Op pad met stedenbouwkundige Jaap van den Bout - SteenhuisMeurs

Groenstructuur uit het plan voor Parkstad. Bij het Leeuwenkuilpark ligt de voet- en fietsverbinding die Van den Bout ontwierp.Op het tracé van de verbinding ligt nu een provisorischfietspad.De Vuurplaat heeft een klassieke negentiendeeeuwsearchitectuur.Essentieel voor de Kop van Zuid: vanafde Laan op Zuid, bij winkelcentrum deVuurplaat, loopt een voet- en fietsverbindingin zuidwestelijke richting naar deAfrikaanderbuurt.we gehad hebben om aan de andere kant vanFeijenoord een piepgaatje in de wand van deRosestraat te krijgen voor die verbinding, deinspanning om hier een winkelcentrum in devorm van een klassieke negentiende-eeuwsewinkelstraat te maken, precies in die lijn vande doorsteek... Het is nauwelijks te beschrijven,maar het is gelukt.’‘Ik hou van de voorkant van de Kop van Zuid,bij de brug, met een “stukje zuidas” maar danmidden in de stad, aan de Maas. Maar hier bijde kont van Zuid ligt voor mij de wezenlijketoevoeging voor de bewoners van de oudestadswijken. Met deze woonwijk krijgt de emancipatievan Zuid gestalte, niet alleen bij dekantoren, instituten en het nieuwe theater. Enhet gaat verder, we werken nu aan de aangrenzendewoonwijk Parkstad, dat de Afrikaanderbuurteen gezicht moet geven aan de Emplacementsweg.’De ontwikkeling van Rotterdam ligt Van denBout na aan het hart. Begin jaren tachtigraakte hij betrokken bij de stadsvernieuwingin de wijk het Nieuwe Westen. Rotterdamhad onder wethouder Van der Ploeg veelpanden gekocht in de oude stadswijken. Deoverheid had de middelen om grootscheeps tevernieuwen, maar het ontbrak de dienst aanstedenbouwkundig ontwerpers die konden ontwerpenmet respect voor wat er stond. Van denBout: ‘Met een aantal Delftse studiegenotenhadden wij onszelf hierin opgeleid. Wij gingenniet rekenen, woninkjes tellen, maar dachtenna over nieuwe woningtypologieën als alternatiefvoor het gesloten bouwblok. Wij lazen Elementsd’analyse urbaine (1980) van de Fransearchitect en stedenbouwkundige PhilippePanerai, die de tussenschaal analyseerde, hetwijkniveau waar wij mee aan de slag moesten.Er kwam een uitgesproken stedenbouwkundigedimensie in de stadsvernieuwing, en dat washard nodig.’Analytische kant‘Het werk van toen kan je nog het besteomschrijven als het zorgvuldig en geduldig26 BLAUWE KAMER 1 / 2010

epareren van een kapotte auto, met steedsdezelfde mensen. Het was gezellig met al diebuurtbijeenkomsten, maar ik werd er ook weleens moe van.’ Na drie jaar stadvernieuwinglonkte de grotere schaal en werd Van den Boutgevraagd te komen weren voor de uitbreidingswijkZevenkamp. Op dat moment wasdat voor hem ‘een leuke uitdaging’. Het bleekde opmaat voor een nieuwe fase in zijn werk,zowel in ontwerpschaal als in proces.Tijdens zijn studie was Van den Bout in contactgekomen met docent Max Risselada, voormaligassistent van de beroemde architect en stedenbouwkundigeAldo van Eyck. ‘Max Risseladaraakte de bèta in mij, mijn analytische kant,omdat hij het sociale aspect van architectuurcombineerde met een beschouwende en analytischemanier van kijken. Ik voelde me ineensop mijn gemak, want ik hou van het observerendeen analytische, meer dan van de pureesthetiek.