het metropolitane park - COST-Action Urban Agriculture Europe

Het Landelijk Dagblad • uitgave van de NVTL • verschijnt thematisch • Jaargang 12 • Nummer 1 • 2010Het Landelijk DagbladN V T LHETMETROPOLITANEPARK:VORMGEVEN AANDE BUITENRUIMTETUSSEN STEDENnederlandse vereniging voortuin- en landschapsarchitectuurnetherlands association forlandscape architecture

Het Landelijk DagbladHETMETROPOLITANEPARK:VORMGEVEN AANDE BUITENRUIMTETUSSEN STEDENN V T Lnederlandse vereniging voortuin- en landschapsarchitectuurnetherlands association forlandscape architectureVOORWOORDHET METROPOLITANE PARK:VORMGEVEN AAN DE BUITENRUIMTETUSSEN STEDENRedactie Landelijk Dagbladpagina 4NVTL BUREAULIJSTpagina 46Het Landelijk Dagblad is een thematische uitgavevan de Nederlandse Vereniging voor Tuin- enLandschapsarchitectuur en verschijnt sinds 1999.De oplage van deze uitgave is 10.000 stuks.Adres secretariaatOudebrugsteeg 11-21012 JN AmsterdamT 020 - 427 55 90E secretariaat@nvtl.nlI www.nvtl.nlRedactieCécile van der HeijdenMichiel Veldkamp (hoofdredacteur)Advertentie wervingSecretariaat NVTLVormgevingHet Nieuwe Land Grafisch ontwerp, ArnhemDrukJanssen/Pers Rotatiedruk, GennepHet Landelijk Dagblad is met de grootste zorgsamengesteld. We hebben geprobeerd onjuisthedente voorkomen en alle bronnen en rechthebbendente vermelden. De redactie stelt zich dan ook nietaansprakelijk voor eventuele onjuistheden engegeven meningen. De artikelen werden oppersoonlijke titel geschreven.Foto voorzijde: Michiel Veldkamp2Het Landelijk Dagblad

INHOUDVAN BUFFERZONESNAAR METROPOLITANELANDSCHAPSPARKENClaudia Veltrop, Debbie Nuijten en Marcel Vermeulenpagina 6PARK LINGEZEGEN:ONTWERPEN AAN DE UITVOERINGMichaël van Buurenpagina 28NIEUWE GRENZEN VAN HET GROENRené van der Veldepagina 10HET METROPOLITANE STADSLANDSCHAPVAN ROTTERDAM-ZUID:TRANSFORMEREN MET RESPECTPeter Verkadepagina 34METROPOLITANE LANDSCHAP AMSTERDAM:BETERE ROUTES, MEER BELEVING,MEER DRAAGVLAKEd Buijspagina 14LANDSCHAP VOOR FIERE KUNST:OOST-GRONINGEN BAKERMAT VOOR LAND-SCHAPSKUNSTWim Boetzepagina 38VORMGEVEN AAN PARK21:EEN NIEUWE ESTHETIEKWim Koevoet en Jacinta de Moorpagina 18NIEUWE FUNCTIES IN GROENE STERRENCécile van der Heijdenpagina 22DE METROPOLITANE VOEDSELSTRATEGIE:WEERBARE VOEDSELVOORZIENING,DUURZAME STEDENJan Willem van der Schanspagina 24HET LANDSCHAPSMANIFEST:SAMENWERKEN AAN HETNEDERLANDSE LANDSCHAPMichiel Veldkamppagina 42N V T LCOLUMNECHT LANDSCHAPHenk van Blerckpagina 27Het Landelijk Dagblad 3

