LJeerlijk # weden - Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

tawvu^EEMS rmwLJeerlijk# wedenAl*^L 4ÉÉJlÊmâmnl30e jaargang No. 118 november 2003

Bestuur:Mr. F.Th.J. Harm, voorzitterAdriaan Pauwlaan 7,2101 AH HEEMSTEDEtel. 023 - 528 07 40Ir. P.L. van Daalen, secretarisValkenburgerlaan 11,2103 AK HEEMSTEDEtel. 023 - 529 32 91Mevr. M. van Donge,ledenadministratieOude Posthuisstraat 72101 RA HEEMSTEDEtel. 023 - 529 07 13A.Koopman, penningmeesterMeijerslaan 14,2105 PC HEEMSTEDEtel. 023 - 529 05 30Redactie:H. KrolC. Peper (eindredactie)J.L.P.M.Krol, vice-voorzitter,archivarisJohannes Verhulstlaan 26,2102 XT HEEMSTEDEtel. 023 - 528 29 77E. HamerslagKrakeling 542121 BN BENNEBROEKtel. 023 - 584 70 53Ing. J.M.M. BalinkDe Ruyterlaan 49,2121 VH BENNEBROEKtel. 023 - 584 80 23Mevr. A.J.M. Kroon-van HeldenCrayenesterlaan 126,2012 TL HAARLEMtel. 023 - 528 10 08Redactie-adres: Meerweg 62103 VC Heemstede023 - 528 75 93Website: www.oudheemstedebennebroek.nlHet lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudensschriftelijke opzegging via de ledenadministratie vóór 1 novemberContributie minimaal 12 euroPostbank 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.ISSN: 0297-8451

InhoudNajaarsavondTerugblik op Open Monumentendag 2003Eventuele uitbreiding van het raadhuisVaria Heemstedianae 2ZoekplaatjeDraverijen in HeemstedeToen en Nu: Banketbakker Kniese 40 jaar in het vakDe familie Marcelis in relatie tot HeemstedeDe verdwenen buitenplaats DuinlaanNieuwe LedenRestant oude trambrug over de HoutvaartUit voorraad leverbaarpas-16616716817117817918318619820620720835JaarîBennebroekFoto voorzijde:De Landzichtlaan omstreeks 1930. Vandaag de dag fungeert de straatregelmatig als decor voor televisieseries.165

NAJAARSAVONDtl 3lezingDe gebruikelijke Premieavond heeft dit jaar door onvoorziene omstandighedeneen ander karakter dan andere jaren. Wij bieden u op 20november aanstaande een lezing en een filmvoorstelling aan.De voordracht voor de pauze wordt gehouden door de heer J. van derStraaten, co-auteur aan twee publicaties over "Bosch en Vaart". Hijvertelt over deze Haarlemse wijk die tot de annexatie van 1927 bijHeemstede hoorde en vertoont daar beelden bij.Na de pauze is het woord aan de heer J.L.A.Beelen, bekend van hetgelijknamige Heemsteedse wasserijbedrijf. Hierbij wordt een geluidsfilmvertoond van wijlen de heer Ton Schravendijk die ongeveer 25jaar geleden is gemaakt en waarop de laatste beelden zijn te zien vanwasserij Beelen en Peeperkom in bedrijf aan de Blekersvaartweg.U bent van harte welkom op deze afwisselende avond.Tijd en locatie: donderdag 20 november 20.00 uur. Burgerzaal vanhet Raadhuis in Heemstede. Zaal open vanaf 19.30 uur. In de pauzewordt u koffie aangeboden.De Blekersuaartweg was eeuwenlang centrum van de Heemsteedse blekerijnijverheid.Hier een foto uit 1977 van nummer 18, vroeger van o.a.Adam van der Horst, later wasserij "Knapenburg" na overname door defirma Beelen.166

TERUGBLIK OP OPENMONUMENTENDAG 2003OpenMonumentendagDe Heemsteedse en Bennebroekse monumenten werden ook dit jaarweer goed bezocht door in totaal ruim 750 personen. Bij de Hartekampen de Hervormde Kerk in Bennebroek liepen met regelmaatbelangstellenden binnen. Zelfs een paar Duitse toeristen werden aangetrokkendoor het spandoek bij de Hartekamp en kwamen een kijkjenemen. Bij de tentoonstelling in het Overbos met de schilderijen vanGabe de Vries, kwamen deze dag wat minder mensen langs, watgezien het warme weer niet zo verwonderlijk was. De tentoonstellingdie nog tot 14 oktober doorliep, heeft tot het eind echter regelmatigbezoekers getrokken.Het Hofje Van Verschuer Brants sprong er, wat bezoekersaantalbetreft, bovenuit. Liefst 200 mensen bezochten op deze zonnigezaterdag de kleine, prachtig gerestaureerde regentenkamer van hetHofje, die als trouwlocatie voor de gemeente Bennebroek dient. OokHageveld had over gebrek aan aandacht niet te klagen. Alle rondleidingenwaren goed bezet.Een bijzonder bezoekje aan de Oude Kerk aan het Wilhelminapleinbracht een hoogbejaarde heer uit Doorn. Hij en zijn vrouw kwameneen foto bekijken van zijn grootvader, Predikant Kuilman, die van1890 tot 1902 aan de kerk verbonden was.Kortom het was een geslaagde dag, mede dankzij een aantal vrijwilligers,die wij hierbij van harte danken.Anja KroonDe regentenkamer van het hofje VanVerschuer Brants voor de openstellingBij de opening van de schilderijententoonstellingin het Overbos.Rechts Cees Peper en links kunstenaarGabe de Vries167

EVENTUELE UITBREIDINGVAN HET RAADHUISDit onderwerp heeft in Heemstede al voor de nodige commotie gezorgd.Samen met het ook in dit kalenderjaar actuele onderwerp van de toekomstigepositie van Het Oude Slot en van de accommodaties voor de podiumkunstenin Heemstede trok de eventuele uitbreiding van het raadhuis de aandacht enook de actie van belangstellenden in deze materie.Eén van de acties was de oprichting van de vereniging voor het behoud vanhet dorpse karakter van het Raadhuisplein. In het begin van dit jaar is er eencontact ontstaan tussen de besturen van deze vereniging en van de VOHB enwerd overleg gepleegd over mogelijk gezamenlijke standpunten. Met namehet behoud van de karakteristieke huizen aan het plein, nummer 25, en deRaadhuisstraat, de nummers 1 t/m 7 was voor beide besturen een onderwerpvan aandacht.In februari 2002 hebben wij het college van Burgemeester en wethoudershierover al schriftelijk benaderd naar aanleiding van de aankoop door degemeente van het huis Raadhuisstraat 7 en daarbij onze zorg uitgesprokenover de verdere ontwikkelingen, die tot afbraak van de huizen zouden kunnenleiden ten behoeve van de nieuwbouw bij het raadhuis. Wij hebben het collegeer ook op gewezen, dat wij dit ensemble bij de inventarisatie onder supervisievan de VOHB als behoudenswaardig hebben aangemerkt; deze inventarisatiehebben wij in december 2000 overhandigd aan de wethouder voorCultuur, de heer G. Hardesmeets. De desbetreffende brief is ook al vermeldin het februarinummer (115) van 2003 van de Heerlijkheden.Op 28 april jl. hebben 2 bestuursleden de door de Vereniging voor hetbehoud van het dorpse karakter van het Raadhuisplein georganiseerdebijenkomst in de Pauwehof bijgewoond, waar op uitnodiging van die verenigingeen lid van elke gemeenteraadsfractie aanwezig was om deel te nemenaan een discussie over een veelheid van aspecten rond een eventueleuitbreiding van het raadhuis. Bij die gelegenheid hebben wij onze gedachtennaar voren kunnen brengen omtrent begrippen als "dorps karakter" en" karakterbehoud".Waar de vereniging voor het behoud van het dorpse karakter van hetRaadhuisplein zich niet alleen met het behoud van de karakteristieke bebouwingbezig houdt maar ook haar mening geeft over diverse andere aspectenvan de eventuele uitbreiding richten wij ons alleen op het vraagstuk van hetkarakterbehoud.In de vergadering van de raadscommissie ruimte en middelen op donderdag168

4 september jl. is dan ook namens het VOHB-bestuur onderstaande verklaringvoorgelezen."Geachtecommissie,Mijn naam is Paul van Daalen. Ik ben secretaris van het bestuur van devereniging Oud Heemstede-Bennebroek, hierna aangeduid als VOHB.Het bestuur van de VOHB maakt graag gebruik van de mogelijkheid haarmening te geven over een bepaald aspect van een eventuele uitbreidingvan het Heemsteedse raadhuis op de huidige plaats. Eén van onzestatutaire doelstellingen betreft: het behoud van al die zaken die vanhistorische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijkebetekenis zijn . Kort samengevat: karakterbehoud.Wij zullen ons -gelet op ons aandachtsgebied- bij onze reactie tot ditaspect beperken.Concreet gaat het om het karakter van de omgeving van het raadhuis endan met name om het behoud van de huizen aan de Raadhuisstraat 1 t/m 7 en Raadhuisplein 25. Deze huizen vormen een bepalend onderdeelvan de omgeving. Dit blijkt uit meerdere documenten.1. De VOHB heeft een inventarisatie gemaakt van gebouwen en objectenin Heemstede, die naar haar mening behoudenswaardig zijn. Ook dezehuizen komen daar op voor. In december 2000 hebben wij deze inventarisatieoverhandigd aan de wethouder voor Cultuur, de heer G.J.Hardesmeets.2. Begin 2002 heeft het gemeentebestuur opdracht gegeven voor desamenstelling van een gemeentelijke monumentenlijst. Het bureau DeIdeale Stad uit Haarlem had in september 2002 een eerste selectie met55 objecten gereed. Daar stonden ook de genoemde panden op. In 2volgende selectierondes zijn er echter op instigatie van de gemeenteongeveer 25 objecten geschrapt, waaronder ook deze 5 panden. Dat wilnatuurlijk niet zeggen dat ze niet waardevol zouden zijn.3. Het ter plaatse geldende bestemmingsplan wijdt aan het aspect"karakterbehoud" op blz. 10 onder de kop Ontwikkelingen beeldkwaliteit/hoofddoelstellingende volgende passage-.Op enkele plekken is nogde oorspronkelijke kleinschalige en lage woonbebouwing aanwezig. Deze(woon)bebouwing is als karakteristiek voor de Heemsteedse situatie aante merken en dient derhalve te worden gehandhaafd. De direct hieraangrenzende bebouwing zal een passende opbouw en vormgeving dienen tekrijgen, (einde citaat).Gezien de beschikbare spreektijd is het nu niet mogelijk een uitvoerige169

eschrijving te geven van de karaktervolle elementen van deze omgevingen de genoemde panden in het bijzonder.Wij willen echter de mogelijkheid open houden daar te zijner tijd op terugte komen.Het is niet de eerste keer dat wij het gemeentebestuur wijzen op dezekwestie. Op 25 februari 2002 -begin vorig jaar- schreven wij het collegeeen brief naar aanleiding van de aankoop van Raadhuisstraat 7. Eenpassage daaruit: Het lijkt ons van belang dat met dergelijke objectenzorgvuldig wordt omgegaan; er is in Heemstede al veel verdwenen dathet beeld van weleer vormde, zodat de huidige belangstellende inwonerslangzamerhand steeds vaker naar het fotoboek moeten grijpen om daarnog iets van terug te vinden, (einde citaat).Oproep:Wij achten het een taak van de gemeenteraad om -als het er al van komtdat het raadhuis op deze plaats wordt uitgebreid- ervoor te zorgen datdeze waarschuwing van ons in acht wordt genomen bij de keuze van eenplan dat de omgeving van het raadhuis zou kunnen beïnvloeden.Ik dank u voor uw aandacht".Wij blijven de ontwikkelingen aandachtig volgen.Het bestuur.Raadhuisstraat/Raadhuisplein met oud tussen nieuw (foto: V.C.Klep)170