‘Mijn fascinatie voor de analyse was al aangewakkerdtoen wij de Engelse parken uitde zeventiende en achttiende eeuw en deberoemde historische badplaats Bath bestudeerden.De architectuur van de landgoedparkenprobeerden we te begrijpen vanuit desociaaleconomische werkelijkheid. Zoals bijRegent’s Park in Londen, waar een stedelijkeburgerklasse ontstond en de oude elite zijnlandgoederen te gelde maakte. Vanuit diemaatschappelijke context en met de architectuurvan de Engelse landschapsparken ontstondstad. Wij probeerden daar de socialeen ruimtelijke analyse in elkaar te passen. Wetekenden en schreven ons kapot en reisden zelfnaar Bath, waar geometrische gebouwen dankzijde landschappelijke enscenering een positieop een grotere schaal kregen.’GepriegelMax Risselada bracht in zekere zin de Beaux-Arts traditie terug in het onderwijs, hetgebruik van architectonische regels in de stedenbouw.Van den Bout: ‘Het ging hem nietzozeer om het bezingen van de genialiteit vande individuele ontwerper. Risselada was eerderop zoek naar de onderliggende structuur vaneen gebouw, naar de te onderscheiden elementenwaarmee het in elkaar zit. Hij wilde onsbewust maken van waar nu precies die poëzievan een gebouw of stuk stad door “geconstrueerd”of “geproduceerd” werd. Risselada zettede plananalyse in Delft weer op de kaart. Aldovan Eyck was daar wars van. Die voelde nietsvoor het analyseren van plannen om daarmeeingrediënten voor een nieuw plan te vinden.’Van den Bout: ‘Stedenbouw was bij Risseladaniet alleen het ordenen van een programma ineen soort rationeel concept, bij hem werd meduidelijk waar het om ging. Van Eyck was tochecht de profeet, Herman Hertzberger dachtvan klein naar groot, hoeveel kinderen kunnener in een zandbak – gepriegel vond ik toen. VanPolak en Gonggrijp, die onder andere prachtigelandschapsanalyses maakte, volgde ik welcolleges, die waren fascinerend, maar ik hadniet zoveel op met de verbanden die zij legdenmet de psychoanalyse. De analyse van Risselada,heel direct verbonden aan de stad, sprakme meer aan. Max Risselada verenigt dienstbaarheiden originaliteit, dat is heel bijzonder.’Risselada herinnert zich Van den Bout als heelnieuwsgierig naar de drijfveren en achtergrondenvan dingen. Risselada: ‘Daardoor werd jeook als docent uitgedaagd om mee te denkenover vraagstukken waar Van den Bout en zijnmedestudenten mee worstelden – ook omdathij tot een generatie studenten hoorde dieonbevangen kritisch was over het vak en hetonderwijs. Een generatie die dan ook actiefbij onderwijshervormingen was betrokken. Ikvoelde me in hun midden soms een fellow traveller– ze namen mij op sleeptouw!’DecorateurFrits Palmboom en Jaap van den Bout leerdenelkaar in Delft kennen. Al snel bleek een‘inhoudelijke chemie’. Palmboom werkte ookop het grensvlak tussen architectuur en stedenbouw,maar dan vanuit de stedenbouw. ‘Wehebben een heel hechte vriendschap, kennenelkaar door en door en vullen elkaar goed aan.Frits treedt graag op de voorgrond, houdt vanredevoeringen, is een echte domineeszoon. Ikben wel een verhalenverteller maar toch meerop de tweede linie, ik ben meer de doener die,in voetbaltermen, het spel vóór zich wil hebben.Meer Van Hanegem of Wim Jansen dan Cruyff.Onze paden kruisten tot 1991 geregeld, en ookbuiten het werk bleven we elkaar opzoeken.Frits Palmboom richtte het bureau alleen op,maar we gingen al snel samenwerken omdat hijhet te druk kreeg. De keus was voor mij: bij dedienst blijven, daar het management ingaan enongelukkig worden, of wegwezen. Ik ging, wantik wil als ontwerper het oogwit van de opdrachtgeverblijven zien. Bij de dienst