag
men van een techniekdocent een redelijke bijdrage
verwachten in het verzorgen van zijn lokaal en de
leermiddelen, maar de school mag hier geen
misbruik van maken.
Op slechts weinig scholen is er een Technisch
Onderwijs Assistent (TOA) werkzaam voor het vak
Techniek. Behalve een financieel argument is er
geen reden te vinden waarom er geen TOA voor
Techniek is. Natuurkunde, Scheikunde en Biologie
beschikken in het havo/vwo onderwijs vaak wel
over een TOA. In deze vakken is de werkdruk voor
de TOA veelal toegenomen. Extra middelen voor
het aantrekken van een TOA voor Techniek zijn
veelal niet beschikbaar gesteld. Het is duidelijk dat
u naast het morele recht, niet met de wet in de
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 13

hand een beroep kunt doen op de assistentie van
een TOA.
14 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

U als docent Techniek bent primair verantwoordelijk
voor de verzorging van uw lessen. De school
dient u hiervoor de middelen (faciliteiten) te geven.
Er zijn kerndoelen gesteld voor Techniek waar uw
school aan dient te voldoen. Er is een ARBO-Wet
waar uw werkomgeving én die van de leerlingen
aan moet voldoen.
De school (i.c. het schoolbestuur) dient daarvoor
de middelen beschikbaar te stellen. Mocht uw
school de middelen niet hebben, dan is het niet
aan de docent deze problemen op te lossen, maar
is dat een taak van het bestuur. Het bestuur is
verplicht stappen te ondernemen die een probleemsituatie
kunnen oplossen cq. kunnen voorkomen.
31 Lokaalassistent
Op veel scholen is een Melkertbaan ingezet als
hulp bij Techniek. De ambtelijke terminologie
gewijzigd in een I/D baan (Instroom/Doorstroom
baan). Deze functionaris is in dienst van de school
maar wordt grotendeels door de overheid (gemeente)
betaald. Natuurlijk zijn er voorwaarden
verbonden aan het aanstellen van een functionaris
met een I/D baan.
In principe betreft het banen van 32 uur.
I/D banen zijn uitdrukkelijk bedoeld voor hulpfuncties,
zoals: hulpconciërges en lokaalassistenten.
Een I/D baan bij techniek valt onder de functie
lokaalassistent. Hij biedt bijvoorbeeld hulp bij
onderhoudswerk, licht administratief werk en bij
het gereedmaken van lesmaterialen.
Een lokaalassistent is geen onderwijsassistent (zie
18). Een school kan meerdere I/D banen hebben.
Het aanstellen van een I/D werknemer moet de
toestemming hebben van de MR. Op een vacature
als I/D baan wordt gesolliciteerd, d.w.z. dat de
school bepaalt of een kandidaat geschikt is. Of
een kandidaat mag solliciteren bepaalt de gemeente.
Deze taken zijn meestal uitbesteed aan
een door de gemeente gesubsidieerde instantie.
Het gaat in principe om mensen die meer dan één
jaar werkloos en uitkeringsgerechtigd zijn volgens
de Algemene Bijstandswet.
Voor meer informatie raden wij u aan te lezen:
Uitleg nr. 15, 30 oktober 1996, blz.16,17 en 18
(in het bezit van uw schoolleiding).
Er is ook een brochure van OC en W getiteld:
Werk, werk, werk
óók in het onderwijs en de wetenschappen
december 1996
Te bestellen bij Sdu Servicecentrum
Postbus 20014
2500 EA Den Haag
070-3789830
fax 070-3789783
Gezien de regelmatig gewijzigde regelgeving is het
raadzaam ook inlichtingen in te winnen bij de
gemeente. Zeker als u merkt dat de school niet
genegen is u ten dienste te staan en hiervoor
misschien twijfelachtige argumenten geeft, zoals:
daar komen wij niet voor in aanmerking, of daar
hebben wij slechte ervaringen mee, etc.
Op sommige scholen wordt ook van andere vaak
meestal gemeentelijke regelingen gebruik gemaakt.
Ook hiervoor geldt dat deze regelingen
vaak wijzigen.
32 Verkort leerplan
Op de volgende bladzijde ziet u een verkort leerplan
horende bij de methode.
Dit leerplan kunt u gebruiken in een schoolwerkplan.
Door zijn compactheid is het overzicht informatief.
Het vermelden van de kerndoelen is achterwege
gelaten. De kerndoelen uit 1999 hebben bij de
vernieuwde basisvorming niet meer die verplichtende
status omdat scholen ook mogen experimenteren
met de leergebieden uit de vernieuwde
basisvorming. Techniek hoort daar vooralsnog (in
de politiek weet je nooit!) bij het leergebied science
samen met de vakken Natuur- en scheikunde,
Biologie en verzorgen. De kerndoelen voor dit
leergebied zijn zo breed dat het weinig zinvol is ze
bij dit overzicht voor Techniek te vermelden.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 15

Korte omschrijving leerplan techniek
De methode technologisch is een uitgave van
Educatieve Partners Nederland (EPN).
De methode bestaat uit twee leerboeken (voor elk
jaar één) en vier werkboeken (twee per leerjaar).
Bij elk leerjaar hoort bovendien een cd-rom met
digitale opdrachten. De leerboeken bevatten de
theoretische leerstof en achtergrondinformatie. De
leerstof is onderverdeeld in 10 hoofdstukken: elk
leerjaar 5 hoofdstukken. Bij elk hoofdstuk horen
vragen, opdrachten en een werkstuk. De volgorde
van de hoofdstukken is didactisch opgebouwd. Er
zal niet gewerkt worden in een roulatiesysteem.
Per hoofdstuk wordt getoetst, waarbij alle leeraspecten
(kennis en vaardigheden) een rol spelen.
Binnen elk hoofdstuk kunnen leerlingen op hun
eigen niveau werkzaam zijn (differentiatie) en is
tevens extra stof aangeboden.
Leergebied ‘Mens en Natuur’
Technologisch probeert gestalte te geven aan een
geleidelijke samenwerking met andere vakken
binnen het leergebied Mens en Natuur. Er wordt in
de methode daar waar het functioneel is en met
regelmaat verwezen naar de natuurwetenschappelijke
aspecten en de relaties met de natuurwetenschappen.
Leerjaar 1
Tevens komen de relaties van de Techniek en
andere leergebieden Mens en Maatschappij en
Mens en Cultuur aan de orde.
Werkwijze
De verwerking van één hoofdstuk zal ongeveer 14
tot 16 lessen van 50 minuten, oftewel zeven of
acht blokuren, in beslag nemen. In het eerste
leerjaar ligt de nadruk op de praktische en theoretische
kennis over technische systemen en principes.
In het tweede leerjaar op de techniek als
verschijnsel in de maatschappij.
Het praktisch werken beslaat minstens 75% van
de lestijd.
De hieronder genoemde leerinhouden worden zo
veel mogelijk in de les vertaald in praktische
opdrachten waarbij het probleemoplossend handelen
en het ontwerpen van technische producten en
modellen voorop staat.
Bij diverse werkstukken en opdrachten werken de
leerlingen samen.
1 � Wat is techniek? � kennismaking en introductie in het vak techniek (beeldvorming). Een inleiding over de
belangrijkste kenmerken van techniek als uitbreiding van de menselijke mogelijkheden.
2 � Materialen en
bewerkingen
� eigenschappen van materialen – soorten materialen.
� functiedriehoek: materiaal - vorm – bewerking en functie.
� soorten en eigenschappen van verbindingen
3 � Hefbomen � ontwikkeling van gereedschap
� functie / werking van hefbomen
4 � Overbrengingen � ontwikkeling van apparaten waarin overbrengingen gebruikt worden.
� functie / werking van overbrengingen
5 � Uitvinden � het proces van ontwerpen, maken en gebruiken, toegepast op door leerlingen zelf te
onderzoeken en te bepalen technische problemen
Leerjaar 2 �
1 � Systemen � systeemleer (omzetten van energie – materie - informatie en input –proces - output)
� de relatie tussen de technische productiesystemen en de samenleving
� functie/ werking van productiesystemen en automaten
2 � Bouwwerken � de rol van de gebouwde omgeving in de samenleving
� technische aspecten bij het bouwen – constructie/systemen
3 � Transport � transport als verschijnsel in onze samenleving
� functie / werking van transportmiddelen
4 � Communicatie � communicatie als verschijnsel in onze samenleving
� functie / werking van communicatiesystemen
5 � Stel dat ... � technology assessment en de wijze waarop de wereld in de toekomst door de techniek
beïnvloed wordt.
16 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