VOORWOORDN V T Lnederlandse vereniging voortuin- en landschapsarchitectuurnetherlands association forlandscape architecture> HET METROPOLITANE PARK: VORMGEVEN AANDE BUITENRUIMTE TUSSEN STEDENOoit, lang geleden, toen veel reizigers nog uit hetraam naar het Nederlandse landschap keken, bedachtiemand bij de Nederlandse Vereniging voor Tuin- enLandschapsarchitectuur (NVTL) dat het leuk zou zijnom voor een groter publiek een krant te maken omte laten zien wat tuin- en landschapsarchitectuur nueigenlijk precies inhoudt. Het eerste ‘Landelijk Dagblad’verscheen in 1999 in zwart-wit en op tabloidformaatin een oplage van vijfduizend stuks en vondgretig aftrek. De centrale vraag bij dat eerste themanummerwas hoe mooi Nederland over vijftig jaarnog zou zijn. Sindsdien besloten we om jaarlijks eenpublicatie te maken over een actueel thema op hetgebied van tuin- en landschapsarchitectuur en metons ‘Landelijk Dagblad’ hopen we dat onze lezershun blik juist vaker op het landschap werpen.JAARTHEMA HET METROPOLITANE PARKDe term Metropolitaan Park, ons jaarthema voor ditjaar, deed enkele jaren geleden zijn intrede tijdenshet debat over Nederlands landschap bij de presentatievan de Visie Randstand 2040. Minister Cramer vanVROM stelde voor een aantal Metropolitane Parken,grote tussenstedelijke ‘parken’, te ontwikkelen terversterking van de landschappelijke kwaliteit van deRandstad en ter verbetering van de leefbaarheidervan. Ze nam hierbij een concept over dat internationaalopgang deed. In Parijs was het Parc dela Villette verrezen, in Bilbao was het GuggenheimMuseum met groot succes gebouwd in een nieuw parkaan de rivier. Al tijdens de behandeling van de Randstadvisiein de Tweede Kamer brandde het debat los.Collega-minister Verburg van LNV vond ‘dat er welkoeien in moesten kunnen lopen’ en had daarmeeeen punt.Hoe realiseer je zo’n grootschalig concept in eenovervolle Randstad waar alles al meerdere kerenbestemd is en landbouw de fysieke open ruimtebeheert? Hoe geef je meer betekenis aan dit soortgebieden die eerder voornamelijk aangewezen warenals bufferzones tussen de steden; hoe maak je ze aantrekkelijkervoor de stedeling? Het economisch tij isgekeerd, ideeën over maakbaarheid van onze samenlevingzijn gekanteld en de roep om overheidsbezuinigingenschalt vanaf het ‘torentje’. Is het oudeconcept van een park nog wel hanteerbaar? Moetenwe niet toe naar nieuwe ruimtelijke strategieën entypologieën? In overleg met de Rijksadviseur voor hetLandschap, Ytje Feddes, onderzoekt de NVTL dit jaarin een reeks debatten en lezingen deze nieuwe opgavevoor de landschapsarchitect: het vormgeven aangrote parken in verstedelijkte gebieden. Dit voorjaarkwam op het startdebat over ons jaarthema een aantalvragen naar voren; voor wie maken we de grotegroengebieden? Hoe realiseren en beheren we dezegrootschalige gebieden. Hoe kunnen we de kwaliteitvan deze gebieden verbeteren en hoe kunnen weervoor zorgen dat de identiteit van deze gebiedenversterkt?LANDELIJKE INHOUDIn dit Landelijk Dagblad laten we een aantal mensenaan het woord die op verschillende schaal- en abstractieniveausbezig zijn met reflectie op en de realisatievan Metropolitane Parken. In het eerste artikel wordenvanuit het Ministerie van VROM de beleidsmatigedoelstellingen genuanceerd. Daarna wordt vanuit deonderzoekswereld van de Technische UniversiteitDelft de typologie van het Metropolitane Park belichten in een internationale context uitgewerkt. Vervolgenstonen we u praktijkvoorbeelden die laten zien opwelke wijze landschapsarchitecten betrokken zijn bijde realisatie van grote parken in Nederland en hoehet ontwikkelingsproces van zo’n gebied verloopt.Maar we gaan ook in op de betekenis van boeren enhet agrarisch landschap in verstedelijkt gebied.We eindigen met een artikel over de meerwaardedie kunstenaars bieden bij gebiedsontwikkeling eneen artikel over samenwerking aan ruimtelijke kwaliteitvanuit het zogeheten Landschapsmanifest, eenmanifest waarmee de ministeries van VROM, LNV,OC&W, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten,het Interprovinciaal Overleg en tientallen organisatiesdie betrokken zijn bij het landschap, onderschrijvendat ze samen willen werken aan een mooi Nederlandslandschap. Bij Metropolitane Parken gaat het immersniet alleen om het bedenken van nieuwe ruimtelijkeoplossingen en concepten, het vraagt ook om nieuwevormen van samenwerking en nieuwe denk- en werkwijzenvoor ontwerpers.DAG VAN DE OPENBARE RUIMTEDit Landelijk Dagblad verschijnt ter gelegenheid vande beurs De Dag van de Openbare Ruimte, die voor dezevende keer gehouden wordt. Dit jaar op 13 en 14oktober in de Expo in Houten. Deze vakbeurs metpraktijkgerichte lezingen heeft zich de afgelopenjaren ontwikkeld tot een groot evenement voorprofessionals die werken aan de openbare ruimte.De Dag van de Openbare Ruimte is het jaarlijkseontmoetingsmoment voor ambtelijke collega’s envakgenoten die zich bezighouden met het ontwerp,de inrichting en het beheer van de openbare ruimte.Op de beursvloer staan dit jaar ruim driehonderdexposanten uit de sectoren advies, groen, bestrating,licht, straatmeubilair en spelen. De lezingen bestaanuit kernachtige presentaties waarbij een opdrachtgever(gemeente) aan de hand van een project verteltover de opgedane ervaringen.De NVTL is duidelijk zichtbaar op de beurs. We hebbende gehele bovenhal, tussen de lezingenzalen, totonze beschikking. We maken daar projecten inzichtelijkmet maquettes van grote parken, we verzorgenpresentaties rondom het thema Metropolitaan Parken de NVTL representeert, samen met de Beroepsverenigingvan Nederlandse Stedenbouwkundigen enPlanologen (BNSP), de bij hen aangesloten bureaus.U bent er van harte welkom om mee te spreken overMetropolitane Parken.Meer informatie is te vinden op www.nvtl.nl enwww.openbareruimte.nl