kwam er eenlaag met projectmanagers tussen: iemand komtdan vertellen dat het anders moet. Ik ging meeen decorateur voelen. Palmboom was de eerstedie ging. Daarna volgden Stefan Gall, Paul Achterbergen Roy Bijhouwer die Atelier Quadratstartten. Ik ging daarna en in een paar jaar istoen die hele groep vertrokken.’Brug over het Buizengat bij de plek waar een nieuw stadgebouw moet verrijzen.Lange insteekWe rijden naar het Buizengat in Vlaardingen,een oude binnenhaven waar de industrie1 / 2010 BLAUWE KAMER 27

Buizengat in Vlaardingen: vizier op het oude haventje.Woonhof .Op de dijk komen oud en nieuw Vlaardingensamen.Het bureau introduceerde drie verkavelingtypologieën:kleine huisjes gegroepeerd rondomhoven als drie bouwblokken aan de dijk, pakhuizenaan het water, en een verkaveling vanwoonpaden en laantjes langs de parkrand.Haaks daarop zijn ‘vizieren’ bedacht, die dewoonsferen met het haventje verbinden.Behalve het stedenbouwkundig ontwerpbegeleidde het bureau ook de architectuur endeed het zelf de uitwerking van het openbaargebied. Op dit moment zijn de eerste drieplandelen klaar, een vierde deel is nog in uitvoering.De gerealiseerde complexen zijn vande architectenbureaus AWG, Molenaar & VanWinden en Duinker & Van der Torre.Veel gelijkwaardiger‘We hebben geprobeerd met het programmaverschillen te maken. Tot nu toe hebben wehet vandaag vooral over landschap gehad,maar programma is uiteraard een wezenlijkonderdeel van stedenbouw: wanneer meng je,hoe zet je verschillende gebouwtypologieënin – dat is elke keer een zoektocht. Als ze ophet bureau soms te monomaan op de groterestructuren van het landschap zitten dan roepik wel eens: wat wil het programma? Door goedte kijken naar het landschap dat er ligt, kunje een plan verankeren aan de omgeving. Datis heel belangrijk. Maar het programma is desubstantie waarmee je het al dan niet eigentijdskunt maken.’Hoofdlaan in het buurtje langs de parkrand.Van den Bout voerde de supervisie over eengroot deel van het project: ‘Supervisie vind ikleuk. Als je het goed doet gaat het niet zozeerom het beoordelen van resultaten maar meerom coachen en inspireren. Het raakt aanonderwijs maar het is veel gelijkwaardiger.‘Ik vind dat het plan ontzettend goed op zijnplek is gevallen. In zo’n kleinschalige stedelijkeomgeving kan het – als je het te grof doet –makkelijk fout gaan. Je ziet uiteraard dat dearchitectuur van nu is, maar het past. Het isgeen historiserende architectuur geworden,dat vind ik cultuurpessimisme, al pakt hetwel iets van het verleden. Waar ik in de Kopvan Zuid overloop van enthousiasme over diedwarsverbinding die we gerealiseerd hebben,is dat hier in Vlaardingen de bijdrage aan hetstadsbeeld. Dat culmineert allemaal op éénplek, bij het bankje met die boom. Vandaar kijkje over het water richting de binnenstad.’Huisjes in het waterOnze volgende stop is Nesselande, de groteuitbreidingswijk ten noordoosten van Rotterdam.Rondom de Zevenhuizerplas zijn verschillendewijken gegroepeerd. Palmboom enVan den Bout ontwierpen samen met H+N+Slandschapsarchitecten het noordelijk gelegenWaterrijk met de Reeuwijkse plassen in hetachterhoofd. Van den Bout: ‘Toen we begonnen,hebben we een exercitie gedaan die wevaker doen. Eerst tekenen we wat er gebeurt alsje het programma gewoon zijn gang laat gaan:wat wil het programma? Vaak weet je dan datje het anders wilt. Dan moet je mengen, mixen,of juist ontmengen, in