33 Groepsgrootte
Bij technologisch wordt uitgegaan van een
groepsgrootte van maximaal 32 leerlingen. Dit
komt overeen met de maximale groepsgrootte van
een klas. Wij zijn ervan op de hoogte dat in alle
oorspronkelijke leerplanvoorstellen een maximum
groepsgrootte van 24 leerlingen voor techniek
werd aangehouden. Natuurlijk verdient een
groepsgrootte van maximaal 24 leerlingen bij
praktisch werken de voorkeur. De praktijk wijst
echter uit dat het scholen, om wat voor reden dan
ook, niet lukt de groepsgroottes bij techniek door
splitsingen te verkleinen. Een school dient wel het
technieklokaal aan deze groepsgrootte aan te
passen.
Zeker voor vmbo leerlingen is een maximum
groepsgrootte van 24 bij Techniek geen luxe maar
zowel op didactische gronden als om veiligheidsoverwegingen
aan te bevelen. In sommige gevallen
zelfs een noodzaak.
Wist u overigens dat het vroeger bij Algemene
Techniek (voor de bavo) volstrekt ongebruikelijk
was dat er groepen van boven de 24 waren. Vaak
hadden docenten 20 jaar geleden halve klassen bij
de praktische vakken. Ook de maximum groepsgrootte
voor alle klassen was vroeger 30 en geen
32.
U bent de bezuinigingen toch nog steeds niet
vergeten?
34 ARBO-Wet
Het aantal van maximaal 24 leerlingen vindt een
"wettelijke" basis in de brochure 'Veiligheid Gezondheid
Milieu in het onderwijs' (Ministerie van
O&W en Ministerie van V&M, 1989) en de ARBO-
Wet. Het is gekoppeld aan een genormeerde
lokaalgrootte van 108 m² (exclusief berging). Ook
de andere regelgeving betreffende de verplichte
lokaal- en veiligheidsvoorzieningen staat in deze
brochure. De brochure heeft een wettelijke basis
gekregen na invoering van de ARBO-Wet (november
1990).
Bij een maximum groepsgrootte van 32 leerlingen
geldt volgens de ARBO-Wet een minimale lokaalgrootte
van 144 m² (exclusief berging).
Zie hierover:
w afl. 8 in de info-reeks van het Procesmanagement
Basisvorming , 'Veiligheid in het technieklokaal'
(juni 1994, ISBN: 90-74723-11-X);
w info 72 van het Informatie & Advies Centrum
Schoolaccommodaties (ICS te Gouda), 'Autonomievergroting
en Arbo-zorg'.
De meeste technieklokalen zijn gerealiseerd na
invoering van deze wet. Scholen mogen niet als
excuus opvoeren dat er sprake is van overmacht.
Het is niet meer mogelijk een beroep te doen op
een Rijksbijdrage vallende onder de regeling
‘Kleine Stichtingskosten' tot f 500.000.
Eventuele vergoedingen dienen nu door het
schoolbestuur aangevraagd te worden bij de
gemeente. De Rijksoverheid heeft namelijk het
eigendom van al zijn schoolgebouwen overgedaan
naar de gemeentes. De vergoeding die de gemeente
krijgt van het rijk voor het onderhoud van
de gebouwen is echter gebaseerd op niet geïndexeerde
bedragen uit jaren 60/70 en met een
korting van 10%. Gemeentes hebben voor het
onderhoud te weinig geld gekregen van het rijk. Bij
veel gebouwen is bovendien sprake van achterstallig
onderhoud of van noodvoorzieningen (noodlokalen)
die in wezen al lang waren afgeschreven.
35 Financiering
U dient samen met uw schoolleiding zorg te dragen
voor een fatsoenlijke financiële onderbouwing.
Wij geven hier een voorbeeld van de opzet voor
een begroting voor het vak Techniek.
Bijdrage ouders
• leerboek en/of werkboek.
Ouders dienen de kosten van het leer- en werkboek
te dragen. Het leerboek kan verscheidene
jaren meegaan. Het kan opgenomen worden in
een boekenfonds of huursysteem. De werkboeken
(twee per jaar bij twee maal twee lesuren per
week) worden door de leerlingen ingevuld en
zullen jaarlijks vervangen dienen te worden.
• verbruiksmaterialen.
U rekent hier de materialen bij die de leerlingen
verbruiken tijdens de les: hout, karton, verf, spijkers,
etc. net zoals bijvoorbeeld proefwerkpapier.
Er blijken grote verschillen te bestaan in de ouderbijdrage
voor verbruiksmaterialen. Op sommige
scholen betalen de ouders het volledige bedrag op
andere scholen minder dan de helft.
Wij zijn uitgegaan van een maximum van 0,20 per
lesuur. Bij twee lesuren in de week komt dit neer
op maximaal € 14,40 per leerjaar. Tot nu toe (1-6-
2003) wijst de praktijk uit dat de kosten lager
kunnen liggen (afhankelijk van inkoop, keuze
materiaal, uitval van opdrachten en werkstukken).
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 17

Bijdrage school (exploitatiekosten)
Dit zijn kosten gedekt door de vergoeding die de
school krijgt van het Rijk. Sommige scholen laten
een flink deel van de kosten van de verbruiksmaterialen
vallen onder de exploitatiekosten.
� Afschrijving inventaris
U maakt een lijst van uw inventaris met een gespecificeerde
waarde en de afschrijvingstermijn.
Bijvoorbeeld:
� een gedeelte van de inventaris jaarlijks
(figuurzaagjes, schuurpapier, kwasten).
Het onderscheid tussen deze begrotingspost
en de 'verbruiksmaterialen' is soms
marginaal;
� een gedeelte van de inventaris driejaarlijks
(bijv. zagen, tangen, vijlen, etc.);
� een gedeelte eens in de vijfjaar (handboor,
etc.);
� een gedeelte eens in de tien jaar (krukjes,
overhead- projector, kleine bankschroef,
etc.);
� een gedeelte eens in de 25 jaar (werkbanken,
docententafel, stelling, kolomboor,
etc.).
� Onderhoudskosten inventaris
(reparaties e.d.)
� Nieuwe aanschaf inventaris
U zult af en toe iets nieuws willen aanschaffen:
nieuwe apparaten die op de markt komen, etc
� Verwarmings- en schoonmaakkosten
Lump Sum
Het vergoedingssysteem is voortdurend aan
verandering onderhevig. Bij alle scholen is sprake
van een 'Lump Sum' financiering. De school mag
met instemming van de Medezeggenschapsraad
(MR) exploitatievergoeding omzetten in een personeelsvergoeding.
De besteding van de Lump
Sum vergoeding is aan behoorlijk wat regels
gebonden en deMR speelt bij de besteding een
belangrijke rol.
Het betekent in ieder geval wel dat u een steeds
grotere verantwoordelijkheid krijgt voor uw begroting.
Een bedrijfsmatige aanpak met een duidelijke
begroting zal uw onderhandelingspositie versterken.
36 Blokuren
Lesuren duren op de meeste scholen vijftig minuten.
Indien voor Techniek in één jaarlaag twee
lesuren op het rooster staan, bevelen wij blokuren
aan. De lestijd wordt dan veel efficiënter gebruikt.
U bent de helft minder tijd kwijt aan opruimen en
leswisselingen.
Blokuren bevorderen de rust in het lokaal aanzienlijk.
Als u zes lesuren op een dag hebt, maakt het
heel wat uit als er zes groepen zijn geweest of drie
groepen.
Steeds meer scholen gaan over op lesuren van 45
minuten. Zeker dan zijn blokuren voor techniek
bijna een noodzaak.
37 Lokaalinrichting algemeen
De methode stelt geen ingewikkelde inventariseisen.
Ook de verbruiksmaterialen kunnen beperkt
zijn. Bij het schrijven van de methode is vanaf het
begin rekening gehouden met minimale voorzieningen.
U kunt met de methode werken met dit
minimum. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat een
school niet op basis van redelijke argumenten kan
besluiten meer geld beschikbaar te stellen. Zeker
bij Techniek zal dat een enthousiasmerende
werking hebben, zowel op de leerling als de
docent.
Aanbevelingen, zoals in deze handleiding zijn
opgenomen, zijn op veel scholen nagevolgd. De
auteurs hebben er geen bezwaar tegen als u hun
lokaal wilt bezichtigen. Het is mogelijk de lokalen
van de auteurs (Peter Mes en Jos Smeets) te
bezoeken. Neemt u contact op met de uitgever
voor een afspraak. Waarschijnlijk vindt u bij u in de
buurt ook een school die werkt met technologisch.
Soms kan het handig zijn hier eens op bezoek te
gaan. Wilt u adressen neem dan contact op met de
uitgever.
Verdeling in groepen
Het is praktisch de klas te verdelen in maximaal
acht groepen van maximaal vier leerlingen elk.
Voor elke groep heeft u een vierpersoonstafel
beschikbaar. In het midden van het lokaal kunt u,
als de ruimte het toelaat, een rij schrijftafels plaatsen.
In het midden bevindt zich ook de docententafel
(zie de tekeningen van voorbeeldplattegronden).
18 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

