Peter Hagoort - NIP

38 de psycholoog / april 2013zoeken naar het neurobiologischfundament van taalauteur: geertje kindermansFOTO’S: MARCEL VAN DEN BERGInterview Peter Hagoortzoeken naar hetneurobiologisch

de psycholoog / april 2013 39zoeken naar het neurobiologischfundament van taalfundament van taal

40 de psycholoog / april 2013zoeken naar het neurobiologischfundament van taalauteur: geertje kindermansHet Nijmeegse Donders Centrum iseen internationaal gerenommeerdinstituut. Directeur/oprichter PeterHagoort ontving voor zijn werk deSpinozapremie van anderhalf miljoenen vorig jaar kreeg hij de prijs van deAkademiehoogleraren van de knawvan een miljoen. Hij behoort tot deabsolute top van zijn vakgebied, maaris desalniettemin een nuchter mens.‘Ik kom uit een boerenfamilie. Als weeen koe kochten, was het eenmaal,andermaal, verkocht.’De miljoenensubsidies zijnniet in het pand gaan zitten.Het Donders-instituut isopgetrokken uit grijze stenenen staat het naast fel oranjegebouwen van de HogeschoolArnhem en Nijmegen en ligthet aan de kapittelweg diezojuist lijkt geveegd en opgeleverd.We lopen door het psychologisch laboratoriumen steken schuin een grijze gang in. Het driehoekigegebouw was ooit een lab voor chemisch onderzoek.Toen Peter Hagoort, hoogleraar cognitieveneurowetenschap, een plek zocht voor het F.C.Donders Centre of Cognitive Neuroimaging, vond hijhier een geschikte locatie. Dat het tegenover zijn huisligt is toeval, maar wel handig.Hij toont de verschillende ruimten waar de driefmri-scanners staan. In kelderruimten met weinigramen staan de scanners zoals die in elk ziekenhuisstaan. Alleen zijn ze in het Donders-instituuttoegerust om cognitieve taken uit te voeren; daartoemoeten stimuli kunnen worden aangeboden. Daaromhangt er ook een computerscherm in de buis. Nieteenvoudig om dat werkend te krijgen, want in deomgeving van de scanners is het zwaar magnetisch.Ergens in de wirwar van gangen bevindt zich ookde ruimte met de meg-scanner, een apparaat dat ietswegheeft van een uit de kluiten gewassen haardroger.Als we binnenstappen, is er een onderzoek gaande. Descanner staat in een kleine ruimte achter een zwaredeur die magnetisch is afgeschermd van de omgeving.Een verdieping lager, pal onder de scanner, is eendeel van de gang afgezet. De apparatuur is zo gevoeligdat als er iemand met een ijzeren karretje onderdoorloopt, dit de meetresultaten kan beïnvloeden.beslommeringen Hagoort richtte het DondersCentrum op in 1999. Daarnaast volgde hij in 2006psycholinguïst Pim Levelt op als directeur van het MaxPlanck Instituut voor Psycholinguïstiek. Afwisselendis hij twee jaar operationeel directeur van beideinstituten, om zich de twee jaar daarop weer vooralmet de inhoud bezig te houden.Hagoort geldt als een van de meest vooraanstaandeonderzoekers op zijn gebied: de neurobiologischefundamenten van het menselijk taalvermogen. Hetoperationele directeurschap beschouwt Hagoort meerals corvee. ‘Dan moet je het beleid implementeren,handtekeningen zetten, de politie te woord staan alser een stagiaire spoorloos is, of met de brandweerpraten als het brandalarm weer is afgegaan. Dat soortdingen… hoe noem je dat? Beslommeringen ja.’Twee verschillende instituten die doorverschillende bronnen gefinancierd worden; hetDonders-instituut is onderdeel van de RadboudUniversiteit Nijmegen en wordt vooral betaaldvanuit Nederlands en tegenwoordig ook Europeesonderzoeksgeld. Het Max Planck Instituut wordtvanuit Duitsland gefinancierd. Daardoor is hetfinanciële risico gespreid. Het Donders-instituut moetbeurzen binnenhalen en onderzoek wordt dus ookbeoordeeld op maatschappelijke relevantie. Bij hetMax Planck wordt de afdeling van een directeur totzijn pensioen gefinancierd, daar kan meer risicovolonderzoek gebeuren.Afgezien van deze verschillende organisatievormenhoudt Hagoort zich in beide instituten metdezelfde onderwerpen bezig. Het Max Planck-instituutdoet onderzoek naar het menselijk taalvermogenop allerlei vlakken; het neurobiologisch onderzoeknaar taalvermogen is daar een onderdeel van. HetDonders-instituut richt zich op het brein in relatietot allerlei cognitieve functies en taal is een van diefuncties. Ook praktisch werken de instituten samen,