VARIA HEEMSTEDIANAE 2Tijdens Open Monumentendag 13 september is tevens het molentjebij de entree van wandelbos Groenendaal opengesteld geweest. Metbehulp van vrijwilligers van de Stichting Molens Zuid-Kennemerlandkan bij voldoende wind de molen in werking worden gesteld, dankzijeen nieuwe bemalinginstallatie in de onderbouw. Uniek is dat demolen van Groenendaal de enige in ons land is met twee stellingen.Ofschoon sinds lang een siermolentje heeft het oorspronkelijk dienstgedaan als vijzel-windmolen (watermolen), die water opvoerde voor debevloeiing van de vijvers, sloten en fonteinen van het landgoed Groenendaal.In 1781 kwam hiervoor een stoom- ofwel "vuur"machine inde plaats. Uit die tijd dateert een anonieme tekening van de molen indezelfde vorm als op de dag van vandaag. Informatie is ook te vindenop het internet: www.molendatabase.nlMolentje en uuurmachine uan Groenendaal/Bosbeek op een afbeeldinguit 1781Het begint een door velen gewaardeerde traditie te worden datnieuwe inwoners worden genood naar het gemeentehuis te komen171

om daar allerlei informatie over hun nieuwe woonplaats te vernemen.Dit jaar vond deze bijeenkomst plaats op zaterdag 20 september,bij welke gelegenheid de VOHB met een informatiekraamaanwezig was. Opmerkelijk is steeds weer dat nogal wat personen oplatere leeftijd terugkeren naar de plaats van geboorte. Op een vraagaan muzikant en acteur Boudewijn de Groot: "Vanwaar Heemstede?"heeft hij dat eens als volgt treffend verwoord: "Ik ben hieropgegroeid. Ik heb ook op andere plekken gewoond, maar om deeen of andere reden keer ik steeds weer terug. Ik weet nietprecies waar het vandaan komt. Dat heb ik altijd al gehad. Mijngedachten gaan vaak terug naar vroeger".- Bij het Museaal & Historisch Perspectief Noord-Holland (NieuweGracht 7, Haarlem) verscheen het Erfgoed Cursusprogramma2003-2004. Deze bevat naast een aantal cursussen over (lokale)musea en Noord-Hollandse geschiedenis informatiebijeenkomstenrond de collecties in het Rijksarchief Noord-Holland.- Door amateur-genealoog Cees Schenkel werden we geattendeerdop de internetsite: www.dewoonomgeving.nl waarop van vrijwelalle gemeenten in ons land oude kadastrale kaarten zijn tevinden.- Gerardus Hubertus Galenus von Brücken Fock (1859-1935)was als componist en kunstschilder een dubbeltalent, die in 1920naar de Amarylluslaan in Heemstede verhuisde, waar hij tot zijnoverlijden bleef wonen. Een levensbeschrijving is thans opgenomenin het "Biografisch woordenboek van Nederland", deel 6.- Naar de kinderschrijver Dick Laan (1894-1973), is sinds 1984 eenstraat vernoemd in Heemstede. In Zaanstad bevindt zich een DickLaanplein. De bedoeling is dat daar binnen afzienbare tijd eenstandbeeld van Pinkeltje, de bekende figuur uit de boeken van DickLaan, wordt onthuld.- In 2003 is het een eeuw geleden dat Nicolaas Beets (1814-1903)overleed. Zijn grote bekendheid verkreeg hij dankzij de in 1839 voorhet eerst onder schuilnaam Hildebrand verschenen boek "CameraObscura". Uitgeverij Europese Bibliotheek publiceerde het lees- enkijkboek: "De 'Camera Obscura' in beeld; de wereld van de'Camera Obscura' in oude ansichten en foto's". Het fotomateriaalis afkomstig van verzamelaar George Slieker en bevat o.a. oudeafbeeldingen van het Kerkplein met de Protestantsche kerk in Heemstede(waar Beets van 1840 tot 1854 als "herder" voorging) en deOude Geleerde Man te Bennebroek, een geliefde pleisterplaats langs172

de weg van Haarlem naar Leiden. Verkrijgbaar in de boekhandel voor20 euro.- In het kader van het provinciaal project "Land in zicht" organiseerdende openbare bibliotheken Zuid-Kennemerland een dichtersmanifestatie.Staatsbosbeheer gaf bij deze gelegenheid een bundel uitmet een selectie "Kennemer schrijvers en dichters op Elswout",dat bijdragen bevat van 33 personen, onder wie uit Heemstedemw. Julia H.M.Olk, mw. Marisca van der Eem (voormaligVOHB-bestuurslid), mw. Josje Zegwaart-Rooijers en uit Bennebroekmw. Charlotte Out.Heemstedenaar en socioloog Johannes van der Weiden publiceerdeeen goed leesbare studie "Ongeplande planning; de totstandkomingvan een nieuwe stadswijk". (Aksant, 2002). Hij volgde deontwikkelingen vanaf het besluit 8 januari 1975 tot bouw van eennieuwe Haarlemse wijk 'de Zuiderpolder', waar wonen en werkengeïntegreerd dienden te worden. Ondanks de gewenste voortvarendheidduurde het bouwen uiteindelijk meer dan een kwart eeuw. Deschrijver laat de beperkingen binnen het Nederlandse "poldermodel"van lokale ruimtelijke planning voor zich spreken.- Onder redactie van Cor van Eldik, Michel Bakker, en MeindertStokroos verscheen recent het "ANWB Monumentenboek Nederland;Monumenten uit de 19 e en 20 c eeuw".Archiefaanwinsten- Naar aanleiding van een oproep in het vorige nummer van HeerlijkHedenis het VOHB-archief verrijkt met een lepeltje dat aan de voorzijdede wapens van Heemstede en Puttershoek en op de achterzijde van hethandvat de indruk "Stormramp 1953" bevat. Het kleinood, verkregenvan mevrouw Blankenaar, maakte gedurende een halve eeuw eenwereldreis langs onder andere Hong Kong en Indonesië waar de familiewoonde, alvorens naar Heemstede terug te keren. De Stichting Oud-Puttershoek is voor haar museumverzameling nog op zoek naar bedoeldlepeltje.- Van Kees de Raadt uit Den Haag ontvingen we een setje oude ansichtkaartenvan Heemstede, een uitgave van boekhandel B.D.Gimbel,destijds gevestigd aan de Binnenweg. Het was destijds een moderningerichte zaak, die tevens een leesbibliotheek omvatte. Verder ontvingenwe een sierbord met afbeelding van de Barmhartige Samaritaan enop de achterzijde de vermelding: "1882 Meer en Bosch 1957. PlateelbakkerijSchoonhoven".173

- Enkele oude foto's zijn geschonken door mevrouw Korringa uitDriehuis en veel nieuwe van bouwprojecten binnen de gemeentedoor de heer A. Koopman.- We ontvingen de fraai uitgegeven catalogus "Property from theGutmann Collection; Tuesday 13 May 2003", een uitgave vanveilinghuis Christie's Amsterdam. Verder eerst heden van een in1997 door het Centrum Hout te Almere vouwblad: "Seniorenwoningenin Bennebroek; voorbeeldig bouwen met hout". De11 bijzondere seniorenwoningen in de Meerwijk zijn ontworpendoor voormalig architectenbureau Nico H. Andriessen te Haarlem.De firma Decor Art te Breda brengt naar een ontwerp van GerardSwaenepoel in een gelimiteerde oplage een sierlamp in brandglastechniekvan Heemstede op de markt met daarop getekende afbeeldingenvan parochiekerk H. Bavo, huize Oud Berkenrode, huizeIepenrode en het raadhuis.Twee beeldend kunstenaars- Op 29 juni jongstleden overleed de kunstschilder Adrianus Cornells("Kees") van Noort op 89-jarige leeftijd. Hij was lid van deHaarlemse kunstenaarssociëteit "Kunst zij ons doel", een leerlingvan H.F.Boot en sinds 1926 op de Glip in Heemstede woonachtig.Zijn schilderijen van bloembollenvelden verkregen grote faam, ookin het buitenland. De heer G.J.Keizer van galerie Amstel/Art aan hetWilheminaplein wijdde een necrologie aan hem, die is opgenomenop de website van www.kunstkrant.nl Hij vertelt daarin de volgendeanecdote: "In Zuid-Frankrijk sprak ik eens een kunsthandelaar envroeg hem welke Nederlandse schilders hij kende. De chauvinistischeFransman antwoordde: ik ken er twee, Rembrandt en Keesvan Noort".- De kunstschilder en illustrator Cor Mandersloot ("Mander" 1908-1998) woonde van 1936 tot het eind van zijn leven in de Rivierenwijkte Heemstede. Hij vervaardigde onder meer het fraaie portretvan burgemeester ridder Van Rappard dat in het gemeentehuishangt.Filmbeelden- Mandersloot was ook lid van de Haarlemse Smalfilmliga en behaaldezowel op landelijk als lokaal niveau vele prijzen. De collectie die hijheeft nagelaten telt meer dan 80 titels, die zullen worden overgedragenaan het Smalfilmmuseum in Hilversum. In overleg met de familie174

zullen een aantal 8mm films met "Heemsteedse" onderwerpen,zoals de Flora 1953, voor het VOHB-archief op DVD wordenovergezet en bij gelegenheid aan belangstellenden worden getoond.- Het ligt ten slotte in de bedoeling bij het Nederlands Instituut voorBeeld en Geluid Heemsteedse en Bennebroekse Polygoon-bioscoopjournaalfragmenten op videoband/dvd aan te schaffen. Daarbijbevinden zich beelden van de Flora's in 1923, 1935 en 1953,draverijen op de renbaan van het Oude Slot in 1925 en 1926,wielerwedstrijden op de fameuze houten baan in Heemstede, windhondenrennenin 1942, de rally van 1947 in Groenendaal, debeeldhouwer H.A.van den Eijnde, de bouw van het Minervatheater,een bezoek van filmster Audrey Hepburn, de ontvangst van presidentJules Nyerere van Tanzania op Berkenrode, de Linnaeushof,het society huwelijk op 28 maart 1940 van Ursula von Pannwitz (vande Hartekamp) en de graaf van Chichester in Bennebroek. Ook denationale jeugdruiterdag op 6 augustus 1949 in Groenendaal met deprinsessen Beatrix en Irene als succesvolle deelneemsters en eentrotse moeder als toeschouwster."Gemengd oud nieuws"De "Opregte Zaterdagsche Haarlemsche Courant" van 17 november1838, nummer 138, nam de volgende overlijdensadvertentie opvan Johannes Godefridus Marlof, geboren in Amsterdam en overledenop 14-11-1838 te Heemstede:"Het behaagde de Voorzienigheid, heden avond, na een langdurigsmartvol lijden, mijn hartelijk beminde Echtgenoot, JOHANNESGODEFRIDUS MARLOF, van mijne zijde weg te nemen; hoogstkalm waren zijne laatste ogenblikken, hetgeen mij het vaste vertrouwenschenkt, hij nu die ongestoorde rust en dat volmaaktegeluk geniet, welke hem hier op aarde niet mogten ten deel vallen;alleen de hoop eener eenmaal zalige hereeniging met hem en alleandere vroeger verscheiden Betrekkingen, zullen mij met mijnenZoon en Behuwd-Dochter, die leniging onzer diepe droefheid endie kalmte doen hervinden, welke wij zoo zeer behoeven. Heemstede,bij Haarlem, den 14den November 1838, M. Blenderman,wed. J.G. Marlof".- Omtrent dezelfde tijd, in 1839, werd het Tweede Schooldistrict vande provincie Noord-Holland bezocht door inspecteur H.Wijnbeek.Schoolopziener was toen P.J.Prinsen, directeur van 's Rijkskweekschoolvan Onderwijzers te Haarlem. Het schooldistrict bevatte175