Presentatie bureaus NVTL (ontwerp Maud van Gool / Debbie Saul)Het Metropolitane Park blijkt een thema te zijn dat veel mensen, zowel binnenals buiten het vakgebied landschapsarchitectuur, aanspreekt en interesseert.Arda van Helsdingen, voorzitter van de NVTL en directeur bij Copijn Tuin- enLandschapsarchitecten, zegt daarover:‘We kozen bij het jaarthema nadrukkelijk voor de ontmoeting van verschillendeschaalniveaus (van boom tot recreatiebos) en ontwerpdisciplines (landschapsarchitect,stedenbouwkundige en architect). Daarmee ontstaat kruisbestuiving!En kennelijk hebben we voor het juiste onderwerp gekozen, de excursies endebatten worden erg goed bezocht. Het Metropolitane Park is ook een onderwerpvan belang. Deze tussenstedelijke gebieden staan onder druk door de groteverscheidenheid aan belanghebbenden.’‘Als Rijksadviseur voor het Landschap heb ik het initiatief genomen tot eenvakdebat over Metropolitane parken. Ik wil dit idee uitwerken tot eenaansprekend en werkbaar concept.’Ytje Feddes in Maak het verschil, Agenda College van Rijksadviseurs 2009 – 2012Het Landelijk Dagblad 5

VAN BUFFERZONESNAAR METROPOLITANELANDSCHAPSPARKENOm te voorkomen dat steden aan elkaar groeiden zijn enkele decennia geleden Rijksbufferzones in het levengeroepen. Na ruim vijftig jaar is helder dat ‘bufferen’ succesvol is. Nog altijd voorzien de Rijksbufferzonesin waardevolle groene ruimten binnen de huidige stedelijke netwerken. Het ‘bufferen’ is echter niet meer dehoofdopgave, er is een andere opgave bijgekomen. De groene ruimte kan en moet meer betekenis krijgenvoor mensen uit de omliggende steden en zal veranderen van kijkgroen naar gebruiksgroen.> We willen de Rijksbufferzones niet langer alleen groenhouden, maar ook aantrekkelijk maken voor recreatie.Dat doen we door de identiteit en de belevingswaardevan de landschappen te versterken. Dat is mogelijkomdat deze schaarse groene ruimte tussen de steden nogniet is volgebouwd met woningen en bedrijven. Nu is ernog ruimte om regionale parken te maken en met deplanologische tegendruk kunnen ook minder krachtige,maar maatschappelijk gezien waardevolle, functies zichin deze gebieden ontwikkelen. En dat gebeurt al. JanWillem Kamerman, projectleider van Park Lingezegen,gelegen tussen Arnhem, Elst, Bemmel en Nijmegen,zegt daarover: ‘Met de verbreding van de Linge hebbenwe een brede groenblauwe zone (een zone met groenen water) gemaakt. Deze zone is nog in ontwikkeling,maar je ziet nu al tureluurs en lepelaars en dwarsdoor de zone maken we een fietspad, zodat de mensenook optimaal kunnen genieten van het moois dat hiergemaakt wordt.’STERKE STEDEN, STERK GROENBLAUWHet open houden van de groene ruimte in stedelijkenetwerken en het versterken van de identiteit en de belevingswaardevan deze gebieden sluit aan bij het project‘Groenblauwe Delta’, waarin door het Ministerie vanLNV in samenwerking met VROM en V&W wordtgewerkt aan de uitwerking van groenblauwe topkwaliteitnabij de steden. Twee doelen staan daarbij centraal: hetanticiperen op de klimaatverandering en het realiserenvan sterke steden in sterk groenblauw. De Rijksbufferzonesspelen hierbij een belangrijke rol. Met hoogwaardigegroengebieden in de nabijheid van de stad wordtde kwaliteit van leven verhoogd en duurzaam weerstandgeboden tegen verstedelijking en klimaatverandering.De functies recreatie, natuur, water, landschap en landbouwvinden er allemaal een plek.MAATWERK RIJKSBUFFERZONESDoor de diversiteit aan functies en landschappelijkeopbouw verschillen de Rijksbufferzones onderling sterkqua karakter en opgave. Veelal liggen ze verdeeld overmeerdere gemeenten en naast behoud en beheer gaat hetom ontwikkeling van delen van het gebied. Bovendienspeelt de relatie met de stad een belangrijke rol. Het iseen flinke opgave om te komen tot het juiste beeld enprogramma voor deze groene schakels tussen stad enlandschap. Om de stap van planologisch concept naargroene ruimte met betekenis voor de stad te kunnenmaken, is per Rijksbufferzone behoefte aan een wervendtoekomstperspectief; een integrale ontwikkelingsstrate-6Het Landelijk Dagblad

