de toekomst van werelderfgoed Beemster - SteenhuisMeurs

Marinke Steenhuis
Harry Roenhorst
Wegprofiel in de Beemster
(foto Paul Meurs). De
24 GROEN
kaas
en de stolp:
de toekomst van
werelderfgoed
Beemster

De Beemster is een Noord-Hollandse droogmakerij uit 1612,
die in 1999 werd toegevoegd aan de UNESCO werelderfgoedlijst.
Temidden van de Amsterdamse grachtengordel of het Woudagemaal in Lemmer
neemt de Beemster als grootschalig landschapsontwerp op de lijst een aparte
positie in. Het gebied kwalifi ceerde zich vanwege het ‘meesterwerk van creatieve
planning’, dat een ‘innovatief en visionair landschap’ opleverde.
GROEN 25
Kaart van de Beemster uit
1617, Waterlands archief.
SteenhuisMeurs, een
onderzoeksbureau voor
cultuurhistorie, geeft de
komende maanden in
Groen van een aantal van
haar ‘groene’projecten aan
hoe cultuurhistorie een
bijdrage heeft geleverd
aan ontwerpen voor
verandering. De tweede
in de serie is de Beemster,
waar Marinke Steenhuis
als voorzitter van het
Kwaliteitsteam sinds 2007
betrokken is bij de ruimtelijke
ontwikkelingen in dit
werelderfgoed.
Marinke Steenhuis is voorzitter
van het Kwaliteitsteam
des Beemsters, Harry
Roenhorst is directeur van
het Projectbureau des
Beemsters en secretaris van
het Kwaliteitsteam. Het
Kwaliteitsteam vergadert
in aanwezigheid van de
wethouders Han Hefting,
Jan Klaver en Jos Dings.
Voor informatie over de
projecten:
www.desbeemsters.nl

Inrichtingsprincipes voor het
agrarische erf van 90 x 180
meter (Script stedebouw).
26 GROEN
De aanleg van de Beemster is met privaat geld gefinancierd,
deels door dezelfde families die ook
de Amsterdamse grachtengordel realiseerden.
De Beemster werd gebruikt als ‘wingewest’ met
vruchtbare weidegronden, maar ook als lusthof
voor de Amsterdammers, die er hun buitenplaatsen
stichtten. Vooral op kaarten is de typische verkavelingsstructuur
goed te zien: een neutraal regelmatig
raster van wegen, afgewisseld met een stelsel
van ontwateringssloten levert vierkante blokken
op, die elk in langgerekte kavels zijn verdeeld. Het
ijzeren stramien in de maatvoering is onderwerp
geweest van vele studies naar de meetkundige
principes achter de Beemster.
De grote vierkanten in het hart van de droogmakerij
meten 1852 x 1852 meter. Deze vierkanten
bestaan uit vier kamers van 926 x 926 meter, die
op hun beurt grotendeels verdeeld zijn in vijf kavels
van 185 x 926 meter, zijnde 20 morgen. Het
kleinste schaalniveau is het erf, dat verschillende
maatvoeringen kent. Op de erven staat de archetypische
stolpboerderij, met een vierkant grondplan
en een piramidevormig dak.
Kavel, kamer, vierkant, sloten, wegen en erven vormen
de vaste modules in het platte vlak, en zorgen
voor het fascinerende kaartbeeld van de Beemster.
Temidden van de strakheid is er wel degelijk afwisseling.
De kortere en grillige kavels tegen de ring-
dijk aan, maar ook de ‘tuinhoek’ met kleinere kavels
dichtbij Purmerend, waar vanaf de droogmaking al
renteniers en stichters van buitenplaatsen naar toe
trokken. Dan is er nog de oriëntatie van de kamers
(vijf kavels naast elkaar), die ofwel noord-zuid ofwel
oost-west is gericht. Dit levert een afwisselend beeld
op in de aan de kop van kavels gelegen bebouwing.