de psycholoog / april 2013 41zoeken naar het neurobiologischfundament van taalwant onderzoekers van het Max Planck doen hunexperimenten met de apparaten die op het Dondersinstituutstaan.Al tijdens zijn studie kwam Hagoort als studentassistentbij het Max Planck terecht. Daar leerde hijdirecteur Levelt kennen. ‘In het begin wist ik niet ofik hem mocht tutoyeren,’ vertelt hij. ‘Dus als ik hemsprak heb ik lange tijd zinsconstructies gefabriceerdwaarin het voornaamwoord zorgvuldig vermedenwerd. Maar op een gegeven moment mocht ik jijzeggen. Dat scheelde een hoop tijd in de gang.’Hij kreeg een promotieplaats op het gebied vanafasieonderzoek en raakte geïnteresseerd in hetregistreren van de hersenpotentialen met behulpvan eeg. Op het Max Planck was er geen apparatuur,dus voerde hij met een bevriende neuroloogstiekem experimenten uit in het ziekenhuis. Datkon alleen als er geen patiënten waren, en daaromzat hij op Koninginnedag op de afdeling KlinischeNeurofysiologie metingen te doen. Op een gegevenmoment kwamen er ‘wel wat aardige resultatenuit’. Daarmee stapte hij naar Levelt en een mededirectielid.Dit was veelbelovend onderzoek, moesthet Max Planck niet iets met eeg-onderzoek gaandoen? Levelt gaf niet onmiddellijk toe. Hagoort wastoen een beetje verbaasd, maar heeft er nu begrip voor.‘Goede ideeën moeten een zekere weerstand kunnenoverwinnen.’Uiteindelijk heeft Hagoort een half jaar moetenpraten voor hij Levelt kon overtuigen. ‘De anderedirecteur vond het ook toen niet nodig, maar die iser later wel zelf onderzoek mee gaan doen,’ vertelthij lachend. ‘Het erp-lab (erp staat voor Event RelatedPotential, GK) voor taalonderzoek met behulp vaneeg kwam er, een baanbrekend idee destijds. Aan mijhet verzoek de onderzoeksgroep te gaan leiden. Datheb ik geaccepteerd en ik vertrok naar Amerika omtopmensen op het gebied te bezoeken en een specialistnaar Nijmegen te halen om de techniek te leren.’‘Ik voerde met een bevriendneuroloog stiekemexperimenten uit in hetziekenhuis’Brief Chomsky Het eeg-taalonderzoek leverdeeen aantal belangrijke ontdekkingen op. Zo laat hetbrein verschillende patronen van activiteiten zienbij het ophalen van de betekenis van taal en bij desyntactische verwerking ervan, wat aantoont dathet om twee verschillende processen gaat. Hagoorten zijn collega schreven er een paper over en

42 de psycholoog / april 2013zoeken naar het neurobiologischfundament van taalauteur: geertje kindermansstuurden dat na publicatie in 1993 in het tijdschriftLanguage and Cognitive Processes naar de beroemdetaalwetenschapper Noam Chomsky. Tot hun vreugdeontvingen ze een brief terug. Hagoort: ‘Chomskyschreef dat hij het had gelezen in het vliegtuig op wegnaar een conferentie met neuropsychologen. Tot opdat moment wist hij nog niet precies waarover hij hetwilde hebben, maar het inzicht uit ons paper brachthem dus op een idee.’Hagoort ging als nieuwe stap via pet-onderzoekhet formuleringsproces van de spreker onderzoeken.‘Je wilt niet alleen een boodschap uitdrukken in taal,het moet ook in een jasje worden gegoten. Syntactischencoderen heet dat. We wilden weten welke gebiedendaar belangrijk voor zijn. Het gebied van Broca in delinker frontaalkwab bleek een belangrijk gebied, hetleidde tot een goede publicatie in het prestigieuzeProceedings of the National Academy of Sciences.’In 1997 nam Hagoort zitting in een door JohnMichon geleide de verkenningscommissie over decognitiewetenschappen, ingesteld door het knaw enhet ministerie van ocw, die de wetenschappelijkeontwikkelingen op dit gebied in kaart bracht.Nederland heeft uitstekende onderzoekers ophet gebied van cognitieve psychologie, steldede commissie vast. Maar er waren onvoldoendeonderzoeksvoorzieningen, waardoor we hierzouden gaan achterlopen. Er moest een nationaalcentrum voor neuroimaging komen, concludeerdede commissie. Het ministerie van ocw nam deaanbeveling over en er kwam een bidprocedure,waaraan Hagoort in samenwerking met een aantaluniversiteiten meedeed. Tijdens een bijeenkomstop luchthaven Schiphol, waar deskundigen wareningevlogen, koos de internationale commissie voorhet plan van Hagoort.Hij was naar verschillende centra in het buitenlandgereisd om erachter te komen waarom sommigelaboratoria succesvol waren en andere niet. Zijnconclusie: er moet goede apparatuur staan. Maar dat isniet het allerbelangrijkste, het gaat ook om een goedeorganisatie van de kennis en expertise eromheen. Inde labs waar geen goede samenwerking was tussen deingenieurs die voor de apparatuur verantwoordelijkwaren en de onderzoekers die er inhoudelijk meewerken, ging het fout. In de niet succesvolle labswisten technici vaak alles over de meettechniek,maar niets over het soort vragen dat de onderzoekersmet de apparatuur wilden beantwoorden. Zo konhet gebeuren dat technici tijdens een experimentluid pratend kwamen binnenwandelen. Er werktendaarnaast onderzoekers die soms briljant waren ophun gebied, maar die zich niet interesseerden voor hetwerk van technici. Een goede samenwerking tussenbeide groepen was noodzakelijk, begreep Hagoort. ‘Inmijn plan beschreef ik onder meer manieren waaropzo’n betere samenwerking tot stand kon komen.’