Werktafel
Een goede maat voor een werktafel is ongeveer
1200×1500 mm. De standaard vierpersoonstafel is
echter 1000×2000 mm. Diverse fabrikanten leveren
ook tafels op maat. De grootte van de tafel is
afhankelijk van uw voorkeur, financiële mogelijkheden
en het formaat van uw lokaal. Een breedte
van 1200 mm heeft als voordeel dat twee leerlingen
goed tegenover elkaar kunnen werken. Een
ideale maat is 1200×1750 mm. Het is handig als
de tafel een overstekende rand heeft. U kunt
hierop van alles vastklemmen (bankschroef,
figuurzaagplankje, etc.). Elke tafel geeft u een
eigen kleur en een nummer.
De Firma Technimeubel te Dongen (0162-312076)
levert een speciaal ontwikkelde tafel met een
ijzeren omranding en een verwisselbaar bovenblad.
Gereedschapsrek
Het is handig als u per tafel één set gereedschap
beschikbaar stelt. U hangt zo'n set op een rek met
het nummer van de tafel. Het gereedschap geeft u
een kleur (accent) dat overeenkomt met de tafelkleur.
Eventueel kan dit rek verplaatsbaar zijn. De
Firma Technimeubel te Dongen (0162-312076)
levert een hiervoor speciaal ontwikkeld verrijdbaar
gereedschapsrek (zie foto).
Elke hoek heeft 1 m² ophangruimte. Leerlingen
controleren aan het begin en het einde van de les
het gereedschap. De leerlingen aan een tafel zijn
verantwoordelijk voor hun eigen set gereedschap.
Naast het eenvoudige handgereedschap hebt u
ook gereedschap dat u niet per tafel beschikbaar
stelt. Het kan te kostbaar zijn, of te weinig gebruikt
worden.
Natuurlijk kunt u ook kiezen voor andere oplossingen:
één of meer grote rekken, of gereedschapskisten,
etc.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 19

Opbergruimte voor werkstukken e.d.
Per tafel kunt u hiervoor een doos of krat beschikbaar
stellen. Op deze doos of krat wordt duidelijk
vermeld wie de doos gebruiken (naam leerlingen
en klas) en met een kleur en nummer geeft u aan
bij welke tafel de doos hoort. Wij houden met alle
werkstukken en opdrachten rekening met een
maximale maat van zo'n doos van
300×300×600mm. In één doos passen vier werkstukken.
U moet zorgen voor voldoende opbergruimte. U
kunt dat precies uitrekenen als u uitgaat van 8
dozen per klas (bij max. 32 leerlingen).
Kartonnen dozen zijn op maat te bestellen bij
diverse leveranciers (o.a. Vermeij 0347-371664 en
Overtoom, zie ook de Gouden Gids). U kunt ook
stapelbare tomaten/ sinaasappeldozen gebruiken.
Het handigst zijn stapelbare kunststof kratten. U
maakt voor elke klas een stapel. Dat zijn er nooit
meer dan acht. Zo spaart u een stelling uit en is de
kans op het verdwijnen van werkstukken minimaal.
Voor sommige kunststof kratten betaalt u slechts
statiegeld, bijvoorbeeld: broodkratten en veilingkratten.
U moet hiervoor wel bedrijven benaderen
(evt. via ouders), deze kratten zijn niet altijd te
koop. Er zijn mogelijkheden tweedehands veilingkratten
te kopen.
20 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

Ophangrek
Soms is het handig als een leerling tijdelijk een
werkstuk op kan bergen. Of als u werkstukken van
leerlingen wilt ‘tentoonstellen’.
Maak een ophangrek van een bouwstaalmat.
Zo’n bouwstaalmat is goedkoop en met een zware
kniptang (betonschaar) op maat te knippen of met
een slijpschijf op maat door te slijpen . U hangt de
mat aan een wand of aan het plafond. Met haakjes
van ijzerdraad of met touwtjes kunnen er honderden
werkstukken aan hangen.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 21

Docentenplek
Het is belangrijk dat u een goed overzicht heeft in
het lokaal. Een centrale plaats en eventueel een
verhoging ('podium') kan dit vergemakkelijken. Bij
een verhoging kunt u bovendien beter iets laten
zien en/of demonstreren. Niet voor niets hebben
praktijklokalen natuurkunde, scheikunde en biologie
vaak een podium.
Een overheadprojector is een uitstekend hulpmiddel
om iets klassikaal uit te leggen. U kunt overzichten,
schema's en schetsen uitstekend met
sheets toelichten.
38 Lokaalplattegronden
Op deze bladzijde ziet u enkele voorbeelden van
plattegronden van lokalen.
De minimale maat voor een technieklokaal is 108
m ² . Dit komt overeen met de oppervlakte van twee
standaard theorielokalen (7,4x7,4 m ² is 108 m ² ).
Zo’n oppervlakte is bedoeld voor maximaal 24
leerlingen, exclusief berging van minimaal 20 m ² .
Voor 32 leerlingen heeft u dus minimaal 144 m ²
nodig.
22 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