Ligging rijksbufferzonesMidden-Delfland 1958Midden-Delfland 2008gie met een uitvoeringsprogramma op regionaal niveau.De kracht van een goed ontwerp en sterke beeldenmoet hierbij benut worden om ondernemers, burgers enbestuurders te verleiden serieus werk te maken van degroene ruimte. Daarbij ligt nadrukkelijk ook een rolvoor de vakwereld om te komen met goede plannen. Eengevoelde en gedeelde urgentie voor het gebied helpt omdie ambitie te verwezenlijken. Kamerman, projectleidervan Lingezegen, wijst op die urgentie: ‘De provincie isals initiator van het project opgestaan en de gemeentenArnhem, Overbetuwe, Lingewaard en Nijmegen, het WaterschapRivierenland en ook landinrichtingscommissiesdoen mee. Vanuit alle lagen van de overheden wordthard gewerkt aan het park en juist dat maakt het toteen succes.’SAMENWERKINGDe afgelopen jaren is er in de Rijksbufferzones veel aanachterstallig onderhoud gedaan. Ook is gestart met degebiedsgerichte aanpak en is de samenwerking tussenverschillende partijen die bij het landschap betrokkenzijn sterk toegenomen. Voor verschillende Rijksbufferzonesligt er inmiddels een nieuwe visie, of zijn de verschillenderegio’s daar al mee aan de slag gegaan. Omervoor te zorgen dat het niet bij plannen maken blijft,wordt de aanpak van de Rijksbufferzones opgenomen inde MIRT gebiedsagenda’s, gebiedsagenda’s die bedoeldzijn als onderbouwing voor beslissingen over rijksinvesteringenin het kader van het MeerjarenprogrammaInfrastructuur, Ruimte en Transport. Tevens is het ruim->Het Landelijk Dagblad 7

Nieuw: matchmaking opKennisplein Mooi NederlandHet Kennisplein Mooi Nederland isgeheel vernieuwd en een stukinteractiever geworden. Nieuw isbijvoorbeeld matchmaking.Wilt u een dag meelopen met eenandere RO-professional of een keer inde schoenen staan van een ander omzo inspiratie op te doen en van elkaarte leren? Dat kan!Iedereen kan meedoen. Van politici,bestuurders, beleidsmedewerkers, totonderzoekers, docenten, studentenen architecten. Zo ontstaat een breedscala aan RO-professionals die aanelkaar gekoppeld kunnen worden.Op basis van uw eigen belangstellingen expertise kunt u binnen dedatabase zelf zoeken naar eengeschikte match of de matchmakervoor u laten zoeken.Samen maken we Nederland mooier.https://kennispleinmooinederland.vrom.nlGouvernement Maastricht‘s-HertogenboschT 088-3366333RoermondT 0475-395979www.kragten.nlEelerwoude werktmet passieEelerwoude werktaan ontwikkeling,inrichting en beheervan hetlandelijk gebiedin heel Nederland.Onze oplossingenzijn origineel enrealistisch. Wij willen len de dromen vanonze kinderen en de ambitie van onzeopdrachtgevers daadwerkelijkrealiseren.Kijk op www.eelerwoude.nlvoor meer informatie.aan een mooien groen Nederland

telijke kader op orde gebracht met duidelijke grenzen enregels voor wat wel en niet mag in de Rijksbufferzones.Dit wil niet zeggen dat de Rijksbufferzones op slot gaan,maar dat er ruimte geboden wordt om invulling te gevenaan de recreatieve opgave. Een goede uitgangspositieis gecreëerd, maar de komende jaren moet er nog hardgewerkt worden om de groene ruimte nabij de stedendaadwerkelijk te ontwikkelen tot groenblauwe topkwaliteit.Dit kan het Rijk echter niet alleen; het vraagt omaansprekende plannen van samenwerkende partijen indie gebieden. Alleen samen kunnen we ervoor zorgendat de groene buitenruimten, die van bufferzonestransformeren tot metropolitane landschapsparken,meer betekenis krijgen voor de stedeling.