ehalve Haarlem, de volgende 10 gemeentescholen: Bloemendaal,Overveen, Velzen, Zandpoort, Houtrijk, Polanen, Zandvoort, Heemstedeen Bennebroek. Over laatstgenoemde 2 gemeenten staat tenaanzien van het onderwijs het volgende bericht:- Dr. Harry G.M.Prick beschreef in 2 dikke boeken het leven van deschrijver Lodewijk van Deyssel, pseudoniem van K. J.L. Alberdingk Thijm.Vrijwel alles wat de "negentiger" aan het papier toevertrouwde is bewaardgebleven en zelfs gepubliceerd, zoals de zogeheten "tele-phoonbriefjes"door Manteau Marginaal inl976. Ter attentie van Emile Erens,anjelierkweker en hagiograaf, woonachtig op het Oude Slot schreef hijooit:" De garagehouder op wien de Hr. Alberdingk Thijm gerekend had,heeft zijn toezegging ingetrokken. Als de familie Erens misschieneen garagehouder in Heemstede weet, die dien Heer AlberdingkThijm van de Dreef te Haarlem, ofwel van de tramhalte teAerdenhout, naar het Oude Slot zoude kunnen brengen, vernamde heer Alberdingk Thijm dat gaarne. Anders moet, tot zijnbijzondere spijt, de heer Alberdingk Thijm zijn bezoek uitstellen".176De Flora-toren van 1953waarin een carillon hing

Aan de architect van talrijke R.K.kerken Pierre J.J.M.Cuypers uit deNarcissenlaan 18 liet hij weten:"De heer Alberdingk Thijm wil volgens afspraak, U gaarne,morgen of Zondag, om half vijf bezoeken. Hij denkt echter datvoor hem nog niet warm genoeg is om buiten te zitten. Hijverzoekt U dus mede te deelen ten eerste, welke van de genoemdetwee dagen U het beste vindt; ten tweede, of U ook goed vindtom binnenshuis te zitten. Verdient naar uw idee het buitenzittenverre de voorkeur, dan zal de heer Alberdingk Thijm zijn bezoektot Juni uitstellen".Een halve eeuw geleden werd Flora's klokketoren afgebroken. HetHaarlemsch Dagblad berichtte hierover op 6 augustus 1953 hetvolgende:"Vanmorgen is het personeel van de Gebroeders Van den Puttente Heemstede begonnen met het afbreken van de ranke witteklokketoren van de Flora 1953, die twee maanden lang eensieraad van het tentoonstellingsterrein is geweest.Het demonteren ging zeer snel in zijn werk. Nadat het fraaiemetalen ornament dat de toren bekroonde was weggehaald,duurde het niet lang of ook de blanke balken, die het stalengeraamte verhulden, waren losgeschroefd.Er zullen er heel wat zijn, die het eigenlijk betreuren dat ditstevige bouwsel gaat verdwijnen. Vooral de laatste weken vormdenhet hoog boven de bomen van de Vrijheidsdreef uitstekendegedeelte van de toren een fraai contrast in wit en groen.Zoals wij reeds hebben gemeld ligt het in de bedoeling dat detoren elders in het land een blijvende bestemming krijgt.Voor de Heemstedenaren is nu ook de laatste zichtbare herinneringaan de Flora 1953 verdwenen. Een souvenir overigens, datbij velen nog lang in gedachten zal blijven voortleven".Hans Krol177

ZOEKPLAATJEVan de heer Jan Dekker uit Haarlem ontvingen we een afdruk van eenansichtkaart met bijgaande afbeelding. De kaart is op 22 september1911 vanuit Heemstede door een zekere Anton geschreven aanjongejuffrouw Marietje Knoop in Haarlemmerliede. Vermoed wordt,ofschoon niet geheel zeker, dat op de afbeelding huizen uit Heemstede- of naaste omgeving -staan. Langs de weg liggen rails van de stoomtram.Wie herkent de panden?178

DRAVERIJEN IN HEEMSTEDEIn dit blad is al enkele keren aandacht besteed aan de drafsport inHeemstede, welke eind 19-de en begin 20-ste eeuw fervente beoefenaarshad in de familie Van Wickevoort Crommelin, wonende op het buitenBerkenrode, en in de vermaarde dravertrainer Jan Koster, die in hetlogement het "Oude Posthuis" woonde.Jan Koster was oorspronkelijk uit de Beemster afkomstig en vestigde zichin 1886 in de Haarlemmermeer om de dravers van Hendrik van WickevoortCrommelin op de Cruquius-boerderij te trainen. Hendrik's zoonAarnoud leerde toen het vak van trainer-rijder bij Koster. In het najaar van1887 nam Koster zijn intrek in het "Oude Posthuis" in Heemstede. Veeldravertrainers uit die tijd combineerden het trainersvak met dat vankastelein.Gedurende de jaren 1890 tot en met 1892 verbond Koster zich aan deNoorderstal van Jhr. De Marées van Swinderen in Paterswolde, maarbegin 1893 keerde hij op zijn oude stek in Heemstede terug. Intussenbracht Aarnoud van Wickevoort Crommelin de dravers van zijn vader metveel succes in wedstrijden uit.Jan Koster huurde in het voorjaar van 1894 een hoog en droog gelegenstuk weiland van Comelis van den Berg in de nabijheid van het Oude Slot,waar hij een trainingsbaan liet aanleggen. De baan was 615 meter lang,enigszins elliptisch van vorm met mooie rechte einden en bochten, die vrijgemakkelijk te nemen waren.Al spoedig werd in Heemstede de Harddraverij-Vereeniging 't Oude Slotopgericht onder voorzitterschap van de heer AWijnands. Op zondag 21oktober 1894 organiseerde deze vereniging voor de eerste maal langebaan-draverijenop de baan van Koster. De locatie was volgens deOprechte Haarlemsche Courant van 20 October 1894 als volgt te vinden:"Wanneer men, van Haarlem komende, de trambaan volgt tot daar waarde lijn een groote bocht maakt om langs "Het Wapen van Heemstede" ende Hervormde kerk verder te gaan, heeft men in den linkschen hoek eensintelweg (dus niet de weg tusschen Logement en kerk), dien men slechtshoeft te volgen om binnen 3 minuten het terrein, een weiland, tebereiken." Deze sintelweg was de Hof laan, die toen vanaf het Dorps- ofKerkplein (later Wilhelminaplein) liep tot aan het Oude Slot en de baan lagtussen deze Hof laan en de Molenwerf slaan. Het eerste gedeelte van deHof laan zou later vervallen, de loop van het laatste gedeelte komt nuongeveer overeen met de Slotlaan. Het logement Het Wapen van Heem-179

stede werd later het Japans-Chinese restaurant Pandahof.Op de eerste meeting was de entree f 1,-, de paddock kon men voor f2,50betreden. De draverijen vonden plaats bij hevige storm en regen en er wasgeen behoorlijke tribune. De toen nog jeugdige pikeur Piet Doeleman, indienst van de bekende trainer Willem Ockhorst uit Rotterdam, won tweevan de drie draverijen. Daarnaast was er nog een draverij voor hitten, ookal door Doeleman gewonnen, en een wedren onder het zadel voor hitten.Een jaar later, op woensdag 20 oktober 1895, vonden op dezelfde baanwederom draverijen, alsmede een wedren voor hitten, plaats. Op hetterrein waren tevens een totalisator en 7 bookmakers aanwezig. Doelemanwon nu 3 van de 4 draverijen. De wedren voor hitten werdgewonnen door de toen 16-jarige Jan J. van den Berg, de latere directeurvan het Olympisch Stadion in Amsterdam.De drafbaan was gelegen in dat deel van Heemstede, waar in de twintigerjaren van de 20-ste eeuw de Indische Buurt verrees. Naar alle waarschijnlijkheidlag de baan ter hoogte van de huidige Bali-, Borneo- en Sumatrastraat.•De baan aan de Hoflaan had het bezwaar dat hij vrij klein was en al in1896 werd door de Harddraverij-Vereeniging 't Oude Slot een nieuwe,grotere, baan in gebruik genomen, dichtbij de vorige. Deze baan werdaangelegd op een van Jhr. J.B. van Merlen gepacht weiland aan deMeerweg naast het cricketveld en tegenover de inrichting voor epilepsielijdersMeer en Bosch. Langs deze grasbaan van 965 meter lengte waseen overdekte tribune opgericht. De eerste meeting op deze nieuwe baan180

vond plaats op woensdag 6 mei 1896. De tribune was die dag metvlaggendoek feestelijk versierd en een muziekkorps liet van tijd tot tijdvrolijke muziekstukjes horen. Er waren drie draverijen voor harddravers,één voor hitten, een wedren voor hitten en een kortebaan-draverij over300 meter. Op het terrein was een half dozijn bookmakers en eentotalisator aanwezig. Een tweede meeting datzelfde jaar werd gehoudenop woensdag 14 oktober. Het gemeentebestuur van Heemstede had hethouden van draverijen op zondag verboden. Het uitwijken naar eendoordeweekse dag was funest voor de publieke belangstelling, maar tochis 't Oude Slot nog twee jaar doorgegaan met vier meetings in 1897 endrie meetings in 1898. Daarna zou Heemstede vele jaren van langebaandraverijenverstoken blijven. In 1900 probeerde de vereniging weer opzondag te koersen, maar B & W besliste afwijzend. Wel werd op 22augustus 1903 op de baan een draverij voor pony's en een tally-hogehouden, maar deze vonden niet plaats onder de officiële reglementenvan de Nederlandsche Harddraverij- en Ren-Vereeniging (NHRV), hetorgaan dat alle draverijen en rennen in Nederland coördineerde.De hiervoor genoemde trainer Jan Koster pachtte in februari 1904 debaan aan de Meerweg als trainingsbaan. Ook andere bekende dravertrainershebben in Heemstede gewoond, zoals Bas ten Hagen (van 1898 tot1905) en Paul Schönrock (van 1904 tot 1911) en ook zij zullen ongetwijfeldop deze baan getraind hebben. In 1911 werd door het parlement dezogenaamde Zedelijkheidswet aangenomen, waarbij o.m. totalisator enbookmakers verboden werden. Dit betekende vrijwel de doodsteek voorde draf- en rensport in Nederland, die van de inkomsten uit de weddenschappenop paarden sterk afhankelijk was. Van Wickevoort Crommelinliquideerde in 1912 zijn beroemde draverstoeterij en de trainer JanKoster verhuisde datzelfde jaar naar Denemarken, waar hij een entraînementaan de baan Charlottenlund bij Kopenhagen begon. Jan Koster'szoon Nico Jan (meestal aangeduid met Jan Koster Jr), in 1887 in deHaarlemmermeer geboren, zou uitgroeien tot de beste trainer-rijder vanDenemarken. Maar liefst 24 maal stond hij aan het hoofd van dedravertrainers en 23 maal was hij rijderskampioen. Tien maal zegevierdehij in de Deense draversderby. Nu nog wordt zijn naam in Denemarken inere gehouden met een grote jaarlijkse draverij, het N.J.Koster Memoriaal.Na de eerste wereldoorlog herstelde het drafwezen in Nederland zichweer enigermate, al bleven totalisator en bookmakers verboden. En in1920 werd de baan van het Oude Slot weer in gebruik genomen en weldoor de Vereniging van Harddravers-Eigenaren in Nederland. Zij organi-181