39 Bronafzuiging
Sinds begin 1995 hebben de auteurs ervaring
opgedaan met een bronafzuigsysteem van Alsident.
Het blijkt tot nu toe heel redelijk te werken.
De kosten voor acht werkplekken zijn ongeveer €
2750. Tenminste als de school het zelf aanlegt,
wat in principe niet al te ingewikkeld is. De motor
maakt weinig lawaai en kan in het lokaal blijven.
De afzuigmotor kan ook buiten het lokaal geplaatst
worden (bijvoorbeeld op het dak). Het systeem
maakt dan zo weinig geluid dat een timer schakeling
handig wordt anders weet u niet dat het systeem
aan staat. Het systeem is leverbaar door alle
grote leermiddelen leveranciers voor Techniek.
40 Overzicht van de richtlijnen en voorschriften
voor een technieklokaal
Het blijkt nog steeds nodig een overzicht te geven
van alle voorwaarden waaraan een lokaal Techniek
dient te voldoen. Nog steeds zijn er veel
lokalen die niet aan de eisen voldoen. Het is uw
verantwoordelijkheid de schoolleiding hiervan op
de hoogte te stellen.
Met het hier volgende overzicht is een poging
gedaan in het kort een lijst te geven van de geldende
richtlijnen en voorschriften voor een technieklokaal.
Het voldoen aan deze richtlijnen en
voorschriften zal naar beste vermogens een lokaal
opleveren dat aan de ARBO-Wet voldoet. Zo veel
mogelijk is geprobeerd meetbare gegevens te
verstrekken.
Het overzicht is bedoeld als programma van eisen
aan de hand waarvan de school een schetsplan,
evt. een architect een tekening en de aannemer
een offerte kan maken.
U kunt het overzicht ook gebruiken als een ‘checklist’
aan de hand waarvan u kunt controleren of uw
lokaal aan de eisen voldoet.
De genoemde waardes komen zo veel mogelijk uit
de brochure 'Veiligheid, gezondheid, milieu'.
Hierin staat een overzicht van de wettelijke voorschriften.
Op deze brochure mag u zich beroepen.
In circulaires van het Ministerie is hiernaar verwezen
waardoor deze een 'wettelijke' basis heeft
gekregen.
Indien het lokaal ook als vaklokaal handvaardigheid
(of als ander vaklokaal) gebruikt wordt, dan
moet ook aan de hiervoor geldende voorschriften
voldaan worden. Indien van toepassing is dit in het
overzicht aangegeven.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 23

1 Situering
De aanvoer van materialen dient eenvoudig
te kunnen geschieden.
Mede als gevolg van eisen m.b.t. nooduitgang
(zie 11) en geluidsisolatie (zie 7) is situering
op de begane grond en niet aangrenzend
aan theorielokalen aan te bevelen.
2 Oppervlakte
Voor 24 leerlingen geldt een norm van 108
m², voor 32 leerlingen 144 m². Dit is exclusief
berging. Hiervoor is 20 m² redelijk.
3 Hoogte
Norm is 3.00 m. Minimum 2.80.
4 Daglicht en uitzicht
4.1 Gezamenlijke oppervlakte waardoor daglicht
kan toetreden, 1/20 deel vloer oppervlakte.
Daglichtfactor minimaal 1%.
4.2 Gezamenlijke breedte waardoor uitzicht op
de omgeving wordt verschaft, 1/10 deel omtrek
van het lokaal.
5 Zonlicht
In verband met een redelijk thermisch comfort,
inval van direct zonlicht zoveel mogelijk
vermijden. Eventueel buitenzonwering toepassen.
Problemen met het thermisch comfort doen
zich met name voor bij lichte bouwconstructies
(in het bijzonder met een plat dak), zoals
houten noodbouw.
6 Ventilatie
6.1 Natuurlijke ventilatie, zal meestal aangevuld
dienen te worden met mechanische ventilatie,
waarbij verse lucht aangevoerd dient te
worden (norm NEN 1089).
6.2 Voor techniek geldt als vaklokaal een volumestroom
van 20 m³ / uur / per persoon.
Voor handvaardigheid geldt een volumestroom
van 36 m³ / uur / pp (werkplaats).
Het is raadzaam om gezien de verwachtte
werkzaamheden in het technieklokaal de
waarde van 36 m³ /uur / pp aan te houden.
Bij een maximum van 24 (32) ll. (en één docent)
dient de volumestroom 900 (1.188) m³
/ uur te zijn.
6.3 In de winter dienen deze waarden aangehouden
te kunnen worden zonder dat er
sprake is van een 'koude luchtstroom'. De
aangevoerde lucht zal verwarmd dienen te
worden. U moet tevens rekening houden
met de capaciteit van de bronafzuiging (±
600 m³ per uur, zie 12).
Het is meestal nodig de capaciteit van de
verwarmingsinstallatie aan te passen. De
aanvoer van verwarmde verse lucht is goed
te realiseren via zgn. 'frisse lucht ventielen',
die achter de radiatoren in de muur geplaatst
worden. Het inschakelen van een
deskundig installatiebureau is hiervoor
noodzakelijk (zie ook 12).
Recirculatie systemen (met filters) en warmte
terugwinningsystemen zijn in verhouding
(nog) veel te kostbaar.
24 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

7 Geluid
7.1 De nagalmtijd in het lokaal moet liggen
tussen 0,9 sec. en de 1,1 sec.
7.2 Verbetering van de akoestiek kan noodzakelijk
zijn (geluidsabsorberend materiaal tegen
het plafond).
7.3 Er dienen voorzieningen getroffen te worden
tegen lawaaiproductie.
O.a. metaal- en houtbewerken veroorzaken
een verhoogde geluidsproductie. Met name
aan de vloer worden in verband met contactgeluiden
eisen gesteld. Een lichte houten
vloer met een holle ruimte eronder veroorzaakt
veel lawaai.
7.4 Geluidsisolatie (+/- afwijking t.o.v. norm voor
woningscheidende constructies).
Luchtgeluidsisolatie, t.o.v. ander lokaal + 5
dB, t.o.v. gang -15 dB.
Contactgeluidsisolatie, t.o.v. ander lokaal 0
dB, t.o.v. gang 10 dB
Indien nodig hiervoor een deskundige inschakelen.
Achteraf verbeteringen aanbrengen
kan zeer kostbaar zijn.
8 Wanden
8.1 Men moet voldoende vrije wandruimte
hebben om kasten, spoelbakken, gereedschapsrekken
te kunnen plaatsen. Raamoppervlak
niet te groot maken.
8.2 Ook bij de wanden kan het noodzakelijk zijn
akoestisch materiaal aan te brengen. Gladde
wanden veroorzaken een verhoging van
de nagalmtijd.
9 Verlichting
9.1 Verlichtingssterkte minimaal 250 lux. Op de
werkplek minimaal 500 lux.
9.2 Voor een handvaardigheidlokaal geldt
bovendien:
waakverlichting ter verkleining van de kans
op inbraak.
noodverlichting om vluchtwegen aan te geven.
U kunt beslissen voor techniek hetzelfde te
realiseren.
10 Vloeren
10.1 De vloer mag beslist niet glad zijn.
10.2 De vloer moet voldoende stabiel zijn om
werktafels en machines veilig te kunnen
plaatsen.
10.3 De vloer moet zo vlak mogelijk gehouden
kunnen worden. Geen snoeren, richels, verhogingen,
e.d.
10.4 De vloer moet goede akoestische (dempende)
eigenschappen hebben.
10.5 Voor vloerbedekking komen o.a. in aanmerking:
asfalttegels, marmo- linoleum (3,2 mm)
alleen met juiste stroeve waslaag, homogeen
vinyl (2 mm) ('sure-step' en vooral 'safe-step'
van Forbo worden aangeraden),
hout (parket).
11 Nooduitgangen
Er dienen twee vluchtwegen te zijn. Op de
begane grond mag een raam als zodanig
dienst doen (min. opening 75/75 cm.). Dit
raam dient vrij bereikbaar te zijn en aangeduid
te zijn met "nooduitgang". De deuren
(en / of het raam) dienen naar buiten toe
open te draaien. Eventueel is overleg met
de brandweer noodzakelijk.
12 Afzuiging werkplekken
12.1 Indien er werkzaamheden worden verricht
die schadelijke gassen en dampen veroorzaken
dan moet er werkplek(bron)afzuiging
zijn.
Voor techniek geldt dat er gesoldeerd en er
kunststoffen ver- en bewerkt worden. Op
deze plaatsen dienen de ontstane schadelijke
dampen en gassen d.m.v. bronafzuiging
afgezogen te worden. Men dient uit te gaan
van vier werkplekken voor solderen (totale
werkbreedte ong. 3 m), en een vergelijkbare
werkbreedte voor kunststofbewerking (twee
werkplekken). Het hebben van zes werkplekken
met bronafzuiging is zeker reëel.
Voor elke werkplek rekent u op maximaal
100 m³ per uur af te zuigen vuile lucht (afhankelijk
van het gekozen systeem). Bij grotere
groepen zal men meer werkplekken
moeten hebben.
12.2 Bij gebruik van een elektrische keramiekoven
(handvaardigheid), dienen de gassen
die hier ontstaan, eveneens afgezogen te
worden.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 25