44 de psycholoog / april 2013zoeken naar het neurobiologischfundament van taalauteur: geertje kindermansniet het klankpatroon. Onderzoekers gaan bekijkenof ze de betekenis van taal op een of andere manieruit het brein kunnen uitlezen. Vervolgens zou dat aaneen spraak-synthetisator kunnen worden gekoppeld.Behalve voor zo’n soort toepassing is het ookinteressant omdat je er zo achter komt hoe begrip inhet brein ligt opgeslagen.Zo zijn langzamerhand alle onderdelen van taalonderzocht. Het begint bij klanken, gaat naar woordenen vandaar gaat het naar betekenis van de taal. Maarde betekenis van een boodschap vloeit niet altijdautomatisch voort uit de letterlijke betekenis van eenzin. Hagoort raakt steeds meer geïnteresseerd in deboodschap die er in de tekst verborgen zit. ‘Als ik zeg:“Het is warm hier” kun jij reageren met: “Inderdaad,het is 32 graden”. Letterlijk is die reactie misschienlogisch, maar toch is die ook raar. Want dat is namelijkniet wat ik wil zeggen. Ik doe met zo’n mededelingnamelijk impliciet een soort verzoek. Het is logischerals je reageert met: “Zal ik het raam openzetten? Ofmoet de verwarming lager?” Dat heet speaker meaning.Dat zou ik beter willen begrijpen, want dat is wat wein het dagelijks leven doen.’lowlands Van de Spinozapremie van anderhalfmiljoen en de prijs van de Akademiehooglerarenvan de knaw van een miljoen euro, heeft hij geenapparatuur gekocht, daarin was al voorzien. Hagoortstelde er vooral jonge mensen van aan om nieuweideeën uit te werken, speciale projecten die je andersniet gefinancierd kan krijgen. ‘Zo overweeg ik hetvolgende project: mensen op straat vragen wat zegraag over taal zouden willen weten. Bijvoorbeeld:hoeveel talen kun je tegelijkertijd leren? En die vragenvervolgens bij collega’s in het veld uitzetten, zoals eenspecialist op het gebied van meertaligheid. Ik zou inhet totaal zo’n tweehonderd vragen willen verzamelenen daar antwoorden op zoeken. Daarvoor heb ikiemand nodig met journalistieke kwaliteiten die daareen leesbaar boekje over kan schrijven.’Een vooraanstaand onderzoeker die een dubbeledirectiefunctie vervult, maar die tegelijk buiten deeigen kaders kijkt. Het tekent hem misschien wel enhij legt daarbij een zekere speelsheid aan de dag. Zostond Hagoort op het festival Lowlands, omdat hij datleuk vindt en er het belang van inziet. ‘Als ik naar eenconferentie ga, weet ik wel ongeveer waarover hetzal gaan. Bij zo’n interactie met het gewone publiekweet je nooit wat er op je afkomt. Mensen komen metverrassende dingen.’Niet dat het altijd nieuwe inzichten oplevert,soms is het alleen goed voor een mooie anekdote.Zoals een vrouw die hem belde. Ze was met haarhond in Frankrijk op vakantie geweest en had dehond daar in het Frans gecommandeerd. Nu luisterdehet beest niet meer naar Nederlandse commando’s.Hoe kon dat toch? Hagoort lacht. ‘Ik heb nog tijdproberen te rekken, maar ik kon haar niet echthelpen. Uiteindelijk heb ik waarschijnlijk gewoonopgehangen.’cvPeter Hagoort (1954) begon in Utrechtaan een studie psychologie vanuit hetvage idee ‘om mensen te helpen’. Maardie studie was niet zwaar, dus deed hijer biologie naast. Na zijn kandidaatsvertrok hij naar Nijmegen om zichin de experimentele psychologiete verdiepen. Daar raakte hij inpsycholinguïstiek geïnteresseerd enaangezien de studie intensiever werd,liet hij biologie vallen. Als studentassistentop het Max Planck Instituutstandaardiseerde hij een Duitseafasietest voor het Nederlands. Tot dietijd was hij vooral bezig met taal, maardaar werd de link gelegd van taal methet brein. In zijn proefschrift Tracking thetime course of language understanding inaphasia (1990) haalde hij de heersendetheorie over Broca-afasie onderuit.In 1999 richtte hij het Donders Centrefor Cognitive Neuroimaging op, eenonderzoekscentrum van de RadboudUniversiteit Nijmegen, waarvan hijook directeur werd. Daarnaast volgdehij in 2006 Pim Levelt op als directeurvan het Max Planck Institute voorPsycholinguistics. Zie ook: http://www.mpi.nl/people/hagoort-peter.