seerde er dat jaar vijf meetings, de eerste op Tweede Paasdag 5 april1920. En daarna nam de Vereeniging 't Oude Slot de organisatie weerover met een zogenaamde 800 meter-draverij op 18 november 1920.Een soortgelijke op 5 december 1920 uitgeschreven meeting moestworden geannuleerd, omdat de voetbalvereniging Hercules een deel vande benodigde baan niet wenste af te staan.Weer bleef het enkele jaren stil , tot in 1925 de nu geheten SportverenigingOude Slot, onder de stuwende leiding van haar secretaris J.C.Bennink,de draad weer oppakte. Er was een nieuwe, niet overdekte, tribuneneergezet en de bochten van de baan waren opgehoogd, zodat depaarden deze gemakkelijker konden nemen. De eerste meeting dat jaarwerd gehouden op zondag 22 maart. Daarna volgden dat jaar nog zevenkoersdagen, waarbij tot diep in de herfst werd doorgegaan. De onverwoestbarezandbodem van de baan was hiervoor zeer geschikt, voor hetpubliek was het dan vaak onaangenaam guur. Maar dat kon zich warmenaan een voor de restauratietent geplaatste vuurpot.Op verzoek van het Comité voor Vreemdelingenverkeer te Haarlem werdde Sportvereniging Oude Slot ook belast met de organisatie van eenkortebaandraverij over 300 meter op de Dreef in Haarlem op 28augustus 1925 in verband met een bezoek van koningin Wilhelmina.Ook in de jaren 1926 tot en met 1929 werden er door de SportverenigingOude Slot draf meetings georganiseerd, resp. 8, 9, 5 en 2 maal.Vanaf 1926 waren de buffetten op de baan gepacht door de firmaKuypers van het bekende, door draf lief hebbers veel bezochte, café Kuypersuit Haarlem, recht tegenover het station. En in 1927 was achter detribune een met zeildoek overdekte schuilplaats voor de paarden neergezet.In die jaren trainde ook de aan de Achterweg in Heemstede wonendedravertrainer Lutje Ensing op de baan.Definitief de laatste drafmeeting op de Heemsteedse baan vond plaats op30 juni 1929. Deze meeting trok weinig paarden en weinig publiek. Hetmatige programma en de entreeprijs van f4,- schrok menigeen af. Hetwas het einde van de voortdurend in financiële zorgen verkerende SportverenigingOude Slot. Omstreeks 1932 werd de Meer en Boschlaan doorhet terrein van de voormalige draf baan aangelegd.De illlustratie is afkomstig uit het blad: De Paardenwereld van 26 maart1925Durk Minkema182

TOEN EN NUBANKETBAKKER KNIESE 40 JAARIN HET VAKDaar waar nu banketbakkerij Kniese is, was reeds in 1932 eenzelfdebedrijf gevestigd: dat van banketbakker Hoeboer. Dat betekentdat dit ambachtelijke beroep op diezelfde plek al zeventig jaaruitgeoefend wordt. C.J. Kniese sr. startte daar in 1960 de banketbakkerij,overgenomen van Hoeboer. C.J. Kniese jr. begon in 1963in de zaak van zijn vader te werken en vierde in september j.l. zijn40-jarig jubileum.Het ambachtelijke aspect van het beroep van banketbakker bleef inwezen onveranderd. Wat zich wel sterk wijzigde zijn de veel strengereeisen voor hygiëne en de aanschaf van apparatuur. Voor datlaatste legde Kniese sr. de basis. Om een voorbeeld te noemen.Tijdens het verblijf van Hoeboer bracht de ijsboer nog staven ijs diehij op zijn schouder naar binnen droeg. De schooljeugd dromde danbij de ijswagen in de hoop een splinter ijs op te vangen als de ijsboermet zijn scherpe priem de staven uit de wagen prikte. Een waarlijketraktatie! In de plaats van de ijsstaven kwamen koelers en vriezers.Tot 1962 werden de bestellingen op de fiets gedaan. Om drie ofvier gebakkisten werd een brede leren riem gedaan en aan de armop de fiets meegedragen. Later kwam er een brommertje en allesdoor weer en wind. Kniese jr. heeft dat als jong gezel nog jarengedaan. Tot zijn vader een eenvoudige Volkswagen Variant kochtom de bestellingen rond te rijden. Hij reed dan niet tot voor het huisvan de klant, maar parkeerde om de hoek in een straat. De klantmoest eens zien dat hij per auto bestelde. Over sociale controlegesproken!C.J. Kniese jr. begon na de ulo zijn beroepsopleiding op de SintNicolaasschool in Amsterdam aan de Elandsgracht, hartje Jordaan.Even een andere omgeving dan het dorp Heemstede. Dit was eendriejarige opleiding van drie dagen in de week en de rest werken inde praktijk. Uiteraard was dit voor hem in de zaak van zijn vader.Kniese jr. vertelt dat het bij niemand opkwam om elders in eenandere banketbakkerij je in de praktijk te scholen. Dat zou wel eensverfrissend hebben kunnen werken. Maar zo zat de maatschappij183

anno zestiger jaren niet in elkaar. Zonen werden door de vadersingewerkt en opgeleid en namen de zaak over. Korte lijnen!Na de driejarige opleiding in Amsterdam volgde nog een verderepraktijkopleiding van drie jaar, waarin men opklom van 3de-,2de-,naar 1ste bediende met vakbekwaamheid zoals dat genoemd werd.Al met al een opleiding van zes jaar. Wie de kunststukken beziet diebanketbakkers maken zal dit niet verbazen. Naast een goede handvaardigheidis er ook kennis van natuurkunde en chemie nodig omde ingrediënten op verantwoorde wijze op elkaar af te kunnenstemmen. Nauwkeurige en tijdrovende werkzaamheden.In 1976 trok Kniese sr. zich uit de zaak terug al deed hij nog welparttime werkzaamheden zoals de bereiding van puddingen voordesserts en bracht hij bestellingen rond, nu tot voor de deur van deklanten! Het familiebedrijf had zeker zijn charme vertelt Kniese jr.Toen zijn kinderen kleuters waren zaten zij ook wel in de bakkerij enkeken belangstellend toe hoe opa Kniese de puddingen, gebak entaarten maakte.Wat de hygiëne betreft: eiwit en eigeel worden thans gescheidenaangeleverd, met het oog op eventueel infectiegevaar van salmonella.Vroeger werden de eieren stuk voor stuk met de handgescheiden. Vroeger leverde melkhandel van Staveren, om de hoekin de Camplaan, de room die beperkt houdbaar was. Nu wordt deroom geleverd in pakken met een langere houdbaarheid. Dat allesbetekent minder manuren. Destijds werkten bij banketbakkerij Kniesevijf personen, thans drie. En wat de kwaliteitsbewaking betreft, viermaal per jaar is er controle door het Nederlands Bakkerij Centrum,waarvan er twee onaangekondigd zijn. De normen worden steedsmeer aangescherpt. In 2004 moet op ieder product een ingrediëntenopgavestaan. Of de klant daar naar kijkt? De praktijk zal hetleren.Van de 350 banketbakkers in ons land zijn er 120, waaronderbanketbakkerij Kniese, aangesloten bij het banketbakkersgildeHeerlijk&Heerlijk, dat garant staat voor de kwaliteit van de beterebanketbakkers. Ter vergelijking met het aantal banketbakkers: inons land zijn nog ongeveer 3000 broodbakkers.OntwikkelingenToen Kniese sr. de banketbakkerij van Hoeboer overnam was ereen kleine bakkerij achter de winkel ondergebracht in een schuurtje.In 1965 werd dit verbouwd en aangebouwd tot een volwaardigebanketbakkerij.184

In 1966 bedacht de actieve Winkeliersvereniging een plan voor despeciale feestverlichting met de feestdagen. Langs de gevels werdenslingers lampjes aangebracht. Na een aantal dagen kwam eenambtenaar van het energiebedrijf langs om de lampjes te tellen. Dewinkeliers kregen een extra energieaanslag per lampje boven hetnormale stroomverbruik.In 1980 kreeg de winkelgevel een totaal ander aanzien: zoals het nunog steeds is. Gelijktijdig werd de bovenwoning gerenoveerd.Wat niet meer bestaat is het leveren per week of maand op rekening.De jongste medewerker, dus jarenlang Kniese jr., moestiedere week toen al 'rekeningrijden' om de geleverde goederen afte rekenen. Waar junior nu veel meer eer mee behaalt is uiteraardhet vakmanschap. Kortgeleden trouwde zijn jongste dochter. Devader van de bruid maakte natuurlijk een schitterende bruidstaart inde vorm van een hoofdtaart met vier maal twee bijtaarten onderlingverbonden door bruggetjes. Maar liefst zeven taarten Puur ambachtelijk!Een bekroning voor de bruiloft en de 40-jarige jubilaris.Cees Peper185

DE FAMILIE MARCELIS IN RELATIETOT HEEMSTEDEDe grafkelder in het koor van de kerkIn de 17 e en 18 e eeuw zijn het vooral tot rijkdom gekomen Amsterdamsekooplieden, bankiers en magistraten geweest, die zich eenzomerverblijf aan de duinrand konden permitteren. Genoemd kunnenworden telgen uit de regentenfamilies Trip, De Neufville, Geelvinck,Clifford, Hope, Van Lennep, Van de Poll, Marcelis (1) en anderen.Door huwelijken is een onderlinge verwantschap ontstaan tussen dechefs van de belangrijkste patricische handelshuizen. Essentieel voorde ontwikkeling van Heemstede is ambachtsheer Adriaan Pauw geweest.In de ruim 30 jaar van zijn bestuur verviervoudigde het inwonertal.Hij was ook de bouwheer van een Calvinistische kerk op de plaatsvan de in 1573 verwoeste katholieke kapel. De voorbereidingenhiertoe, zoals de inzameling van fondsen, is in 1622 begonnen. In datjaar bepaalde de ambachtsheer dat het koor ofwel het achterste deelvan het godshuis alleen voor eigen gebruik zou blijven, plus "sijneerven ende nakomelingen, sonder dat iemant enig gestoelte, begravingeof andere pretensien aldaer souden mogen hebben (...)" (2).Zoals in die tijd gebruikelijk kon een graf binnen het kerkgebouw(buiten het koor/grafkelder) worden gekocht, hetgeen voor weinigenwas weggelegd. Rond de nieuw te bouwen kerk is in 1625 een kerkhofaangelegd. In 1660 is daar vanuit hofstede "het Lam" het stoffelijkoverschot van de kunstschilderes Judith Leyster ter aarde besteld.In totaal zijn slechts zeven grafzerken binnen de kerk bekend, waaronderéén van Leonard Marcelis (3).In het Heerlijkheidsarchief van de gemeente Heemstede bevindt zicheen lijst van de lijken in de grafkelder, bijgezet van 1636 (moet zijn1638) tot 1776 (4). Voorts een "Geslachtslijst der descendenten vanAdriaan Pauw en Anna van Ruytenburgh en van allen die, ingevolgede overeenkomst tusschen de erfgenamen van 26 Sept. 1653, gerechtigdzijn om in de grafkelder begraven te worden" (5).Op 21 februari 1653 is Adriaan Pauw aan een beroerte in 's-Gravenhageoverleden. In de hofstad had op 28 februari een officiële uitvaartdienstplaats, waarna het stoffelijk overschot naar het Slot te Heemstedeis overgebracht. Op 1 maart is Adriaan Pauw in besloten kring "inpresentie van zyn kinderen" in de kelder onder het koor begraven.186