ieder geval een truc verzinnen.’Het programma bestond in dit gevaluit vooral veel twee-onder-een-kapwoningenaan het water op kavels van maximaal 500vierkante meter. ‘Dat hebben we uitgetekend,een cartoon met heel veel van die huisjes aanhet water... Dat is natuurlijk een beetje flauw,maar zette wel op scherp dat de ambitie van degemeente voor ruim wonen aan het water nietstrookte met het programma. We stelden vervolgensvoor de wijk aan de polderweg en hetlint vast te maken. En door een derde van diehuisjes hun tuin af te pakken en in het water tezetten, hielden we grond over. Dan kun je ofwelmeer water maken, waardoor het transparanterwordt, of je kunt grotere kavels maken waardoorhet plan landschappelijker gaat ogen.En dat tekenden we ook. Bij Nesselande ginghet grondbedrijf gelijk mee. Daardoor konden1 / 2010 BLAUWE KAMER 29

Maximale bebouwingsgrens en de bebouwingsenveloppes zijn vaak overschreden.Ontwerp voor Waterrijk in Rotterdam Nesselande.Principes voor de bebouwing per kavel.we een gedifferentieerder en ook landschappelijkerplan gaan tekenen. De vraag is wel ofde structuur van het plan sterk genoeg is omde bonte architectuur te dragen, is het landschapvoldoende krachtig? Want dan gaat hetniet meer over mooi of lelijk, dan verzacht deomgeving de contrasten. Het landschap van depolderlintjes valt me niet tegen. Handhavingis hier wel een probleem: de maximale bebouwingsgrensen de bebouwingsenveloppes zijnvaak overschreden, waardoor de balans tussenkavel en bebouwing verstoord raakt. Daar zijnwe te optimistisch in geweest.’Erkend merkDe zon gaat dramatisch onder in Nesselande.De donkere wolkenpartijen en lange slootjes,de bonte verzameling nieuwbouwwoningenmet nog veel braakliggende plekken, zorgenvoor een surrealistisch decor. Terug in de autovragen we Jaap van den Bout waar hij nu voorstaat, hoe ziet hij zijn professie? Twintig jaar30 BLAUWE KAMER 1 / 2010

De oude polderweg vormde de basis voor het verkavelingsplanvan Waterrijk.Jaap van den Bout over Waterrijk: ‘Is destructuur van het plan sterk genoeg om de bontearchitectuur te dragen?’Bonte architectuur.geleden stelde zijn bureau met zijn ontwerpeneen norm, die inmiddels standaard is geworden.Bij Palmbout Urban Landscapes wordtpraktisch, precies en met oog voor de eigenschappenvan de locatie gewerkt – zonder desymboliek van literaire referenties of pseudogeschiedenis.Voor de één is het werk degelijken een tikje voorspelbaar, voor de ander biedthet juist het vertrouwen van een erkend merk.Er heeft zich een familie van bureaus gevormd,die verbonden is door de Delftse opleidingen de ervaringen bij de Rotterdamse DienstStadsontwikkeling. Van den Bout: ‘Het componerende,het enscenerende, daarin zijn debureaus BGSV, Rein Geurtsen en Quadrat verwantmet ons.’ Een tweede generatie, opgeleidin het bureau van Van den Bout en Palmboomis zelfstandig geworden, zoals Franz Ziegler.Een andere stamvader is bureau OMA, waareen reeks stedenbouwkundige bureaus uit isvoortgekomen met een primair programmatischeinslag, zoals Maxwan en KCAP. Van denBout: ‘De vraag wat het programma wil, daar isKCAP enorm goed in. Het klinkt nu heel voorde hand liggend, de stad opvatten als stadslandschap,maar stedenbouwkundig ontwerpenzat twintig jaar geleden heel erg vast aande tussenschaal, het wijkniveau.’DienstbaarHet laatste woord is aan Van den Bout. Als wehem confronteren met de kwalificatie ‘morfologiemaffia’van Luuk Boelens in zijn boek‘Planning zonder overheid, een toekomst voorplanning’, over de Delftse stedenbouwerswaartoe ook Van den Bout behoort, schietenzijn ogen vuur. ‘Ik snap werkelijk niet watde morfologische benadering in de Delftsestedenbouwopleiding te maken heeft met detransformatie van top-downprocessen naarbottom-upprocessen. In mijn ogen is hetinstrument van de morfologische analyse eenmethode om een locatie te duiden, te snappenin haar structuur en vorm, en daarovermet anderen te kunnen communiceren. Datkunnen overheden zijn, milieuorganisaties,buurtbewoners, de ANWB. Ja, wij hebben inonze huidige praktijk te maken met allerhandecoalities waarvoor wij dienstbaar zijn: in Ramsburg(Middelburg), bij het Staalmanplein,en ook bij het Buizengat in Vlaardingen, meteen sterke bewonersinspraak. Daarbij gaat heterom een gemeenschappelijk gevoel te ontwikkelenover de bestaande uniciteit van de locatie.Van daaruit kun je gaan praten over wathij of zij anders wil en wat niet. Tijdens onzebetrokkenheid met IJburg was de strijdkreet:eerst verliefd worden op de plek en daarna pasontwerpen. Mijn sociale betrokkenheid is nietdat ik alleen voor de bewoner of gebruiker wilwerken, maar drukt zich uit door een openwerkwijze voor alle participanten. Daarom zijndie vogelvluchttekeningen zo belangrijk.’1 / 2010 BLAUWE KAMER 31

Boulevard Barnaart, ZandvoortEind vorige eeuw kreeg PalmboutUrban Landscapes opdracht vande provincie Noord-Holland en degemeenten Bloemendaal en Zandvoortvoor een vernieuwing van de Zeeboulevard.De toegankelijkheid van de zeereepvoor alle verkeerssoorten, middenin een uitgestrekt duinlandschap isvoor Nederlandse begrippen vrij uniek.De beleving van de zeeboulevard tussenZandvoort en Bloemendaal aanZee wordt versterkt door het zicht opde skyline van Zandvoort en de hoogovens.De belangrijkste aanleiding voor devernieuwing van de Boulevard Barnaarten de aangrenzende Kop van de Zeewegwas functioneel van aard. Allereerstwas de verkeersdruk uit de handgelopen. Zo wilden de gemeenten hetparkeren langs de boulevard regulerenen afstemmen op het eigen parkeerbeleid.Ten tweede moest er meer ruimtekomen voor het openbaar vervoer omde kust voor de vele bezoekers uitde regio bereikbaar te houden. Tenslotte was er de wens voor een betereverblijfskwaliteit van de Boulevard Barnaarten de Kop van de Zeeweg.In het ontwerp koos het bureau voorzonering van de verschillende verkeersfuncties:het dwarsprofiel is opgebouwdvan dynamisch, snel en passerendnaar langzaam en verpozend.Direct langs de duinen ligt een zevenmeter brede comfortabele asfaltbaanvoor het busverkeer en voor racefietsersen skaters.Op enige afstand van deze baan ligteen rijloper van gebakken klinkersvoor het autoverkeer. Verderop en ietsverdiept ligt een 16 meter brede asfaltbaan,afgestrooid met zandschelpen,bedoeld voor parkeren. Ernaast ligtop hetzelfde niveau een brede strookmet een tweerichtingsfietspad en eenwandelpromenade. Beide zijn bestraatmet dezelfde, relatief kleine vierkantetegel. Een bescheiden markeringscheidt de wandelaar van de verpozendefietser. Het geheel is afgebiesddoor een keermuur langs de jonge duinen.Deze strandmuur onderstreept alsarchitectonisch element het contrasttussen het beweeglijke zandlandschapen de strenge lijnvoering van de boulevard.Het dwarsprofiel toont de verschillende zones op de boulevard.Boulevard Barnaart in Zandvoort.32 BLAUWE KAMER 1 / 2010