12.3 Er kunnen problemen ontstaan in combinatie
met de noodzakelijke ruimteventilatie en
de capaciteit van de verwarming. Inschakelen
van een deskundig installatiebureau is
aan te bevelen (zie 6).
12.4 Indien van toepassing is een bronafzuiging
van mot en spanen bij houtbewerkingmachines
noodzakelijk (zgn. gefilterde recirculatie;
volumestroom afhankelijk van het type
en het aantal hierop aangesloten machines).
De afzuiger en de stofzak zullen i.v.m. lawaai
meestal buiten het lokaal geplaatst dienen
te worden.
U kunt ook een centraal stofzuigsysteem
met zgn. 'stofcontacten' installeren (druk- of
vacuümsysteem). Het grote voordeel is dan
het eenvoudige buizenstelsel (Ø 75 mm) en
de mogelijkheid hiermee ook gewoon te
kunnen 'stofzuigen'.
13 Water aan- en afvoer
Er dient een koudwateraansluiting te zijn.
Eén wastafel(bak) met twee of drie tappunten
in het lokaal is voldoende. De afvoer
dient een goede voorziening te hebben tegen
het verstopt raken van de afvoerleiding,
bijv. een goed te reinigen overloopbak.
14 Elektrische installatie
14.1 Centrale schakelkast in het lokaal (duidelijk
zichtbaar). Aansluiting voor 380V en 220V.
Norm NEN 1010 (installatie), norm NEN
3140 (apparatuur).
14.2 De schakelkast dient voldoende groepen en
veiligheidsvoorzieningen (beschermingsleidingen
en aardlekschakelaars) te hebben
(overeenkomstig voorschriften energiebedrijf).
Aparte groepen voor de machines,
licht en evt. werktafels.
14.3 Minimaal twee goed zichtbare noodstopschakelaars
moeten in het lokaal aanwezig
zijn.
14.4 Nulspanningsbeveiliging bij alle vast opgestelde
machines.
14.5 Minimaal een dubbele geaarde wandcontactdoos
per 20/25 m² lokaaloppervlakte,
minimaal vijf.
14.6 Voor de soldeerinstallatie werd tot nu toe
steeds een lagere spanning 24 of 42 volt
aanbevolen (bij een stalen tafel of werkbank
verplicht). Deze dient op een aparte groep
aangesloten te worden. De contactdozen
voor deze spanning zijn niet geschikt voor
het aansluiten van stekkers bedoeld voor
220 volt. De 24 / 42 volt installatie zelf hoort
tot de inventaris.
Indien u gebruik maakt van goedgekeurde
dubbelgeïsoleerde soldeerbouten en er een
goede aardlekschakelaar aanwezig is, kan
de installatie eveneens voldoende veilig zijn.
Snoeren van siliconenrubber zijn hittebestendig
en dus aan te bevelen.
15 Brandveiligheid
15.1 Er dient voldaan te worden aan de brandveiligheidsvoorschriften
betreffende toepassing
van de gebruikte materialen (NEN 3883).
15.2 Een elektrische keramiekoven dient in een
brandveilige omgeving te staan. Een aparte
ruimte is aan te bevelen. Bij de toegang tot
het lokaal dient een signaallamp bevestigd
te zijn, die aangeeft dat de oven aan staat.
16 Diversen
16.1 Het lokaal dient overzichtelijk van indeling te
zijn (geen dode hoeken e.d.).
16.2 Het lokaal dient de beschikking te hebben
over een intercom / huistelefoonaansluiting
met de receptie.
16.3 Het lokaal moet de gelegenheid bieden de
groep leerlingen in zijn geheel instructie te
kunnen geven.
16.4 De opslag van materialen, werkstukken, e.d.
in de berging dient van uit het lokaal makkelijk
bereikbaar te zijn.
16.5 Het is aan te bevelen in het lokaal een
verduisteringsmogelijkheid aan te brengen.
16.6 In het lokaal moet rekening gehouden
worden met de opstelling van één of meer
computers.
16.7 Het lokaal moet goed schoon te maken zijn.
De vloer zo veel mogelijk vrij houden. Zo
weinig mogelijk vrijstaande kasten, open
stellingen, e.d.
16.8 De werkplekken van de leerlingen moeten
voldoende ruimte bieden om veilig te kunnen
werken. Voldoende werkdiepte en werkbreedte.
16.9 De opstelling van de werktafels, kasten,
machines, etc. dient dusdanig te zijn dat er
steeds voldoende loopruimte is en leerlingen
ongehinderd kunnen werken. Een looppad
moet minimaal 60 cm zijn. Een looppad
waar twee leerlingen elkaar kunnen tegenkomen
(hoe moet u dat voorkomen?) moet
minimaal 90 cm zijn. De loopruimte mag
hierbij niet geblokkeerd zijn door tijdelijke
obstakels (bijv. stoelen).
26 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

16.10 Met name bij een 'inbraak gevoelig' technieklokaal
is het belangrijk bij de keuze van
het glas en het hang- en sluitwerk preventieve
maatregelen te nemen.
Openslaande ramen zijn niet meer nodig indien
u voldoende mechanische ventilatie
heeft.
U dient de veiligheidsvoorschriften in acht te
nemen voor de beglazing (norm voor veiligheidsbeglazing
NEN 3569).
17 Bronnen
Bij deze richtlijnen en voorschriften is gebruik
gemaakt van de volgende bronnen:
- Veiligheid in het lokaal Techniek-
C.J.J.Willemsen- CPS- 1991
- Veiligheid Gezondheid Milieu
(ISBN 90 346 20093) Min.van O&W,
Min.van Soc. Zaken- 1991.
In deze brochure staat een overzicht van de
wettelijke voorschriften, normen en richtlijnen
die op onderwijsgebouwen van toepassing
zijn. Bovendien vindt U hierin een uitgebreid
overzicht van alle geldende Pbladen,
NEN richtlijnen, infomatie-adressen,
etc.
- Arbeidsomstandighedenwet en Bedrijfsgezondheidszorg
voor het onderwijs (ISBN 90-
14-04769-X) Samson 1992
- Veiligheid in het technieklokaal -Info-Reeks
Basisvorming nr8 - Procesmanagement basisvorming
(ISBN 90-74723-11-X) in samenwerking
met Katholiek Pedagogisch
Centrum 1994.
Eerste versie juni 1992.
Tweede versie januari 1995.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 27

41 Inventarislijst
In de inventarislijst vindt u een systematisch
overzicht van het benodigde gereedschap en
meubilair.
Er is gepoogd het overzicht zo compleet mogelijk
te maken.
De prijzen variëren per leverancier voor hetzelfde
product. Sommige scholen weten behoorlijke
kortingen te bedingen. Vraag ook bij plaatselijke
leveranciers offertes aan. Soms lopen de kortingen
hoog op.
Voor sommige onderdelen kunt u heel goed
tweedehands spullen gebruiken.
Prijzen zijn afhankelijk van de kwaliteit. U heeft niet
voor alle gereedschappen de eerste kwaliteit
nodig. Bij bouwmarkten en zelfs op de markt of bij
marktwinkels is soms voor schoolgebruik prima
gereedschap te koop.
In het overzicht noemen we geen prijzen. Het
meest recente overzicht met richtprijzen komt op
de site van technologisch. Er wordt daarvoor een
speciaal te downloaden Excel-bestand gemaakt.
28 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