Nadien is op kosten van de erfgenamen een marmeren graftombevervaardigd, vermoedelijk door Pieter de Keyser (6), zeker niet doorRombout Verhulst zoals abusievelijk vermeld op een ANWB-monumentenbordje.Na hem hebben nog enige tientallen nakomelingen indeze grafkelder hun laatste rustplaats gevonden, zodat ook in ditverband met recht kan worden gesproken van een "voorvaderlijkeheerlijkheid". Overigens zijn al vóór Adriaan Pauw 4 overleden familieledenin de ondergrondse en afgesloten kelder bijgezet, te weten zijnzoon Pieter Pauw (ov.1638), schoonzoon Diederik Huygens, heer vanOpvoort (ov.1646), echtgenote Anna van Ruytenburgh (ov.1648) enzoon Reinier Pauw (ov.1652), in leven baljuw en dijkgraaf van Amstelland.Na zijn dood zijn nóg twee zonen van Adriaan Pauw hier begraven,namelijk Michiel (ov.1658) en Gerard Pauw (ov.1676) (7).Tot 1747 hebben alle acht opeenvolgende ambachtsheren in degrafkelder hun laatste rustplaats gevonden. In 1762 is een plattegrondvan de grafkelder vervaardigd.Op 13 juni 1773 is George Clifford, heer van Hogersmilde, als laatstevan in totaal 49 personen in het koor begraven.In totaal 16 personen met de familienaam Pauw of Pauw geborenHoeufft, 12 van het geslacht Marcelis, 6 Huygens en 15 anderefamilieleden - 26 van het mannelijk en 23 van het vrouwelijk geslacht.Het relatief grote aantal telgen Marcelis kan worden verklaard uit hetfeit dat Frans van Marcelis (1643-1705) was gehuwd met AdrianaPauw, vrouwe van Hogersmilde (1652-1713), een kleindochter vanvoornoemde ridder Adriaan Pauw.Uit hun huwelijk sproten 9 kinderen van wie er zeven in de Heemsteedsegrafkelder hun aardse rustplaats vonden. Dat gold niet voorMichiel van Marcelis (1684-1723), die overigens over een woning opde Glip (Prinsen Zandvaart) beschikte en Isabella Adriana van Marcelis(1675-1751), tenzij een vergissing is gemaakt met de datum en naamaangegeven in voornoemd overzicht (zie noot 5).Het geslacht MarcelisDe familie Marcelis, die zich na verheffing in de Deense adelstand VanMarcelis mocht noemen, heeft vanuit Amsterdam fortuin gemaakt inde handel, aanvankelijk vooral in het produceren en exporteren vanwapens. Gabriel Marcelis (1609-1673), geboren te Hamburg, stamdevermoedelijk uit de Zuidelijke Nederlanden en vestigde zich in Amsterdamals diplomatiek agent van de Koning van Denemarken. Zijn vader187

Gabriel Marcelis (sr.)was commissaris enresident van de koningvan Denemarkenen overleed op20 juli 1643 in deDuitse havenstad.Zoals Zweden doorTrip en vooral Louisde Geer van wapenswerd voorzien, verschafteGabriel Marcelisde Deense koningChristiaan IVschepen, manschappenen vooral krijgsbehoeften.IJzer engeschut waren afkomstiguit de mijnenen ijzergieterijentussen Serpichow enToela, niet ver vanMoskou, waar eenbroer Pieter Marcelis(1602-1672) wasGabriel Marcelis,Elswoutwapenkoning en eigenaar vangevestigd. Deze stond in hoog aanzien bij tsaar Alex Michael Romanow.Tot welstand gekomen is Gabriel in 1654 eigenaar gewordenvan het landgoed Elswout in Overveen. Een lusthof van grote allure,zoals ook blijkt op schilderijen van Jan Wouwerman, G.A.Berckheydeen Jan van der Heiden, evenals uit reisverslagen en koninklijke bezoekers(8). Gabriel Marcelis en vervolgens zijn zoon Jan beheerden dezanderij van Elswout. Het afgegraven duinzand vervoerde men viavaarten naar o.a. Amsterdam. Bij de Brouwerskolk in de Houtvaartwerden de kleine zandschuiten overgeladen in grotere schepen. Devaartmeesters van de zandvaarten in Heemstede, de Glip en Bennebroekkwamen blijkens het manuscript van Dolleman omstreeks 1695in conflict met Jan van Marcelis. Dankzij bemiddeling van schout enschepenen werd een voor iedereen aanvaardbare oplossing gevonden.Vanwege zijn bezittingen in Denemarken gaf Gabriel Marcelis zichzelfde titel Heer van Callenberg (Kallundborg) en op 7 september 1665188

ontving hij van koning Frederik III voor zichzelf en zijn erfgenamen eenadelsdiploma. Verscheidene nazaten uit dit geslacht verlegden hunactieradius naar Denemarken, waar men over grote grondgebiedenbeschikte. Andere leden van de familie dreven handel op Frankrijk,Italië en de Levant en importeerden graan en West-Indische suiker enkoffie. De Amsterdamse historicus Johan Wagenaar merkte op dat defamilie een bijzondere neiging tot minder "faire" handelszaken aan dedag heeft gelegd, waarbij gewin vóór ethiek ging, hetgeen voor meerkooplieden uit de Gouden Eeuw van toepassing is geweest. Zo schuwdemen niet tijdens de Tachtigjarige Oorlog munitie en wapens aan devijand te leveren. De Franse staatsman de Richelieu beklaagde zich viazijn gezant bij prins Frederik Hendrik dat Marcelis de Spanjaarden vanmunitie voorzag. Eén zoon Celio Marcelis kreeg als bijnaam "lorrendraaier",volgens het zeventiende eeuwse spraakgebruik een koopman,die op volgens de wet ongeoorloofde wijze handel drijft (9).Een ander familielid, Levanthandelaar Jan Marcelis (1700-1776) kochtin 1757 voor ƒ 19.000,- 't Huis te Vogelenzang, dat door eengelijknamige zoon (1731-1792) is afgerond tot een buitengewoonfraaie hofstede en werd uitgebreid tot de nabijgelegen lusthof Teijlingerbosch.Tengevolge van zijn huwelijk met Catharina Yda Loot is hijvanaf 1754 tot zijn overlijden Heer van Zandvoort geweest. Eéndochter: Anna Margareta Marcelis was gehuwd met Jonas Witsen,eigenaar van Boekenrode en de Koekoek op de grens van Heemstede,Berkenrode en Bloemendaal (Aerdenhout/Vogelenzang).Thans volgt een beknopt chronologisch overzicht van de leden van hetgeslacht Marcelis, die in de Oude Kerk van Heemstede zijn begraven(10).Leonard Marcelis, eigenaar van "Duin en Vaart"Op een zerk in de Hervormde kerk staat vermeld: "Leonard Marcelisis gestorven den 5. October Ao. 1667".Leonard ofwel Leendert Marcelis, zoon van Gabriel Marcelis (sr.) uitHamburg was een broer van voornoemde Gabriel (geb. 1609), Pieteren Celio Marcelis, allemaal werkzaam in de ijzer- en wapenhandel. Hijhuwde met Aletta van der Camere uit Haarlem. Vanwege zijn bezittingennoemde hij zich heer van Drieholm en Lund.Op 10 juli 1662 kocht Leonard een naamloze hofstede, later "Duin enVaart" genoemd en gelegen aan de Jan Lottenlaan, nabij Berkenrodeter hoogte van de huidige Geleerdenwijk.189

In de transportakte (11) is bij verkoop door o.a. Willem Stilte sprakevan een "een welgelegen woninge, voorsien met een schoon nieuwwel doortimmert huijs, met een wel beplante bogaert, mantelinge,paardestal, wagenhuijs en woonhuijs voor den stalknegt, mitsgaderseen extra ordinaire schoone vijver met een partij weijlandt enbeijde laenen, daervan den enen genaempt is Jan Lotten laen,sijnde te samen groot6 morgen 263 roeden,alle gelegen nevensden anderen binnende heerlijckheijt vanHeemstede, behalvehet weijlant en de Lottenlaen,leggende hetselvein de heerlijckheijtvan Berckenrode;bêlent ten noorden deweledele heere vanBerckenrode, die overde Lottenlaen met sijnlanden een notwegheeft na de Heerewegh,en suijden devoorkinderen vanAndries Stilte, en tenwesten de treckvaerttusschen Haerlem enLeijden, ten oosten deOlieverfdoek van Francois Marcelis (1674-1728), voorseijde kinderenzoon van gelijknamige eigenaar van Duin en van Andries btilte enVaart Anoniem schilderij, dat zich in een parti- de Heemsteder Heereculierecollectie bevindt, (foto: Iconografisch wegh enz. voor de sombureau)ma van f 20.000,-."Lang heeft hij overigens niet van zijn buiten kunnen genieten, omdat hijongeveer vijf jaar na de verwerving overleed. In een specificatie vangraven is sprake van de nummers 59 en 60: erfgenamen Marcelis:lengte in Rijnlandse maat 6 voet en 10 duin; breedte: 2 voet en 4 duim.Op 10 februari 1670 overleed Gabrielle Marcelis, een kind van FransMarcelis en Adriana Pauw. Laatstgenoemde was een kleindochter van190