NIEUWE GRENZEN VAN HET GROENPolitieke, economische en technologische ontwikkelingen leiden ook tot ruimtelijke veranderingenin en om de stad. De opkomst van het Metropolitane Park kan hiermee worden verklaard. Deze groteregionale parken zijn een reactie op een veranderende stedelijke context, een reactie die niet alleenin Nederland te zien is, maar mondiaal in steeds meer verstedelijkte gebieden valt waar te nemen.Parc de la Villette, Parijs (foto Michiel Veldkamp)>Bij moderne parken worden uiteenlopende benaderingswijzentoegepast voor wat betreft planning, ontwerp enbeheer. Enerzijds worden parken steeds meer benaderdvanuit ecologische aspecten, met een inrichting enonderhoud die geënt zijn op het reproduceren vannatuurlijke milieus. Anderzijds zien we dat parken juistvaker pleinachtig worden, met veel verharde ruimtenvoor een intensief gebruik en mogelijkheden voor eenscala aan sportieve en culturele programma's. Beideontwikkelingen zijn een reactie op grote veranderingenin de stedelijke context van parken, zowel ruimtelijkals sociaal-maatschappelijk gezien.Deze veranderingen veroorzaken verschuivingen in degrootte, vorm en programmering van parken, maar zezijn ook bepalend voor innovaties en nieuwe denkwijzenover parken en ‘stedelijke natuur’. Een reeks nieuwe‘Metropolitane Parken’ in verschillende wereldstedenis in de laatste decennia de trekker van deze vernieuwingen.Dat begon in de jaren tachtig met Parc de laVillette in Parijs, een parkconcept dat navolging vondmet soortgelijke parken in verschillende metropolenin Europa, Noord-Amerika en Azië. Sinds een aantaljaren duiken ‘Metropolitane Parken’ ook op in nabijgelegenstedelijke gebieden, waaronder het Ruhrgebieden in Nederland.TERMINOLOGIE METROPOLITANE PARKDe term het Metropolitane Park is belast met verschillendeen zelfs tegenstrijdige betekenissen. Voor veelmensen is het Central Park in New York het enige wareMetropolitane Park. Voor anderen bestaat het MetropolitanePark slechts in ‘echte’ metropolen zoals Londen,Parijs en Berlijn. In Nederland, lijkt het MetropolitanePark op het eerste gezicht ver verwijderd van de MetropolitaneParken die we daar aantreffen: Nederland heeftgeen steden met meer dan één miljoen inwoners en in deRandstad - ondanks een gezamenlijk inwoneraantal datvergelijkbaar is met dat van andere metropolen - is deverstedelijking zo verspreid dat je je kunt afvragen of ernou echt sprake is van een ‘Deltametropool'.Desondanks blijft de interesse in de metropool en hetMetropolitane Park stijgen. De Randstad en zijn groenenetwerk zijn sinds de jaren vijftig als metropolitaneruimte het onderwerp van studie. De meest recentestudie - Randstad 2040 - bevatte zelfs een voorstel vooreen netwerk van Metropolitane Parken tussen belang-10Het Landelijk Dagblad

Park 21, Haarlemmermeer, Vista landschapsarchitectuur en stedenbouwrijke stedelijke centra in de Randstad. Vanaf de jarennegentig is de gemeente Haarlemmermeer bezig methet realiseren van een nieuw park van duizend hectaretussen Hoofddorp en Nieuw Vennep - het zogehetenPark 21 - een voorziening die qua schaal en programmagericht is op de grotere, metropolitane, bevolking vande Noordvleugel, het noordelijke deel van de Randstad.Sindsdien zijn soortgelijke initiatieven van de grondgekomen, zoals het Park Leidsche Rijn ten westenvan Utrecht en het Park Lingezegen tussen Arnhemen Nijmegen.VERANDERENDE STEDELIJKE CONTEXTDe opkomst van het Metropolitane Park in Nederland isverklaarbaar. Deze parken zijn een reactie op een veranderendestedelijke context, een reactie die mondiaal insteeds meer stedelijke gebieden plaatsvindt. Sinds hetmidden van de twintigste eeuw hebben politieke, economischeen technologische ontwikkelingen geleid tot toenemenderuimtelijke veranderingen in de stad, zoals hetontstaan van stedelijke regio’s en megasteden. In tegenstellingtot de compacte negentiende-eeuwse stad,bestaan deze gebieden uit een collage van stedelijketerritoria verspreid over grote gebieden, die verbondenzijn door een hoogwaardig infrastructuurnetwerk.Sommige stedelijke regio’s zijn qua inwoners zelfs nogvrij klein, maar ruimtelijk gezien hebben ze steeds meerweg van een metropool dan van een stad. Steeds meerstedelijk gebieden in Nederland worden – of gaan behoren– tot stedelijk regio’s: De Stadsregio Rotterdam(of zijn grotere zus de Zuidvleugel) en de AmsterdamMetropolitan area, maar ook het KAN gebied (KnooppuntArnhem-Nijmegen) en het verstedelijkte gebiedEindhoven-Helmond zijn bezig omvangrijke stadsregio’ste worden. >Parc de la Villette. Parijs, Bernard TschumiHet Landelijk Dagblad 11