De vlakken en lijnen van de Beemster zijn in de
loop der eeuwen ‘opgewerkt’ door beplanting en
bebouwing. Heel sterk spreekt de wegbeplanting
in de Beemster. Lanen die aandoen als tunnels van
bomen maken de (auto)rit tot een majestueuze ervaring
die tussen de stammen door uitzicht biedt
op soms honderden meters open land of het glooiende
talud van de ringdijk. De bomenrijen grenzen
de vierkanten af, en dat levert een effect van grote
gesloten ruimtes op. De grote maat van bijna 2
bij 2 kilometer maakt deze geslotenheid niet heel
goed ervaarbaar, maar brengt wel een sterke geleding
aan in het landschap. Vanuit de indeling in het
platte vlak transformeerde de droogmakerij naar
een driedimensionaal landschap. De aanleg van nederzettingen
en buitenplaatsen en boerderijen met
omzomende beplanting bracht rustpunten aan in
het rigide systeem van wegen, sloten en de flankerende
wegbeplanting. Elk van deze vestigingsvormen
kent een ‘Beemster’ maat. Door deze driedimensionale
bouwstenen op een bepaalde manier
te ordenen ontstond er contrast, schaal en ritme in
het landschap.
De Beemster is ook een zelfstandige gemeente van
7.200 hectare met 8.500 inwoners die allen wonen
binnen de ringdijk met een totale omtrek van
42 kilometer. Het predicaat ‘werelderfgoed’ is een
fantastische erkenning voor vier eeuwen rentmeesterschap
door de hoofdingelanden, het Hoogheemraadschap,
het waterschap, de gemeente, de provincie
en de Beemsterlingen zelf. De droogmakerij
heeft in 400 jaar bewezen over een ijzersterk ruimtelijk
concept te beschikken, dat met een wonderlijke
elasticiteit talloze veranderingen in zich op
heeft kunnen nemen. Anno 2011 is de Beemster
nog altijd een agrarisch gebied, waarin melkproductie
een hoofdbron van inkomsten vormt.
Juist voor de toekomst van de droogmakerij is het
van belang die veelgeroemde ruimtelijke identiteit
concreet te benoemen en hanteerbaar te maken
voor de opgaven die nu en in de toekomst spelen.
De Beemster is immers geen gebied onder
een kaasstolp, maar een dynamische droogmakerij
waarin verschillende opgaven en tendensen zoals

agrarische schaalvergroting, waterberging, verpaarding,
woningbouw en uitbreiding van de CONO
kaasfabriek en aan de orde van de dag zijn.
Vanaf het ontvangen van de werelderfgoedstatus
in 1999 worden ontwikkelingsinitiatieven door de
gemeente en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
de nationale vertegenwoordiger van UNES-
CO kritischer beoordeeld op hun gevolgen voor
het werelderfgoed. Als sancties heeft UNESCO de
plaatsing van het werelderfgoed op een bedreigde
lijst, of zelfs het afvoeren van de lijst. Enkele jaren
geleden gebeurde dit in Dresden, naar aanleiding
van de bouw van een nieuwe brug in het Elbedal.
Dit was een uitzonderlijke beslissing, want transformatie
in en bij werelderfgoederen is aan de orde
van de dag, waarbij doorgaans consensus over de
aanpak gevonden wordt.
De gemeente pakte haar rol als siteholder van het
werelderfgoed buitengewoon gedegen aan. De
bouw van de 26 meter hoge weipoederfabriek van
kaasfabriek CONO in 2005 bracht de urgentie aan
het licht. De werelderfgoedstatus van de droogmakerij
werd bij dit gebouw zowel door voor- als
tegenstanders als argument gebruikt. Een vakjury
noemde het door architect Bastiaan Jongerius ontworpen
gebouw een ‘gedicht in de polder’, terwijl
actiegroepen vanuit de Beemster kritiek hadden
op de aantasting van het werelderfgoed. Telkens
stuitten politiek, ambtenaren, toetsers en adviseurs
op een ‘grijs gebied’ in de interpretatie van
de kernwaarden van de Beemster. De weipoederfabriek
maakte de noodzaak van het formuleren van
Beemster ontwikkelingsprincipes duidelijk, een lacune
die in het nominatiedossier van de Beemster
door UNESCO niet was opgevuld, eerder verder
was gemythologiseerd. Het is precies deze spanning
tussen de waarden van het werelderfgoed en
de ruimteclaims van vandaag en morgen die in de
Beemster een bijzonder proces op gang hebben
gebracht waarbij interpretatie en borging van de
kernwaarden hoofddoel zijn. De spankracht en het
laadvermogen van dit unieke landschap staan daarbij
voorop.