Adriaan Pauw, reden waarom de al 18 dagen na haar geboorteoverleden (oudste) dochter van voornoemd echtpaar in de voorvaderlijkekerk is begraven.Tien jaar later, op 27 september 1680, stierf Adriana Marcelis,geboren te Amsterdam op 21 februari van hetzelfde jaar als (zesde)kind van Frans Marcelis en Adriana Pauw.18 juli 1687 overleed Catharina Marcelis, als zuigeling na op 22 meite zijn geboren. Zij was het negende kind van voornoemd echtpaar enis ook in de Pauw-grafkelder bijgezet.Frans (François) Marcelis, echtgenote van Adriana Pauw +zoonFrans zag als derde kind van Gabriel Marcelis in 1643 het levenslicht.Ook hij was actief in de ijzerhandel en noemde zich (ten onrechte) heervan Callenberg in Denemarken. Op 2 april 1669 trouwde hij metAdriana Pauw, geboren 21-11-1652 te 's-Gravenhage, dochter vanMichiel Pauw en kleindochter van ridder Adriaan Pauw. In het jaar vanhun huwelijk is het paar via aankoop voor ƒ 20.000,- bezitter gewordenvan de hofstede Duin en Vaart dankzij aankoop van de weduwevan Leonard Marcelis.Op een lijst van lidmaten der Hervormde Kerk uit 25 maart 1684staan zowel "De Heer van Callenburg met sijn vrouw" evenals eenonbekende Pieternelle Marcelis vermeld (12).Het jaar daarop, 28 februari 1685, is huis en land om onbekenderedenen voor een aanzienlijk lagere prijs van ƒ 13.700,- getransporteerdaan de Amsterdamse koopman Rogier van Waert en vestigdemen zich weer in Amsterdam. Frans Marcelis beschikte overigens overmeer gronden in zowel Heemstede als Bennebroek. In 1683 gaf hijeen stuk land aan de Prinsen Zandvaart in erfpacht aan Cornelisz.Jacobsz. Hasevelt, meestertimmerman te Heemstede. Eerder had hijin 1679/1680 575 roeden land, reeds afgegraven tot een nieuwevijver met singel, afgestoken van een stuk land, genaamd de HogeCroft, gesitueerd achter het Huis te Bennebroek (Duijnwijck), verkochtaan zijn familielid Adriaan Pauw, Heer van Bennebroek (13). Al op 12augustus 1669 had eerder een grondruil tussen beiden plaatsgevonden.Na op 27 april 1705 te zijn overleden is Frans Marcelis één dag laterbegraven. Zijn weduwe heeft nog korte tijd gewoond in de zuidelijke ofrechterhelft van het grote Trippenhuis in de hoofdstad (14).Op 17 april 1713 is Adriana Pauw, erfvrouwe van Hogersmilde bij191

): >.,-•. y /.,,/.. , ,,., /,. ' >• A*"N. f. N .: . Goo Ali . I l .IMAKt-ARI.Vi:A JARSEUS, *. ( I A \ \• ' • k ' '... .•: •BB40] . • iI .-•••• - • " -•-•,' g .Et voar i a «a otj*a t• d ' . - . . .. ' - ... / y • .- •X w ^

haar echtgenoot in de Heemsteedse grafkelder bijgezet.Op 24 juli 1728 is Frans (Francois) Marcelis, heer van Callenberg enHogersmilde in Heemstede begraven. Hij was de derde zoon vaneerder genoemd echtpaar, geboren op 27 april 1674. In leven hoofdingelandvan de Heer Hugowaard en gehuwd met Anthonia Muyssart(op 2 juni 1762 in Heemstede begraven), uit welke echtverbintenis ééndochter sproot: Adriana Margareta van Marcelis (zie 1763).Op 30 december 1706 verkocht hij als gevolmachtigde van zijnmoeder Adriana Pauw (weduwe van Frans Marcelis) een warmoestuinin Bennebroek aan Jacob van de Capelle uit Amsterdam, eigenaar vanhofstedes 'Middendorp', 'Swartsenburg' en 'De Uitvlugt' in Bennebroek.Andere telgen1 Mei 1735 is Anna Maria Marcelis ter aarde besteld. Zij was hettweede kind van Frans Marcelis en Adriana Pauw. Geboren in 1672was zij de vierde echtgenote van Hendrik Tersmitten, geboren te LaRochelle.7 Juli 1735 staat Adriana Maria Marcelis genoteerd. Haar naamontbreekt nochtans in de genealogie Van Marcelis.15 Mei 1749 stierf Adriana Marcelis, weduwe van Marten Pauw.Geboren in 1683 als zevende kind van meermaals voornoemd echtpaar.Zij huwde in 1720 met Marten Pauw (1678-1724), een familielidin een zijtak van de Delftse linie van Pauw.Adriana Marcelis beschikte met Catherina van Bronkhorst, ook geparenteerdmet de familie Pauw, over de duinen tegenover de Hartekampnabij het Haarlemmermeer. George Clifford verkreeg toestemmingop deze plaats een koepel te bouwen, nadat deze eigenaar vande Hartekamp de grond in erfpacht had ontvangen. Omdat mr.Clifford het in de praktijk niet zo nauw nam met de overeengekomenafspraken werd hij door de dames aangeklaagd bij de Hoge Raad vanHolland. Na hun beider dood heeft Clifford de gronden alsnog aangekocht(15). Tijdens hun leven zijn ook stukken duin en afgegravengronden nabij de Binnenduinen en Prinsen Zandvaart in erfpachtgegeven aan o.a. Dirk van Lennep ('Meer en Berg') en bleker Cornelisvan Goor.Omstreeks 1735 verkocht Adriana Marcelis het goed Oosterwijk nabijBeverwijk, dat sinds 1606 in bezit was van de familie Pauw.Op jonge leeftijd in Heemstede woonachtig was Reinier Marcelis, op13 oktober 1758 te Heemstede begraven. Geboren in 1718 als derde193

kind van Michiel Marcelis huwde hij met Agatha van der Sprong DezeMichiel Marcelis (1684-1723) was kapitein ter zee en beschikte metzijn echtgenote Hillegonde Christina van Kuijck over een huis mHeemstede, ten zuiden van de hofstede "Leeuwenberg (in 173U 01"Meer en Berg" gevoegd). Hij is in Heemstede begraven, echter metin de familie-grafkelder. ,Ten slotte noemen we Adriana Margaretha Marcelis, overledenop 1 november 1763, dochter van Frans Marcelis en AdrianaPauw en als zodanig erfvrouwe van Hogersmilde. Zij trouwde m1742 met Henry Clifford (1711-1787). Laatstgenoemde telg uiteen bekend bankiersgeslacht zou volgens de genealogie Clifford(16) evenals zijn echtgenote ook in Heemstede zijn begraven.Deze naam komt echter niet voor op de Heemsteedse lijst vanbegravenen, die in de grafkelder zijn bijgezet (17). Dit in tegenstellingtot George Clifford, zoon van Henry die op 13 juni1776 als laatste is bijgezet in de grafkelder te Heemstede.Volgens Dolleman is ook nog Jan Diderik Pauw geboren Hoeuftt,ovededen op 6 januari 1792 te Haarlem als Heer van HemstedeRietwijk en Rietwijkeroord, in het familiegraf van de kerk teHeemstede begraven. In de genealogie Hoeufft staat enkel vermeld:"dat hij is begraven te Heemstede den 28sten Jan.7 7QP"Tijdens een ingrijpende verbouwing van de Oude Kerk in 1938zou voor het laatst de grafkelder zijn geopend. Over wat mentoen aantrof doen verschillende verhalen de ronde die echtermet het overlijden van koster Rot, dominee E.Sneller en kerkvooqdJ.Klok niet meer te controleren zijn.Nazaten van Marcelis/Marselis leven in verschillende plaatsen inons land echter niet meer in Bloemendaal en Heemstede. Verdervooral in Denemarken en de Verenigde Staten.Een verre nazaat uit dit roemruchte geslacht van wapenhandelaarsSuzanne Marcelis uit Nijmegen, deed op 8 februari van ditjaar een oproep in de Volkskrant aan de landen die Irak willenontwapenen om zelf een eind te maken met het leveren vanwapens "Maak een einde aan de wapenhandel voorkom eenoorlog en red honderdduizenden onschuldige levensEen tweeduizend kilo zware uitgehouwen wapensteen uit de 1 /eeuw met het familiewapen van Marcelis, jarenlang verscholenachter een aanbouw van het poortgebouw van Elswout, is in1989 dankzij Staatsbosbeheer tegen de zuid-west muur aange-194

acht als een blijvende herinnering in deze regio aan dit geslacht.Hans KrolHet interieur van de Oude Kerk met op de achtergrond het koor metgrafmonument en daaronder de familiegrafkelder na restauratie van1938.195

BIJLAGETelgen uit het geslacht Marcelis begraven in Oude Kerk Heemstede+ = van hen is via een notitie in het Heerlijkheidsarchief bekend dateen wapenbord in de kerk heeft gehangen.1662 Leonard Marcelis (in grafzerk)1670 Gabriëlla Marcelis1680 Adriana Marcelis1687 Catharina Marcelis1705 Frans (Francois) Marcelis +1721 Isabella Adriana Marcelis +1723 Gabriël Marcelis +1728 Frans (Francois)Marcelis +1735 Anna Maria Marcelis +1735 Adriana Maria Marcelis +1749 Adriana Marcelis +1758 Reinier Marcelis1763 Adriana Margaretha Marcelis +Voorts Antonia Muyssart (+),weduwe van Frans Marcelis, in 1762• r' •II,M .Heraldisch wapen van Marcelis(1665)Genealogische literatuurP.van Eeghen. De geslachten Marcelis en Marcelis alias Vijfhuijzen. In:Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie. 1963, pp. 45-62.Elias, J.E. De vroedschap van Amsterdam 1578-1795, 2 delen.Heruitgave Haarlem, 1903-1905.Vorsterman van Oyen, A.A. en Joh.D.G.van Epen. Genealogie vanMarselis. In: Algemeen Nederlandsch Familieblad, Xde jaargang, nr.7en 8, p. 185-186 en 213-218 + bijlage.Door Annette Sweerts uit Amsterdam is een (fragmentarische) Engelstaligegenealogie MARSELIS op het internet geplaatst: http://siec.winnem.com/nmarselis.htm196

Noten(1)(2)(3)(4)(5)(6)(7)(8)(9)(10)(11)(12)(13)(14)(15)(16)(17)De namen (Van) Marcelis, Marchelis en Marselis worden in de archieven enliteratuur door elkaar gebruikt. Voor de uniformiteit schrijven we hier enkelMarcelis.W. Dolleman e.a.: 'Verhaal van al hetgeen merkwaardig is voorgevallen inen omtrent de Heerlijkheid van Heemstede (...). Manuscript, pagina 90.Vermeld in 'Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit dekerken der provincie Noord-Holland', beschreven door mr.P.C.Bloys vanTreslong en mr.J.Belonje. Deel III. Utrecht, 1929, pagina 267.Deze lijst is gepubliceerd in de gedenkuitgave: 'De Hervormde Kerk teHeemstede 1622 1625-1975 1977'. Heemstede, 1977, pagina 29.Zie: P.N.van Doorninck. Inventaris van het archief van de HeerlijkHeidHeemstede. Haarlem, 1911. Inventarisnummer 389Zie: F.T.Scholten. Grafmonument. In: Nieuwsbrief VOHB, nummer 44,mei 1985, p. 27-31.Van de overige kinderen is de oudste zoon Nicolaas begraven in Beverwijk,dochter Anna Cornelia in Den Haag en jongste zoon Adriaan in Bennebroek.Zie o.a. 'Elswout'. In: Jaarboek Haerlem 1933; 'De zanderij van Elswout'In: Jaarboek Haerlem 1953 en J.M.van Poelje: Gabriel Marselis, schuldeiservan koningen. In: Spiegel Historiael, februari 1975, p. 100-105. In1660 ontving de wapenmagnaat Maria Stuart en haar tienjarige zoon, delatere koning-stadhouder Willem III; drie jaar later kwam prins Christiaanvan Denemarken op bezoek.Zie een uitvoerig artikel van dr.M.G.de Boer. 'Een Amsterdamsche "lorrendraaijer"Celio Marselis'. In: 38 sl,ä jaarboek van het Genootschap Amstelodamum.1941, p. 37- 66.Zie ook mijn artikel: De Heemsteders en hun laatste rustplaats tot 1829;deel 2. In:HeerlijkHeden, 26 e jaargang, nr. 105, augustus 2000, pagina's 164-173.A.van Damme. De buitenplaatsen te Heemstede, Berkenrode en Bennebroek1628-1811. Haarlem, 1903, p. 107-108.Zie: E.Sneller. Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in dezeventiende eeuw. 1987, pagina 131.Archieven van Bennebroek. Deel 2. Haarlem, 1989, inventarisnummer536.Zie: LH.van Eeghen. De familie Trip en het Trippenhuis. In: Het Trippenhuiste Amsterdam, 1983, pagina 82.Zie: Het landgoed de Hartekamp in Heemstede. VOHB, 1982, p. 18-21.L.J.A.Braakenburg. Het geslacht Clifford. Overdruk uit het Maandblad de"Nederlandsche Leeuw", z.j., pagina 15. Zie ook: Algemeen NederlandschFamilieblad, X, p.215. Daarin is ook sprake van een wapenbord met dekwartieren Clifford, Van Schuylenburg, Bouwens, Pels.In tegenstelling tot Antonia Clifford en George Clifford, kinderen vanHenry Clifford.197