Central Park New York: icoon voor Metropolitane Parken (foto: Andrew Mace)Metropolitane groenvoorzieningen Stadsregio Rotterdam, onderzoeksvoorstel‘Public open space in dispersed urban regions’ Research programme urbanlandscape architecture, TU Delft 2010PARK?Kenmerkend voor deze gebieden is het suburbane ‘veld’waarin het verschil tussen stedelijke en landelijkemilieus aan het vervagen is; een proces van veranderingvan het ‘oorspronkelijke’ landschap onder invloed vanstedelijke ontwikkeling. De aanwezigheid van groentypologieënzoals recreatiegebieden, landschappelijkerelicten, bufferzones en ecologische verbindingen zijnkenmerkend voor dit soort gebieden. Sinds een aantaljaren worden recreatieve, ecologische en landschappelijkedoelstellingen ook gebundeld in initiatieven dieeveneens ‘park’ genoemd worden. In stedelijk regio’smaakt het van oudsher eenduidige ‘stadspark’ nu plaatsvoor Metropolitane Park met vaak heel uiteenlopenderuimtelijke eigenschappen. Maar hebben we het hier nogsteeds over een park?RUIMTETYPOLOGIEAls ruimtetypologie waren de eerste parken een inversievan de Engelse landschapstuin: de picturale ensceneringvan de romantische tuin werd vertaald naar een nieuwecompositie van landschappelijke ruimtes en beelden ineen stedelijk setting, met het landhuis verschoven vanhet midden naar de (stedelijke) rand van het park. HetCentral Park in New York en het Vondelpark in Amsterdamzijn hier typische voorbeelden van. Hoewel levendecomposities, waren ze vooral ontworpen objecten - architectonischewerken - die het onderliggende landschap12Het Landelijk Dagblad

Landschaftspark Duisburg-Nord, Peter Latz (foto: Michiel Veldkamp)met een weloverwogen ruimtelijke, beeldende enprogrammatische vorm combineerden. Hoewel recreatiegebieden,landschappen, bufferzones en ecologischeverbindingen parkachtige kenmerken kunnen vertonen,zijn ze daardoor zeker nog geen architectonischewerken. Samenstellingen van deze elementen in MetropolitaneParken zijn dus nog geen waarborg voor hetscheppen van een nieuwe park.NIEUWE PARKENSommige Metropolitane Parken daarentegen, zoalsDuisburg-Nord, zijn wel geslaagd in het aanwenden vannieuwe groentypologieën, elementen en programma’s innieuwe (landschaps)architectonische werken. Ze toneninnoverende parkvormen en kunnen als ware nieuweparken worden beschouwd. Nieuwe initiatieven zoalsPark21, Park Leidsche Rijn en Park Lingezegen belovenook interessante nieuwe parkvormen te worden die hetbegrip park opnieuw kunnen definiëren. Daarvoor moetenze wel stevig tegen het licht van de historische entheoretische beginselen van een park worden gehoudenen aan het park als een architectonisch (kunst)werktrouw blijven. Het park is een van de grootste uitvindingenvan de landschapsarchitectuur en blijkt verrassendenieuwe oplossingen te bieden voor een snel veranderendstedelijk gebied. Het is aan de landschapsarchitectuurom het park als instrument in deze nieuwe rol goed inte zetten. Dat de Nederlandse Vereniging voor Tuin- enLandschapsarchitectuur (NVTL) in 2010 het MetropolitanePark als thema heeft gekozen komt als geroepen:hopelijk zal dit parkconcept in zijn nieuwste incarnatiede aandacht voor het park op kritische wijze doenherleven.