De inspiratie van Jaap van den BoutSublieme ervaringLanglaufen over de hoogvlaktes vanNoorwegen – een sublieme ervaring.Subliem betekent volgens Van Dale:‘De schoonheid in haar hoogstevorm of graad vertonend. Of metbetrekking tot een sterke emotie ofervaring: dat zijn subliemste ogenblikkendie zijn waarop zijn blijheiddoor weemoed wordt verstild (Bordewijk).’Robert VenturiComplexity and Contradiction inArchitecture: een liefdevol gemaakten geschreven boekwerk dat je dearchitectuurgeschiedenis laat zienen lezen door de ogen van RobertVenturi. Niet gebonden of gestuurddoor het academisme van één stijldan wel een correct geconstrueerdehistorische reeks van stijlen brengthij onder woorden waar voor hemde schoonheid en inspiratie vangebouwen in schuilt. ‘Architects canno longer afford to be intimidatedby the puritanically moral languageof orthodox Modern architecture.I like elements which are hybridrather than “pure” (...) vestigial aswell as innovating (...) I am for messyvitality over obvious unity (...) Butan architecture of complexity andcontradiction (...) must embody thedifficult unity of inclusion ratherthan the easy unity of exclusion.More is not less.’Van Eycks WeeshuisDeze schets van Aldo van Eyckvoor een van de paviljoens van zijnberoemde Weeshuis laat zien hoehij de monumentale ruimte onderde koepel groot liet zijn en tegelijkertijdrelativeerde door er eenkleinere ordening aan toe te voegen.De twee verschoven assenkruizenvan de grote en de kleine compositieen de plaats van de ramen resulterenbovendien in een diagonale oriëntatiein de verder axiaal georganiseerderuimte. Een fascinerend eenvou-dig tekeningetje dat de poëtischeruimtelijkheid van dat paviljoenopenlegt voor begrip. Het schetsjeen het college van Van Eyck maaktemij duidelijk dat je deze ruimtelijkeschoonheid kon bedenken, kon construeren.34 BLAUWE KAMER 1 / 2010

John BergerHet boekje Anders zien heeft mij deogen geopend om met plezier enaandacht te kijken en te proberendat wat je ziet in taal te benoemen.Dan kun je wat je ziet dan welde wijze waarop je kijkt opnieuwbevragen. In het voorwoord van hetboek wordt het krachtig samengevat:‘Vragen opwerpen die weer totnieuwe vragen kunnen leiden.’Steinbergs kaartenIn de vroege cartografie is het representerenvan de stad belangrijkerdan de wiskundige weergave vande landmeter. Het vogelvluchtperspectiefstaat in deze traditie. Inéén beeld wordt getracht de stadals landschappelijk, economisch enarchitectonisch fenomeen te treffen.Hoe zou Rotterdam, Maastrichtof Groningen zich willen tekenen?Steinberg voert deze traditie totover haar fysieke grenzen. Vanuit dewerkelijkheid van een appartementop 4th avenue wordt een beeldgeschetst van de tekenaar met destraat, de stad en de stad in zijn verhoudingtot de wereld. Over citymarketinggesproken.FietslandschapDoor de fietstochten die ik regelmatigen met plezier in binnen- enbuitenland maak raak ik doordrongenvan het netwerk van provincialewegen, landweggetjes, zandpadenen kerkenpaden. Een laag die staden landschap op een totaal anderschaalniveau ontsluit, verbindt enbetekenis geeft dan de hedendaagseinfrastructuur van het vliegveld, desnelweg en de spoorlijn. Een verbindendelaag die niet alleen herinnertaan vervlogen tijden maar uiterstactueel is voor het ontdekken enexploreren van een nieuwe hedendaagserelatie tussen stad en land.1 / 2010 BLAUWE KAMER 37