aan- ITEM
tal
Tafels en stoelen
8 Vierpersoonswerktafels
32 Taboeretten
Zie opmerking
1 Docententafel
1 Docentenstoel (extra kosten luxe stoel)
1 Soldeertafel
2 Werktafels voor zwaar gereedschap / materiaal
Maat bijvoorbeeld 2200×700. Handig voor bijvoorbeeld plaatknipschaar, zware
bankschroeven etc.
2 Instructietafels
Opbergsysteem
6 Magazijnstelling
Voor voorraad, gereedschap, werkstukken
2000×2100×600 met 6 legborden. Veel mogelijkheden daarom stelpost.
Er is een levendige handel in tweedehands stellingen.
150 Kratten / dozen
Voor werkstukken
Ongeveer 600×30×30 (uitgegaan van kartonnen dozen, stelpost).
Zie opmerking
Plastic kratten zijn aanmerkelijk kostbaarder. In de aanbieding of tweede hands
zijn ze echter veel goedkoper .Het voordeel van stevige stapelkratten is dat u
bespaart op de kosten van stellingen (én u bespaart ruimte). Stelpost in kolom
B.
1 Magazijnkast
Voor voorraad, gereedschap en documentatie
Afsluitbaar 2000×1000×300 Extra kast in kolom B
1 Ladekast
Voor schroeven, spijkers, etc.
1 Gereedschapsrekken
Zie opmerking
2 Afvalbakken 120 liter
Instructie
1 Overheadprojector
1 Projectiescherm (oprolbaar en vast gemonteerd)
1 Videorecorder en TV
Extra post in kolom B
1 Computer met printer
1 Whiteboard
1 Mappen voor fotomateriaal, wissellijsten voor aan de muur
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 29

aan- ITEM
tal
Machines en groot gereedschap
2 Kolomboormachines met voet, machineklem en snelspanboorhouder.
1 Accuboormachine (+extra accu)
Of kleine handboormachine
1 Zetbankje
1 Schuurmachine
1 Plaatschaar
Of kleine knipschaar
1 Zaagmachine (een zware machine is zeker niet nodig). Een zaagmachine is
geen apparaat om leerlingen mee te laten werken. Eventueel kunt u veel op
maat laten zagen. In grote hoeveelheden betaalt u weinig tot niets extra.
1 Figuurzaagmachine, goedkoop maar toch goed: Dremel 1371 F 350.
Vaak ziet men de Multicut 1 deze kost wel F 1100)
Gereedschap voor werktafels
8 Bankschroeven
Op de werktafels vast tafels te klemmen.
16 Figuurzaagsets. Beugel, figuurzaagplankje. Evt. 16 extra sets.
8 Kapzagen
8 Winkelhaken
8 Snijlinialen van 50 cm.
Goed te maken van aluminium of ijzeren hoekprofiel.
8 Tekendriehoeken (kunststof)
16 Snijplaten (ong. 500×600)
U kunt hiervoor gebruiken: hardboardplaten, zinkplaten en het beste maar
ook het duurste: kunststof snijplaten.
Ook kunt u tekenborden gebruiken en deze afdekken met een snijplaat.
8 Linialen
8 Tekenhaak
16 Zaagplankjes
8 Ronde vijl (200 mm)
8 Halfronde vijl (200 mm)
16 Lijmtangen (spandiepte 16 cm)
8 Halfronde houtraspen (200 mm)
8 Lijmklem (spanwijdte 45 mm)
8 Bankhamers (200gr)
30 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

aantal
ITEM
16 Schroevendraaiers
Acht kruiskop en acht gewone schroevendraaiers
8 Combinatietangen (180 mm)
8 Punttangen of telefoontangen (180 mm)
8 Rozenkranstang (rond, korte bek, 130 mm)
8 Scharen (evt. door leerlingen aan te schaffen)
16 Hobbymessen, afbreekmodel
8 Juniorzaagjes
8 Bankhamers (200 gr)
Gereedschap dat incidenteel gebruikt wordt en niet altijd beschikbaar is
voor leerlingen
4 Soldeerbouten max. 75 watt
1 steeksleutelset
1 Figuurschaar met dubbele overbrenging
1 Kleine 'beton' knipschaar voor het knippen van boutjes en dik ijzerdraad
1 Waterpomptang
1 Blindklinktang
8 Rolbandmaat
1 Schuifmaat
1 Holpijpset
1 Centerpunt
1 Bankhamer (500 gr)
1 Klauwhamer
1 Houten hamer (450 gr)
4 Kleine schroevendraaierset
1 Schroefsleutel
8 Striptang
1 Pijpensnijder
1 Metaalborenset (HSS)
1 Speedborenset
1 Houtborenset
1 Gatenborenset
4 Sleutelvijlenset
1 Verstekzaag
1 Steekbeitelset
8 Doosje met linogutsjes
Practicum materiaal
16 LEGO dacta Technic 1030 of de opvolger 9630
1 docentendoos 9609
1 LEGO Control Lab (evt. Robo Lab)
X Eventueel extra LEGO 9615 – 9618 – 9637 - 9680 - 9665
4 systeemborden INNOTEC (VANTEK)
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 31

aantal
ITEM
Diversen
1 Gestabiliseerde variabele voeding
1 Demonstratiemodellen
Voor diverse werkstukken is het handig
1 Boeken en tijdschriften
1 Computer
1 Software
1 Videobanden
1 Veegset
1 Verbandtrommel
1 Stofzuiger
32 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

42 Computergebruik
Het is ons (nog steeds) niet duidelijk hoe de
situatie op de scholen is m.b.t. computergebruik in
de technieklessen. Wij hebben de indruk dat er op
de meeste scholen in het technieklokaal wel één of
meerdere computers staan. Hoeveel en van welk
type is onduidelijk en waarschijnlijk per school
verschillend.
Bij de methode is een cd-rom meegeleverd.
Bij de methode hoort een site.
43 Computers Groot beeld
Het is mogelijk met een tv-out aansluiting op uw
computer deze aan te sluiten op een TV toestel. U
heeft dan een supergrote monitor. Er zijn speciale
grafische kaarten en aansluitboxjes te koop.
Wilt u het helemaal goed doen, dan zijn er speciale
projectoren (beamers) die video- en computerbeelden
perfect projecteren. Natuurlijk ze zijn nu
nog duur, maar de prijzen zakken snel.
44 Computers
Software gebruik
Hoe gaan u en de leerlingen om met software?
Wij geven u enkele suggesties:
• Demonstreren
U laat de werking van allerlei principes en apparaten
demonstreren. Bijvoorbeeld de werking
van een hefboom of een bepaald type
overbrenging.
U laat zien hoe je iets kunt maken (vliegtuigjes
b.v.) of hoe een tekenprogramma werkt.
U laat informatie zien van het Internet en hoe
leerlingen zelf hier iets kunnen zoeken.
• Grasduinen
U laat de leerlingen zelf grasduinen door een
programma. U maakt een simpel rooster
waarbij de leerlingen in toerbeurt bijv. twintig
minuten achter de computers in het lokaal met
een programma mogen werken.
• Simuleren
Veel ‘spel’ programma’s bootsen de werkelijkheid
na. Sommige daarvan hebben een professioneel
karakter. Ze zijn zo goed dat ze ook
gebruikt worden bij de opleiding van managers
en bijvoorbeeld stuurlui en piloten.
Voor techniek zijn er programma’s die de werking
van een systeembord simuleren. Er is een
programma waarmee u virtueel LEGO modellen
kunt bouwen.
Er zijn programma’s die de werkelijkheid van
het bouwen proberen na te bootsen.
• Opzoeken
U kunt de leerling zelf allerlei dingen laten opzoeken.
‘Kijk zo werkt het’ (The way things
work) is hiervoor een geschikt programma.
• Thuis werken
Bepaalde programma’s voor Techniek mag u
kopiëren en zijn geschikt voor leerlingen, bijvoorbeeld
de leerlingenversie van Coach Junior.
Er zijn veel leerlingen die thuis uitstekend
overweg kunnen met bijvoorbeeld een tekenprogramma.
• Elders in school
In het schoolnetwerk kan software voor het
vak techniek geplaatst worden waar leerlingen
mee mogen werken.
Zo zou u bijvoorbeeld proefwerken met een
toetsprogramma kunnen afnemen.
• Uitvoeren
Op de computers in het lokaal moeten leerlingen
een opdracht uitvoeren die ze van tevoren
hebben gekregen.
45 Computers
Bij de tijd blijven
Het is eigenlijk ondoenlijk om in een papieren
docentenhandleiding een opsomming te geven van
alle programmatuur die voor techniek interessant
is en/of goed te gebruiken. Veel gegevens zijn snel
achterhaald en nieuwe programma’s volgen elkaar
in een niet bij te houden tempo, zeker als u geen
bezwaar heeft om met Engelstalige software te
werken. Voor veel leerlingen is dat overigens ook
geen bezwaar. Voor kinderen is een Engelstalig
tekenprogramma of een Engelstalig programma
dat sterk visueel gericht is geen bezwaar.
46 Computers
Software ‘Systeemborden´, LEGO Control
Lab en Robo Lab
In technologisch besteden we nogal wat aandacht
aan systeemleer. Sinds kort levert INNOtechniek
(0162-421259 innotech@wxs.nl) een speciaal
systeembord precies geschikt voor technologisch.
Hierbij komt ook simulatiesoftware.
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 33