METROPOLITANE LANDSCHAPAMSTERDAM:BETERE ROUTES, MEER BELEVING,MEER DRAAGVLAKZowel Amsterdam als Rotterdam hebben in de afgelopen jaren onderzoeken verricht naar het groenbezoek en destedelijke trends die daarmee samenhangen. Met opmerkelijke resultaten. Waar het parkgebruik in Amsterdambinnen tien jaar meer dan verdubbelde, bleef dat gebruik in Rotterdam constant. Ook wordt in Amsterdam hetregionale groen vaker bezocht, terwijl dat bezoek in Rotterdam juist daalde. Toch horen beide steden volgenseen landelijk onderzoek van het Natuurplanbureau tot die Nederlandse steden waarvan de bevolking het minsttevreden is over het regionale groen. Daarom heeft de gemeente Amsterdam recent nader onderzoek verrichtnaar recreatie op stadsdeelniveau waarbij gegevens over recreatiegebieden om Amsterdam in het onderzoekmeegenomen zijn. Hoe moet een metropolitaan landschap er anno 2010 uitzien?>De lage waardering van het regionale groen rond Amsterdamen Rotterdam is volgens ons een kwalitatiefprobleem, géén kwantitatief probleem. Aannames vanhet Natuurplanbureau dat er onvoldoende opvangcapaciteitzou zijn voor bezoekers in de stadsparken kloppenniet. Uit recent onderzoek in Amsterdam blijkt dat parkendie druk bezocht worden juist positief gewaardeerdworden. Natuurlijk wil niet iedereen altijd in een drukpark zitten, maar daarvoor zijn er ook rustige parkenen regionale groengebieden. Op korte afstand van Amsterdamzijn er gebieden waar je zelfs op dagen waaropveel gerecreëerd wordt weinig mensen ziet, zoals hetNoorderbos in het recreatiegebied Spaarnwoude. Druktein een bepaald gebied kan dus nooit de enige oorzaakzijn van de lage waardering van het regionale groen inde Randstad.Soms bezoeken mensen groengebieden juist voor dedrukte, op andere momenten willen ze er rust vinden.Maar als mensen echt rust willen, waarom zien we zedan niet in het Noorderbos? Het antwoord heeft temaken met een aantal factoren. Bezoekers die de rustopzoeken willen dat doen op mooie plekken die ook nogeens goed bereikbaar zijn. Er is geen gebrek aan groen,maar er is een tekort aan kwalitatief goed groen datgemakkelijk bereikbaar is. Meer mooie en beter bereikbarerecreatieplekken zullen de tevredenheid van degebruikers doen toenemen.GEVORMDE OF INGERICHTE GEBIEDENGebieden die gevormd zijn door de natuur en geschiedenisnemen toe in populariteit. De Kennemerduinen, hetNoordzeestrand, Amstelland en Waterland doen het goedbij het publiek. Op de tekentafel bedachte gebieden nemendaarentegen af in populariteit. Dat geldt zowel voor hetAmsterdamse Bos en ‘t Twiske als voor Spaarnwoude.Vooral het bezoek aan ingerichte recreatiegebieden openige afstand van de stad neemt sterk af. Deze trendheeft te maken met veranderingen in mobiliteitspatronen.De afgelopen vijftien jaar nam het percentage ritten inAmsterdam dat per fiets gemaakt wordt fors toe ten14Het Landelijk Dagblad

koste van ritten met de auto of het openbaar vervoer.De recreant op de fiets wil dichtbij kunnen recreëren.MOOIE EN GOEDE ROUTESAmstelland en Waterland zijn beide cultuurhistorisch interessantegebieden. Toch neemt de populariteit van hetaan de zuidzijde van Amsterdam gelegen Amstelland inde gehele stad toe, terwijl het aan de noordzijde gelegenWaterland voornamelijk bezocht wordt door bewoners uitAmsterdam-Noord. De verklaring hiervoor ligt deels bijde aantrekkelijkheid van de routes naar de recreatiegebieden.Amstelland heeft een geweldige route direct langsde oevers van de rivier. Deze route is steeds beter, mooieren bekender geworden, waardoor de psychische afstandnaar Amstelland kort is. Er zijn meerdere routes vanuitde stad naar Waterland, maar geen van die routes heeftde allure en helderheid van de Amsteloever. Het is erspoorzoeken geworden. De eenvoudigst vindbare route,over de Amsterdamse en Schellingwouderbrug aan deoostkant van de stad heeft aan kwaliteit verloren door deaanleg van de ontsluiting naar het oostelijke stadsdeelIJburg, waardoor de psychische afstand naar Waterlanddaar juist is vergroot. Precies daar, in Amsterdam-Oost,zie je dan ook een afname van het bezoek van Waterland.BEKENDHEID EN DRAAGVLAKDe groeiende populariteit van Waterland onder de inwonersvan Amsterdam-Noord is te verklaren uit het feitdat dit stadsdeel veel doet aan promotie. Zo krijgen allenieuwe bewoners een informatiepakket waarin ondermeer staat waar ze kunnen recreëren. Waterland wordtdaarin uitgebreid beschreven. Deze lokale populariteitsteekt echter schril af tegen de regionale bekendheid.Slechts één procent van de Noord-Hollanders noemtWaterland als recreatiegebied. Buitenlandse toeristenweten juist wel weer de weg naar Waterland te vinden.Overal in Waterland kom je Italianen en Japannerstegen op rode fietsen van MCBike. In de Lonely Planetgidsover Nederland staat geschreven dat je op hetCentraal Station van Amsterdam een fiets kunt huren >In tegenstelling tot Waterland heeft Amstellandeen goede aansluiting op de stad, lokaal moetenlocaties en paden worden ontwikkeld(ontwikkelstrategie Amstellscheg, DLG,illustratie Jook Boll, 2006)Het Landelijk Dagblad 15