DE VERDWENEN BUITENPLAATS DUINLAANNu er in Bennebroek steeds discussie is over de vraag waar en op welkewijze er meer ruimte beschikbaar kan komen voor de gemeentelijkediensten kwam het idee bij mij op eens te onderzoeken wat er in de loopder eeuwen is geweest op het terrein waar we nu het gemeentehuis vanBennebroek zien en in de ruime omgeving daarvan. Niet alleen de hoekBennebroekerlaan/ Duinlaan willen we in dit onderzoek betrekken, ookde hoek Bennebroekerlaan/Rijksstraatweg (in het verleden Haagschestraatweg of Heerenweg geheten) en het gebied ten zuiden daarvanhoort er bij. Een groot bijna rechthoekig gebied aldaar werd reedseeuwen geleden het Duinlaangebied genoemd.Al in de zeventiende eeuw, bij het zelfstandig worden van Bennebroek,was er in dat gebied een blekerij.Ook was er toen al sprake vanlandbouw en veehouderij. Een deel van het gebied werd nog als wildernisbestempeld. D. Engelman, landmeter en tuinarchitect te Haarlem,tekende op zijn kaart, gedateerd 1794, bomen en ander groen op hetgebied van Duinlaan.In 1685 werd Jacob Jansz. van Alkemade eigenaar (erfpachter) van eenbelangrijk deel van dit grote gebied. Van Alkemade was presidentschepenvan het dorp. Hij had in de jaren 1679 tot 1682 een belangrijkaandeel gehad in de opbouw van de Hervormde kerk aan de Binnenwegin Bennebroek.Het aangekochte deel van Duinlaan bleef niet lang zijn eigendom. Naruim een jaar deed hij dit bezit al weer van de hand. Hij had er inmiddelswel een huis op laten bouwen. Dit zou het latere huis Duinlaan geweestkunnen zijn.Een nog groter deel van het gebied ging in de jaren daarna van de eneop de andere eigenaar over. Van 1698 af zien we Jacobus van Lennepals eigenaar. De beschrijving van het gebied, dat inmiddels als HofstedeDuinlaan werd aangeduid, was toen als volgt:"Garenblekerij met een schoon woonhuis , loogschuur, turfschuur,melckhuis, stalling, koets- en wagenhuis, garenhuis, droogberg" enz.Waar het schoon woonhuis toen heeft gestaan en hoe het er uit zag isniet exact bekend. Er is (nog) geen enkele afbeelding daarvan teruggevonden. De enige tekening uit vroeger eeuwen is die van P.J. Lutgers(eerste helft 19e eeuw).198

Al de hiervoor genoemde gebouwen en schuren zullen geconcentreerdgeweest zijn aan wat nu nog altijd Duinlaan heet. Op een plattegrondtekeninguit 1928 is Huize Duinlaan gesitueerd op de hoek van deBennebroekerlaan, waar nu het gemeentehuis is.Een landgoedIn de 18e en 19e eeuw heeft de Hofstede Duinlaan zich ontwikkeld toteen representatief buitenverblijf. Het werd wel met landgoed aangeduid.Als eigenaars vinden we in oude stukken enkele bekende namen. Enbijna elke opvolgende eigenaar had haar of zijn vaste woonplaats in eenvan de grote steden.I » ' '.-. *• * ' *f . »"at 1 I ~".• l " ' 'M »;J%s>»siDuinlaan op een litho van P.J.Lutgers uit 1844.We noemen een paar namen van eigenaars in de 18e en 19e eeuw:Abraham van Halmael te Amsterdam (1714), Willem de Fremery teAmsterdam (1730), Mr. Willem van Schuilenburgh te Haarlem (1766),Jacob de Clerck te Amsterdam (1770), Martinus van Diepenbrugge teAmsterdam, weduwe CA. van Sypesteyn; zelfs Archibald Hope, Staats-199

aad te Den Haag (1802) was een aantal jaren eigenaar van de buitenplaats.De op een na laatste die het gehele Duinlaangebied in eigendom hadwas Pieter Calkoen, te weten van 1830 tot zijn overlijden in 1863.Pieter Calkoen stond te boek als koopman (soms werd hij makelaargenoemd) te Amsterdam. Hij was een van de hoogst aangeslagenen inde Bennebroekse personele belasting.Alle de genoemde eigenaren bewoonden de hofstede slechts een aantalmaanden per jaar. Sommige daarvan hadden als opgezetenen vanBennebroek toch wel een zekere binding met het dorp. Zij haddenbijvoorbeeld een Herenbank (een gestoelte) in de Hervormde kerk ineigendom. Zij woonden daar met hun personeel de zondagmorgendienstenbij. Van Martinus van Diepenbrugge is bekend, dat hij op 31 mei1778 kocht de "zitplaats of het dubbelt gestoelte" in de kerk van PieterBeek van Huize Teylingerbosch in Vogelenzang. Door diens overlijdenwas zijn bank in de kerk beschikbaar gekomen. De zitkussens waren bijde prijs inbegrepen.De blekerijOver het functioneren van de blekerij en over de agrarische actviteitenop de landerijen bij de Hofstede Duinlaan is niet veel bekend. In een actevan 1 november 1864 betreffende de verkoop aan Cornelis Boer (hijwerd in de acte landbouwer genoemd) van een agrarisch deel van hetgebied, blijkt over de aanwezigheid van een blekerij niets. In hetverpondingskohier van 1733 zien we, dat de blekerij in de tijd vanWillem de Fremery nog als zodanig geëxploiteerd werd. Een acte van6 december 1737 vermeldt echter, dat de landen "voor dezen geapproprieerdwaren tot blekerij", dat wil zeggen: in het verleden was heteen blekerij, nu niet meer.We kunnen ons afvragen of een blekerij in dat voor een groot deel hooggelegen gebied wel goed kon functioneren. Bij een blekerij kwam ertoch water aan te pas? Het antwoord zal zijn, dat er in het lager gelegendeel een sloot was. In de acte van 1 november 1864 wordt daarovergeschreven. De sloot begrensde voor een deel de gronden, die CornelisBoer had aangekocht.Waarheen de loop van het water in de sloot was blijkt nergens. Wellichtvond het z'n weg naar andere sloten in het gebied van de meer oostelijklangs de Bennebroekerlaan gelegen blekerijen.Bij de verkoop aan Cornelis Boer ging het om vier percelen grond metdaarbij: "Boerenhuizing met stallingen, een arbeiderswoning met schuur,200

varkenshokken, hooiberg, karnmolen en (moes)tuingrond."Uit deze beschrijving en uit de acte van 6 december 1737 wordtduidelijk, dat de landbouwactiviteiten op Duinlaan geheel los van HuizeDuinlaan waren komen te staan. Het huis werd door de eigenaren in hetbijzonder gezien als hun rustig buitenverblijf en als zodanig ervaren.Splitsing van het grondgebied.Verkoper van de vier percelen landbouwgrond met bijbehorende boerenhuizinge.d. was Abraham Colder te Bennebroek. In de verkoopactewordt hij aangeduid als landbouwer. In de jaren 1863 tot 1867 was hijgemeenteraadslid. In een latere koop/verkoopacte wordt aangegeven,dat hij particulier te Amsterdam was. Hij had het gehele Duinlaangebiedin eigendom verkregen via een veiling op 20 juni 1863. De erfgenamenvan Pieter Calkoen (de vorige eigenaar) hadden het gebied dus spoedigna diens overlijden in veiling gebracht. Ruim een jaar daarna verkochtColder het oostelijke boerderij-gedeelte dus aan Cornelis Boer.In deze jaren, zo kunnen we stellen, vond splitsing van het totale gebiedin twee delen plaats, Hofstede Duinlaan ca. en het westelijke deel langsde Rijksstraatweg, waar kort na de veiling op 20 juni 1863 op de hoekvan de Bennebroekerlaan Huize Vredenhoef gebouwd zou worden.Afnemende glorie van Huize DuinlaanIn de voorbije eeuwen had de Hofstede Duinlaan als mooie buitenplaatskunnen wedijveren met andere buitenplaatsen in de omgeving. Ten tijdevan de splitsing van het grote gebied was het met de glorie van hetlandgoed echter practisch wel gedaan. De grond was voor een deel alverkaveld en het grote huis had z'n beste dagen gehad. De orangeriewas verbouwd tot twee woonhuizen. Het koetshuis, gesitueerd aan deBennebroekerlaan, was tot Vredenhoef gaan behoren. Evenzo de ijskelder,gebouwd tegen het hogere deel van de tot Vredenhoef behorendegrond.De ijskelderIn het boek "Ijskelders" (1981) van A.W. Reinink en J.G. Vermeulen,waarin ook over de kelder van de Hofstede Duinlaan een en ander wordtvermeld, is geen bouwjaar genoemd. Het is niet geheel duidelijk in welkjaar en in wiens opdracht deze kelder gebouwd is. Uit koop/verkoopactenis te concluderen,dat de kelder er in 1863 al was. In de periodevoorafgaande aan dat jaar zal de bouw van de kelder hebben plaatsgevonden. Tot de splitsing van het Duinlaangebied is de kelder in201

gebruik geweest bij de opgezetenen van Huize Duinlaan. Na die tijd bijde bewoners van Vredenhoef.De ijskelder bestaat nog steeds op de oorspronkelijke plaats. Hij behoortthans bij de villa Rijksstraatweg 26, die met andere villa's aldaar isgebouwd op het hoge deel (een uitloper van de zandduinen) van de totVredenhoef behorende grond. Het is te hopen, dat dit monument, dathelaas niet meer in zo goede conditie is, behouden kan blijven.Hofstede VredenhoefDe hofstede VredenhoefDeze grote villa op het westelijke Duinlaangebied heeft inmiddels ookeen bewogen geschiedenis achter de rug. De hiervoor al genoemdeAbraham Colder was de eerste eigenaar (1863). A.J.E. baron vanIttersum kocht het huis ca. in 1872 van Colder voor f 11.000. Tot dietijd was het huis verhuurd. Bij de overgang van de eigendom in 1872was de bewoner ene Van Hemert. Hij had het huis in huur tot 1 mei1873. Voor die datum kon de nieuwe eigenaar Vredenhoef dus nietbetrekken. Baron van Ittersum bleef zolang wonen op Huis te Rust aande Rijksstraatweg, waar hij zich sinds zijn huwelijk in 1867 metCatharina Margaretha Diemont van Huis te Bijweg gevestigd had. Ofhet gezin van baron van Ittersum nog op Vredenhoef gewoond heeft202