Cultuurhistorie is niet een statisch geschiedenisverhaal,
maar wordt dagelijks gemaakt. In opdracht van
de gemeente Beemster, de provincie Noord-Holland
en de Milieufederatie Noord-Holland onderzochten
Bureau Venhuizen (conceptontwikkeling), REDscape
(landschapsarchitectuur) en SteenhuisMeurs
(cultuurhistorie) vanaf 2005 samen met gemeente,
INTELLIGENT
WATERBERGEN
Voor de tien hectare waterberging die moet
worden gerealiseerd, is de ‘kopergravure’
kaart uit 1643 als basis genomen. Agrariërs,
gemeente en Hoogheemraadschap
hebben gezamenlijk
een innovatief
waterbergingsconcept
ontwikkeld en dat is in
gezamenlijke sessies tot
realiteit gebracht. Door
het verlagen van verschillende
waterpeilen en
door het verplaatsen van dammen en stuwen
wordt maar liefst 16 hectare waterberging
extra gerealiseerd, zonder de cultuurhistorische
structuur aan te tasten. Tegelijkertijd bereiken
de agrariërs met de nieuwe waterpeilen een
hogere gewasopbrengst. Het landschapsbeeld
van het werelderfgoed blijft onaangetast en
wordt zelfs op plaatsen gereconstrueerd. Het
samengaan van de nuts- en lustfunctie in het
landschap is hier na vier eeuwen opnieuw
gerealiseerd.
bewoners en andere betrokkenen naar de typische
kenmerken en opgaven van de Beemster.
Het resultaat werd gepresenteerd in een ontwikkelingsvisie
des Beemsters, waarin op basis van onderzoek
naar historische lijnen, actuele vraagstukken
en toekomstige ontwikkelingen een richting werd
geschetst voor ruimtelijke kwaliteit in het werelderfgoed.
Eén van de instrumenten daarbij werd de
Beemster Bouwdoos, een set van ruimtelijke spelregels
om nieuwe bouwinitiatieven in het landschap
in te passen. Bouwen in de Beemster kan bijdragen
aan de kernwaarden van het werelderfgoed, mits
GROEN 27
Uitsnede van de Kopergravurekaart
uit 1643. Behoud
van het historische slotenpatroon
is uitgangspunt bij
het realiseren van zestien
hectare waterberging
(gemeente Beemster).
Kaart van de participerende
gebieden, 2009 (gemeente
Beemster).

Herinrichting van de N509
met nieuw wegdek, parkeerplaatsen,
fi etsstroken, nieuw
talud en (vernieuwing)
laanbeplanting (Provincie
Noord-Holland).
28 GROEN
STANDAARDPROFIEL WERD BEEMSTERWEG
In 2009 stuurde de provincie Noord-Holland
het nieuwe wegprofi el voor de N 509 naar de
gemeente Beemster. De weg had op tekening
het volgens bepaalde ‘Beemster’ regels gebeurt. Er
zijn vele typen bebouwing en vele typen beplanting
in de Beemster. Toch behoren bijna alle vormen
tot een ruimtelijke familie. Alle onderdelen
werken mee aan de ruimtelijke samenhang die de
Beemster haar wereldfaam bezorgde. Tot en met
schijnbaar inwisselbare elementen als bedrijfsgebouwen,
bruggen, hekken en voortuinen. Het gaat
dus niet primair om regels die de uiterlijke vorm
van gebouwen vastleggen, maar om regels die te
maken hebben met de plaatsing van gebouwen
op een kavel. Met de Beemster Bouwdoos werd de
basis gelegd voor het objectiveerbaar maken van
ontwerpprincipes voor ruimtelijke initiatieven in
de droogmakerij. Daarbij kan het gaan om de verkaveling
van een nieuwe woonwijk, de ruimtelijke
gevolgen van schaalvergroting op boerenerven, om
het gewenste profi el van een wegverbreding maar
ook om de oplossing voor het vinden van tien hectare
waterberging. Al deze opgaven waren in 2005
urgent, waardoor het project na de gemeenteraadsverkiezingen
van 2006 binnen de gemeentelijke organisatie
status en slagkracht verkreeg. Inmiddels is
een groot aantal projecten gaande dan wel in fase
van afronding. Het Kwaliteitsteam des Beemsters
bewaakt sinds 2007 de samenhang en consistentie
in de ontwerpen die voor de verschillende opgaven
worden voorgesteld.
een standaardprofi el gekregen, dat onder begeleiding
van het Kwaliteitsteam en provinciaal
adviseur Miranda Reitsma is veranderd in een
Beemster weg.