U en de leerlingen zijn al gewend om met LEGO te
werken. LEGO heeft al jaren een eigen lijn in
besturing met een computer: LEGO Robotica, later
gevolgd door LEGO Contol Lab en als laatste
Robo Lab.
De Stichting CMA (Universiteit van Amsterdam
afd. didactiek van de natuurkunde, tegenwoordig
‘Het Amstel Instituur’) heeft een eigen ‘modeltaalomgeving’
gemaakt: Coach Junior.
In het hoofdstuk over automaten hebben wij extra
opdrachten opgenomen Coach Junior en LEGO
Control Lab.
Er verschijnt een leerlingversie van Coach Junior
die kan werken zonder dat de LEGO Control Lab
Interface is aangesloten op de computer. U kopieert
deze leerlingversie en geeft hem mee aan
leerlingen, of zet deze versie op het netwerk.
Er is een uitgebreide instructieset voor Coach
Junior en LEGO Control Lab. Die vindt u in deze
handleiding.
Leerlingen volgen de instructie stap voor stap en
leren zo omgaan met het programma. Pas als zij
het programma enigszins beheersen kunnen ze in
toerbeurt de opdrachten maken uit hoofdstuk 5.
47 Computers
‘Greatest Paper Airplanes’
Greatest Paper Airplanes: een schitterend programma
voor het vouwen van vliegtuigjes.
Het programma draait onder Windows 3.11 en
hoger. Stap voor stap wordt voorgedaan (met
animaties) hoe je vliegtuigjes kunt vouwen. Er zit
ook een uitleg bij over papier, vouwtechnieken en
diverse vliegtermen.
Als u uw computer aan kunt sluiten op een televisiescherm,
kunt u een hele klas tegelijkertijd een
model laten vouwen..
48 Computers
Kijk zo werkt het / The way things work’
technologisch was de eerste methode die haar
gebruikers heeft gewezen op dit prachtige programma.
In bijna alle computerbladen is lovend
hierover geschreven. De Engelse uitgever Dorling
Kindersley heeft nog meer prachtig vormgegeven
computerprogramma’s en boeken. The Way
Things Work is gebaseerd op het boek met dezelfde
titel van David Macauly. In het Nederlands
bekend als: Over de werking van de kurkentrekker
en andere apparaten. Een fantastisch boek en een
prachtig programma.
Sinds 1996 ook in het in het Nederlands verkrijgbaar
onder de titel: Kijk zo werkt het. Er is ondertussen
ook een tweede deel verschenen: The way
things work 2. Dorling Kindersley heeft een eigen
site voor The way thing work 2 : ‘The mammoth.net!’
compleet met een ‘inventors
club’(http://www.dkonline.com/dkcom).
The Encyclopedia of Science is ook een aanrader.
Het is van dezelfde Engelse uitgever. Het is iets
minder geschikt voor kinderen van 12/13/14 jaar.
Maar de uitleg en de vormgeving (afbeeldingen,
animaties en kleine video fragmenten) zijn perfect.
De Engelse teksten verschijnen op beeld, maar
worden ook gesproken.
49 Computers
'The even more incredible machine'
'The even more incredible machine' is een visueel
puzzelprogramma. Door middel van het oplossen
van een soort puzzels, construeer je allerlei 'machientjes'.
Voor de eerste versie had je geen
Windows nodig. Voor versie 3 is Windows noodzakelijk.
U heeft een VGA-scherm en 386 computer
nodig. Sommige leerlingen kennen het programma
al. Je kunt er echter eindeloos mee blijven
spelen. Het is perfect vormgegeven.
Het is humoristisch en heeft leuke relaties met het
hoofdstuk 3 'overbrengingen'. Het programma
draait feilloos op het netwerk. U heeft de originele
handleiding nodig om de codes te kunnen invoeren
die het programma bij het opstarten vraagt.
Hiervoor kun je een speciale kaart maken zodat dit
probleem is opgelost.
Het programma is Engelstalig. In de praktijk levert
dit weinig moeite op. Een woordenboekje in het
lokaal helpt al (vakkenintegratie?). Handleiding
voor de leerlingen is heel goed door leerlingen te
maken die het programma al kennen.
50 Computers
Simulatie software
'Simcity' is een goed programma maar is zo
uitgebreid dat een leerling die het niet kent, veel
tijd bezig is zich het programma eigen te maken.
Veel leerlingen blijken het programma uit het
spelletjescircuit te kennen.
34 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