(zoals Mr. J.W. Groesbeek in zijn boek over Bennebroek schrijft) istwijfelachtig. Enkele dagen voordat het huis beschikbaar kwam overleedzijn schoonmoeder op Huis te Bijweg. Bij de boedelverdeling viel Huiste Bijweg aan hem en zijn vrouw ten deel. De familie van Ittersum zaldaarna, zo kunnen we aannemen, van Huis te Rust naar het enkelehonderden meters richting Heemstede gelegen Huis te Bijweg verhuisdzijn. Het gezin Van Ittersum bleef daar wonen tot het overlijden van deouders begin twintiger jaren van de vorige eeuw. Het Huis te Bijweg opde buitenplaats van die naam is daarna afgebroken.Over Vredenhoef, dat later Vredehoeve genoemd is, gaan we straksverder.Hoe verging het Huize Duinlaan verder?Na de splitsing in twee delen werd het oostelijk gelegen gebied steedsverder verkaveld. Enkele woonhuizen werden gebouwd en de familieVan Lierop teelde bloembollen op de overgebleven landbouwgrond.In 1892 werd het grote oude huis eigendom van P.N. van Doorninck,de toen nieuw benoemde burgemeester van Bennebroek. Na verbouwingen renovatie woonde hij daar tot zijn eervol ontslag in 1902. Hijvestigde zich daarna in Haarlem maar hield Huize Duinlaan nog aan. In1915 overleed hij in Bennebroek.Latere eigenaren van het huis waren mevrouw J.H. de Leeuw teAmsterdam en daarna mevrouw E.A.G. Heemskerk-Jonckheer. Vanlaatstgenoemde kocht de gemeente Bennebroek in 1948 het huis metbijbehorende grond met de bedoeling daarop een nieuw gemeentehuiste bouwen.De familie van Ittersum van Huis te Bijweg had gedurende een aantaljaren ook eigendommen in het Duinlaangebied. In 1929 deed J.R.Kemper baron van Ittersum (de oudste zoon) de eigendom van deDuinlaan (van de laan zelf dus) met enkele stroken grond langs de laanen langs de Kleine Sparrenlaan voor in totaal een gulden over aan degemeente.Begin dertiger jaren verkocht hij een stuk grond gelegen aan de toennog door bosgebied lopende Kleine Sparrenlaan, aan de ProvincialeWaterleiding Noord Holland.Het plan van de P.W.N, was daar een watertoren te bouwen. Dat planis toen niet tot uitvoering gekomen.In de tijd dat er (jarenlang) gediscussieerd werd over de noodzakelijkebouw van een nieuw raadhuis had Huize Duinlaan een nogal variërende203

ewoning. Na de tweede wereldoorlog was het een tijdlang opvanghuisvoor uit Indonesië gerepatrieerde gezinnen. Daarna was er in het steedsmeer in verval rakende huis een knopenfabriekje gevestigd en vonden erandere min of meer industriële activiteiten plaats. Het gebouw werdtoen wel Huize Marjo genoemd. Alle glorie uit vroeger eeuwen was toenwel verdwenen. Tenslotte is het in 1960 afgebroken. Het terrein wastoen beschikbaar voor de bouw van het nieuwe gemeentehuis.Behalve de naam Duinlaan is er op die plek niets meer dat nog herinnertaan de eens zo mooie buitenplaats.iVilla VredehoeveHiervoor lazen we, dat de eigendom van deze villa (toen nog Vredenhoefgeheten) in 1872 over ging naar A.J.E. baron van Ittersum. Hethuis was toen verhuurd en is dat gebleven tot het met alles wat daartoebehoorde in 1919 werd verkocht aan de heer W. Zweerts de Jong. Inde verkoopacte wordt de koper aangeduid als koopman te Bennebroek.De beschrijving van het verkochte was als volgt: Heerenhuis, Koetshuismet stalling, erf en tuin (aanleg tot vermaak en bos), in totaal 98are en 66 centiare. Verkoopprijs f 40.000. Kosten en rechten betreffendede overdracht ieder voor de helft.Niet alle namen van de huurders in de lange periode,dat baron vanIttersum eigenaar was, zijn bekend. Omstreeks 1895 woonde er enigetijd Oberlieutnant Carl Graf zu Spaur uit Oostenrijk, kleinzoon vanB.A. baron van Verschuer van De Hartekamp. De graaf kon hetkoetshuis met de stalling goed gebruiken, want hij was met koetsen envijf paarden naar Bennebroek gekomen. Ook de ijskelder zal hij nodiggehad hebben om het geschoten wild koel te bewaren.Hij zou namelijk een verwoed jager geweest zijn.Nog een andere huurder is bekend, namelijk Mr. van Nes van Meerkerk,oud vice-president van de Rechtbank in Haarlem. Tot april 1931woonde hij op Vredenhoef. Na zijn vertrek zou er een hotel caferestaurant in gevestigd worden. Er moesten daarvoor enkele aanpassingenen verbouwingen in het huis plaats vinden. Tijdens de betreffendewerkzaamheden ontstond een hevige brand, die het pand volledigin de as legde. Een krantebericht meldde, dat de heer V. uit DenHaag, die verantwoordelijk was voor de verbouwing, verdacht werdvan onvoorzichtig handelen of brandstichting. Om die reden werd hijin voorlopige bewaring gesteld. Hoe dit is afgelopen is mij (nog) nietbekend.204

De heer Zweerts de Jong ging na de brand actief te werk. Hij wilde devilla herbouwen en er daarna zelf met zijn gezin gaan wonen. Hij vroegde nodige vergunningen aan en gafde architect Leen Tol Jr. uit Lisseopdracht tot het maken van een herbouwplan.In de jaren daarna ging de heer Zweerts de Jong door met nieuwbouw.Langs de Rijksstraatweg liet hij in 1933/34 een dubbel woonhuis metgarages bouwen. In 1938 volgde de bouw van drie villa's onder een kap.Alles op grond dat tot Vredehoeve behoorde. De laatste nieuwbouw wasde villa Vredeheuvel (1954) naast Vredehoeve.Aanvankelijk bleef er een ruim pad achter de genoemde woningen omvanuit Vredehoeve toegang tot de ijskelder te houden. Inmiddels zijn deafscheidingen tussen de woningen door getrokken en hoort de ijskelder,die nu als bergruimte dienst doet, tot de middelste van de drie villa'sonder een kap.Het Koetshuis met stalling aan de Bennebroekerlaan is in de loop derjaren enkele malen verbouwd. Geruime tijd was er op de etage eenafzonderlijke woning met ingang aan de zijkant van het pand. Departerre is na de tweede wereldoorlog als politiebureau in gebruikgeweest. Het verhaal gaat, dat de politie-instanties het pand o.a. geschiktvonden voor een regionaal bureau omdat de (paarden)stalling aande achterzijde kon worden gebruikt voor de opvang van mensen die inbewaring gesteld moesten worden.Nog een foto van Vredenhoef in volle glorie vóór de brand205

Inmiddels had de heer Zweerts de Jong (al in 1933) achter het vroegereKoetshuis een dubbele garage met bergruimte voor zich laten bouwen.Voorheen waren op die plaats een moestuin en een kennel en haddende kippen daar hun scharrelplek.Eigenaar van de grond waar het politiebureau werd gevestigd is thans degemeente Bennebroek.Er is daar een pand gebouwd in de stijl van hetdaarnaast gelegen gemeentehuis (architect M.D. van Wensveen teRotterdam). In dat pand is nu de bibliotheek en de SWOB gevestigd.Het verhaal (het gerucht), dat er vanuit Vredehoeve ooit een tunnel was,die naar een plek elders in het dorp leidde, kunnen we wellicht het bestenaar het rijk der fabelen verwijzen. Zou iemand dit toch nader willenonderzoeken, succes er mee.Maarten VerkaikNIEUWE LEDENAerdenhoutDhr. E.F.J.MasciniAmsterdamDhr. Th. VossBennebroekFam. A.H.Delsman-PeeperkornDhr. M.A. VisMw. B. PetersDhr. D.J.BakkerMw. E.A.M.v.d.Wei-BoersMw. S.D.J.Overdijk-HarmDhr. O.KlijnsmaMw. C.W.v.d.Vorm-SchuurmanHaarlemMw. M.G.KnopsDhr. L. VisserHeemstedeDhr. J.L.WebsterMw. M.W.Eeken-SmitMw. M. ScharlooMw. T. van DrieMw. M.Kreuger-PolakMw. E.HeskesFam . ErkelensDhr A.P.H.J. van LentDhr P. KokVogelenzangMw. J. Polman206

RESTANT OUDE TRAMBRUG.-UmOude trambrug over de Houtuaart op het voormalige terrein van hethoveniersbedrijf Empelen en Van Dijk aan de Zandvoortselaan te Heemstede.De brug lag in het traject Amsterdam-Haarlem-Zandvoort. De tramreed in Haarlem o.a. over de Leidsevaartweg en ging aan de grens metHeemstede via een boogbrug over de treinbaan Haarlem-Leiden.(Foto V.C.Klep, 2003)207

Uit voorraad leverbaar.De VOHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad, die misschien nog nietallemaal in uw boekenkast staan.Vooral voor diegenen, die nog niet zo lang lid zijn kan dit een welkomeaanvulling zijn van datgene, dat u al wel heeft. Niet alle nog beschikbare werken zijn in dezelfde mate invoorraad dus hier geldt: zolang de voorraad strekt. Tussen haakjes staat het jaar van verschijnen U kuntuw wens'kenbaar maken aan de heer Frans Harm (tel. 5280740) of Hans Krol (tel. 5282977); e-mail:jlpmkrol@tiscali.nl ,,'De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen)Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948)Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949)Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952)Heemstede in de historie (1972)Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980)Adriaen Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985)Verjaardagskalender met reproducties van oude prentenDe geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijkgeslacht Van Merlen (1987)Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987)Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988)Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988)Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989)Zes reproducties van oude prentbriefkaarten (1990)Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek (1991)De geschiedenis van het orgel in de dorpskerk te Bennebroek (1992)Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992)Het Huis te Bennebroek en zijn bewoners (1992)VOHB-fietstocht langs monumenten in Heemstede en Bennebroek (1992)Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994)Geheime missie in 1847 (1996)Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd. (1997)Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997)De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997)Videoband: een wandeling door Heemstede en Bennebroek (1997)Katholiek rond de rand van Kennemerland (St.Jozefparochie Bennebroek) (1997)Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999)Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000)Vier eeuwen Voorkoekoek-lpenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001)Berkenrode: Heerlijkheid, landgoed en Huis (2002)Het Huis te Manpad; huis, park en bewoners door de eeuwen heen (2003)Verder zijn er van diverse afleveringen van het VOHB-tijdschrift Heerlijkheden nog lossenummers beschikbaar voor 2,50 euro per stuk.208Verkooppms in euro13,604,554,554,5513,604,559.103,405,706,802,306,804,551,156,803,408,156,800,502,3011,352.509,109,106,809,105,7010,-9,0020,0015,00