Zowel in procesmatig als ontwerpend opzicht zijn
er nu verschillende voorbeelden van de slagkracht
van een zeer klein gemeentelijk apparaat en uiterst
betrokken wethouders, die samen streven naar
transparantie en complementariteit van beleid en
uitvoering. Het meest onzichtbare maar misschien
wel grootste project van des Beemsters is het complementair
en transparant maken van het nieuwe
Bestemmingsplan Buitengebied, de omgevingsnota
(voorheen welstandsnota) en de gemeentelijke
structuurvisie. Niet zelden treft de burger in dit
soort beleidsdocumenten een verschillende toon,
inhoud en regelgeving aan. De gemeente Beemster
benadert de ruimtelijke ontwikkeling vanuit één
samenhangend verhaal en koers, een koers waarin
de waarden van de Beemster zijn verankerd. De
nieuwe regelgeving (WABO en BRO/borging van
cultuurhistorische waarden in het bestemmingsplan)
zijn hierin verwerkt. Zo kan de Beemster
stap voor stap een internationaal voorbeeld worden
van modernisering zonder verlies van de eigen
identiteit. Op een symposium in het najaar van
2012, het jubeljaar waarin de Beemster haar 400-jarig
bestaan viert, zullen de resultaten van dit proces
van bestuurlijke en ruimtelijke vernieuwing
centraal staan.

UITBREIDING CONO MELKFABRIEK:
EEN UNESCO PROOF ONTWERP
Kaasmaken hoort bij de Beemster. In 1901
werden twintig kleine kaasfabriekjes verenigd
in de coöperatie CONO Kaasmakers. Tegenwoordig
telt de coöperatie 500 boeren uit
de Beemster en directe omgeving. Er is een
wederkerige verbintenis met de Beemster: de
beschermde merknaam Beemsterkaas moet ook
echt uit de Beemster komen, terwijl de fabriek
voor de gemeente naast werkgelegenheid een
belangrijk beeldmerk is. Toen de CONO in 2007
met het voorstel voor de bouw van een nieuwe
kaasfabriek kwam, verankerde de gemeente in
nauwe samenwerking met het Kwaliteitsteam
de borging van de cultuurhistorische waarden
in een proces. De CONO op zijn beurt was zich
bewust van de hoge kwaliteitsambitie door een
meervoudige ontwerpopdracht uit te schrijven
en deze door een vakjury te laten beoordelen.
Bastiaan Jongerius architecten en DS landschapsarchitecten
maakten het meest overtuigende
ontwerp, dat inmiddels met positief
advies van het Kwaliteitsteam, de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed en de Welstandscommissie
door de Nederlandse regering, met
complimenten voor het zorgvuldige proces, is
aanvaard. De bouw van de nieuwe kaasfabriek
is aangegrepen om het verrommelde terrein
voor de weipoederfabriek op te ruimen en de
kenmerkende afstand tot de weg te herstellen.
De fabriek zelf staat op de naastgelegen nieuw
verworven kavel en verhoudt zich in maat,
schaal en hoogte tot het Beemster landschap.
De fabriek is opgevat als één groot abstract
volume (224 x 56 meter) waarin alle techniek
is opgelost, maar dat ondanks de enorme
afmetingen als een paviljoen in het gras staat.
De goothoogte van 7.10 meter en de colonnade
zijn cruciaal om het gebouw daadwerkelijk in
de maat en schaal van de Beemster kavel te
kunnen accepteren, terwijl het transparante en
gelaagde gevelontwerp met een houten colonnade
het gebouw zachtheid geven. Bomen als
beplantingsmiddel ontbreken – dan zou er een
erf gesuggereerd worden, terwijl de volumes te
groot zijn om een samenhangend erf te kunnen
maken.
GROEN 29
Het nieuwe fabrieksterrein
van CONO kaasmakers,
2011. Goed te zien is de vrij
te spelen groene zone vóór
de bestaande weipoederfabriek
(Bastiaan Jongerius
architecten).
Aanzicht van het nieuwe
fabrieksgebouw (Bastiaan
Jongerius architecten).