‘Outpost’ is een programma waarbij leerlingen op
een denkbeeldige planeet een kolonie moeten
stichten en draaiende houden. De vormgeving is
erg mooi, raakvlakken met techniek zijn er wel
degelijk maar misschien toch iets te ver weg in de
toekomst. Het programma is erg populair onder
jongeren en er verschijnen steeds nieuwe versies.
‘Go-Infra’ is een Nederlands programma gefinancierd
door de Nederlandse bouwwereld.
51 Computers
Tekenprogramma’s
Er zijn veel tekenprogramma’s op de markt.
Het eerste onderscheid dat er gemaakt dient te
worden is dat tussen vector en bitmap georiënteerde
programma's. Met bitmap georiënteerde
programma’s zoals PhotoShop en PhotoPaint
wordt pixel voor pixel een plaatje gemaakt of
bewerkt. Als u een plaatje scant en bewerkt,
gebruikt u een bitmap programma. In de techniek
werkt men met vector georiënteerde programma’s.
Het bekendste professionele programma voor
CAD-CAM is AUTO-CAD.
TEC - CAD-COLLEGE uit Nijmegen is een bedrijf
dat al jaren tekenprogramma’s maakt voor het vak
Techniek. Het loont de moeite op hun site te
kijken. Regelmatig vinden ‘updates’ en ‘upgrades’
van hun programma’s plaats. Het technisch tekenprogramma
voor het voortgezet onderwijs dat zij
leveren is Bcad.
Dit Programma komt misschien nog het meest in
aanmerking voor gebruik bij technieklessen. Ook
dan kost het voor de meeste leerlingen echter veel
tijd het programma op een minimale wijze te leren
beheersen. Cad-college levert hiervoor ook een
leerboek en ondersteunende educatieve software
(http://www.cadcollege.nl).
Er zijn ook programma’s waarmee men direct
plattegronden kan tekenen en hierbij ook prachtige
aanzichten tevoorschijn kan toveren, bijvoorbeeld:
3D-Home Architect. Ze zijn leuk om te demonstreren
maar de meeste leerlingen zullen hier niet aan
toekomen. Binnen de technieklessen heeft u
hiervoor niet voldoende tijd. Een eenvoudige
plattegrond tekenen ‘met potlood en tekendriehoek’
gaat vaak veel sneller. Let wel, wij zeggen
dus niet dat het leren werken met tekenprogramma’s
geen zin heeft.
Er zijn wel drie condities:
1. De leerling dient de tijd te hebben zich deze
programma’s eigen te maken;
2. De school dient de beschikking te hebben over
voldoende hardware;
3. Het leren van deze programma’s heeft alleen
zin als er een follow-up is. D.w.z. dat de leerling
het geleerde met regelmaat in de praktijk
dient (te blijven) gebruiken. Is dat laatste niet
het geval dan zal het geleerde snel vergeten
zijn.
52 Computers
Toetsprogramma
Bij technologisch leveren we vragen die gebruikt
kunnen worden bij het programma WinToets 3.0
(pro).
U kunt de vragen aanpassen met een onderdeel
van Wintoets: Winmaak.
53 Literatuurlijst
Deze lijst is niet compleet. Sommige boeken die
we gebruikt hebben, kunnen we niet meer achterhalen,
zoals bijvoorbeeld een aantal curiosa uit de
bibliotheken van de Technische Universiteiten
Eindhoven en Twente.
Het is moeilijk aanbevelingen te doen. Sommige
boeken zijn slechts incidenteel verkrijgbaar (uitgeversrestanten).
Titel, auteur(s), uitgever, ISBN-nummer
• 101 verrassende proeven, Neil Ardley, uitgeverij
van Reemst, 90-410-0003-8
• Alledaagse dingen, Uitgeverij M&P, 90-5141-
550-8
• Amazing Bikes (uit de serie Eyewitness Juniors),
Alfred A.Knopf, 0-679-82772-2
• Amazing Models! Gravity Power, P. Holland,
TAB BOOKS Inc., 0-8306-3501-7
• Amazing Models! Rubber Band Power, P.
Holland, TAB BOOKS Inc., 0-8306-3220-4
• Amazing Models! Water Power, P. Holland,
TAB BOOKS Inc., 0-8306-3502-5
• Basistechnieken handvaardigheid, H.
Hoekstra, Wolters-Noordhoff, 90-01-39461-2
• Cambridge Jeugd Encyclopedie
• Constructieleer, A.Korsten, Educaboek, 90-11-
02335-8
• De grote PC-atlas, A. d'Hardancourt, Sybex,
90-5160-762-8
• De maat van de techniek, H.Achterhuis - P.
van Dijk - P.Tijmes, AMBO,
• De ruimte, Lekturama, 90-366-1102-4
• Design in Society, T. Liddament, Oxford
University Press, 0 19 832779 X
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 35

• Electronica echt niet moeilijk, A. Schommers,
Elektuur, 90-5381-028-5
• Encyclopedie voor de Jeugd, Van Goor, 90-
00-02847-7
• Explorabook, J. Cassidy , Klutz Press , 1-
878257-14-5
• Geschiedenis van de Bouwkunst, Spectrum,
90-274-8398-1
• Geschiedenis van de Techniek in Nederland,
H.Lintsen e.a., Walburg pers, 90-6011-808-1
• Groot fietsenboek, R. Ballentine/R. Grant,
Casterman, 90-303-1712-4
• Handgereedschap van A tot Z, A. Ladiges,
Kluwer, 90 201 1084 5
• Het beeldwoordenboek van alledaagse dingen,
MP, 90-6590-574-X
• Het beeldwoordenboek van de auto, M.P., 90-
6590-577-4
• Het Beste Reparatiehandboek, Readers
Digest
• Het communicatieboek, B. van Lier, Ploegsma,
90-216-1495-2
• Het grote pop-up boek over wetenschap, J.
Young, Ploegsma, 90-216-1416-2
• Het knopenboek, G. Budworth, De Hoeve Inc,
90-6113 636 9
• Het Spectrum, 90-274-3370-4
• Hoe computers werken, R.White, A.W.Bruna,
90-229-3814-X
• Hoe werkt het? Onderzeeërs, Ian Graham,
Deltas, 90-243-4435-2
• Houtbewerking in de praktijk, Scott/Aalders,
ICOB, 90-6113-629-6
• How things work - Flight, Time-life books, 0-
8094-7850-3
• Human Factors, S. Garner, Oxford University
Press Inc. , 019 832783 8
• In het begin, De veranderende wereld in beeld,
Lanno, 90-209-2706X
• Kijk ........ het vliegt, Cantecleer, 90-213-0205-
5
• Knutselen met elektronen, Vandersluys,
Kluwer technische boeken B.V., 90-2010-763-
1
• Krachten in Evenwicht, J.E.Gordon, Aramith
uitgevers, 90-6834-133-2
• Mechanisch Speelgoed, Charles Bartholomew,
ICOB, 90-6113-070-0
• Meesterlijke maar mooi nutteloze machines, B.
Witte,
• Methodisch Ontwerpen, H. Krooneberg en F.J.
Siers, Educaboek, 90-11-01758-7
• Mythen van het computertijdperk,
H.Blankenstein, Meulenhof, 90-290-5539
• Oog op wetenschap Elektriciteit, Sesam, 90-
246-0070-7
• Opzoekboek over machines en apparaten,
Meulenhoff educatief, 90-280-0866-7
• Opzoekboek over vervoer over land, Meulenhoff
educatief, 90-280-0866-7
• Over de werking van de kurketrekker en
andere machines, D. Macaulay, Van Holkema
& Warendorf, 90-269-4430-6
• Product Modelling, J. Cottis, Oxford University
Press Inc., 019 832761 7
• Robots in huis, J.Kelly, de Lantaarn, 90-5426-
553-1
• Robots, J. Reichardt, The Viking Press., 0-
670-60156-X
• Solar Cookers in the Third World, K. Kuhnke
e.a., Friedr. Vieweg & Sohn Inc., 3-528-02056-
3
• Techniek in de Basisvorming, B.Ploegmakers
e.a., Coutinho,
• Techniek in woord en beeld, uitgeverij het
spectrum B.V., 90-274-3068-3
• Techniek ontdekken, N.Ardley, Davidsfonds,
90-6565-731-2
• Techniek, Time Life, 90-6182-825-2
• The great robot book , W. Marrs , Simon &
Schuster Inc. , 0-671-60243-8
• The Resources And Projects book, O. Kasicki,
Delmar Publishers Inc., 0-8273-5265-4
• The Thomas Edison book of easy and incredible
experiments, Thomas Edison,
• Timmeren met succes, J. Matthews, uitgeverij
Luitingh, 90-245-0444-9
• Uitvinders van het dagelijks leven 1, 90-5232-
079-9
• Uitvinders van het dagelijks leven 2, 90-5232-
092-6
• Uitvindingen, L.Bender, Van Holkema&Warendorf,
90-269-1270-6
• Van oerknal tot elektriciteit, Sesam Junior/Lannoo,
90-246-0300-5
• Verbazingwekkende vindingen van de 20e
eeuw, H. Blankenstein, BZZToH, 90-6291
7267
• Verrassende proeven met machines, N.Ardley,
90-02-19154-5
• Vervoer, E.Davies, uitgeverij Flash, 90-74777-
09-0
• Vliegeren, H. Kroeze, A.W.Bruna & Zoon, 90-
29-7704-8
• Vliegtuigjes maken, Cantecleer, 90-213-0119-
9
• Welkom in 2000, C. Titulaer, Uitgeverij Het
Spectrum B.V., 90-274-3382-8
36 docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen

• Wetenschap voor de Jeugd Sesam Junior,
Bosch en Keuning, 90-246-0087-1
• Zo doe je dat! Geluid, Baker & Haslam, Casterman,
90-303-4651-5
• Zo werkt dat, S. Parker, uitgeverij Helmond
B.V. voor de HEMA
• Zo werkt een auto, Shell
docentenhandleiding technologisch 1 vmbo, vmbo-T/havo/vwo, algemeen 37