Lagendijktuin- en landschapsarchitecten bvWeegbree 8,Postbus 672860 AB Bergambachtinfo@lagendijktlarchitecten.nlStadsvernieuwingsprojectKrimpen aan den IJssel, 2010WWW.LAGENDIJKTLARCHITECTEN.NLLANDLAB studio voor landschapsarchitectuurAmsterdamseweg 21 6814 GA Arnhem026 4420766 | 026 4426650studio@landlab.nl | www.landlab.nl

Amsteloever (foto Teddy Buningh), Waterland (foto Enrico Anghileri), Twiske (foto Koos van Zanen), Noorderbos (foto Michiel Veldkamp)>bij MCBike en hoe je vanaf het station naar Markenen Volendam kunt fietsen. Het gebrek aan regionalebekendheid van een gebied als Waterland is zorgelijkte noemen als je weet dat bekendheid van een gebied eninformatie over dat gebied de basis vormt van betrokkenheiden steun vanuit de stad voor de hoogwaardigeontwikkeling van een nabijgelegen groengebied.WAARDERING RECREATIEGEBIEDENHet is interessant om te kijken naar het verband tussende waardering van gebieden en het bezoek. Een hogewaardering en veel bezoek zijn niet per definitie aanelkaar gekoppeld. Veranderingen in populariteit (figuur1, derde kolom tussen haakjes) en een hoge waarderingcorreleren beter. Je kunt stellen dat de veranderingen inpopulariteit zijn te verklaren uit een oordeel over dekwaliteit van een bepaald gebied en dat investeren inkwaliteit loont.BELEID METROPOLITANE LANDSCHAPPENHoe gaan we deze gegevens nu vertalen richting beleidvoor het Amsterdamse metropolitane landschap? Het isvan belang dat nieuwe groengebieden rond Amsterdamzo dicht mogelijk tegen de stad aan liggen en dat zegoed bereikbaar zijn. Bij gebieden die al een hogebelevingswaarde of functie hebben, moet geïnvesteerdworden in goede en aantrekkelijke verbindingen tussenwoning en buitengebied. In goed bereikbare gebiedenmet minder kwaliteit zou geïnvesteerd moeten wordenKennemerduinenWaterlandGooiAmsterdamse bosNoordzeestrandTwiskeAmstellandVinkeveense plassenSpaarnwoudeWaardering 20088,28,07,97,87,87,77,67,57,5in de verbetering van het ontwerp, het onderhoud en devoorzieningen, de afname van overlast door bijvoorbeeldverkeer en het tegengaan van verrommeling. De minderbekende landschappen moeten gepromoot worden bij debevolking; want nog steeds geldt dat onbekend ook onbemindkan maken. Groene gebieden in de nabijheid vande stad zijn te waardevol om ze door gebrek aan draagvlakverloren te laten gaan.

Polder-, park- en leisurelaag Park 21, Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw, 2010VORMGEVEN AAN PARK21:EEN NIEUWE ESTHETIEKEen alom aanvaarde definitie van een Metropolitaan Park bestaat nog niet. Toch claimt Haarlemmermeer deprimeur. Met Park21 ontwikkelt ze, binnen haar Ringvaart, het eerste Metropolitane Park, stellen projectmanagerRob van Aerschot en Rik de Visser, landschapsarchitect van Park21 en directeur van Vista Landschapsarchitectuuren Stedenbouw. In het bewuste gebied, tussen de twee grootste woonkernen Nieuw-Vennep en Hoofddorp,is ruimte voor een uitgestrekt park van duizend hectare met eigentijdse leisure, landbouw met publieksfuncties,klein- en grootschalige sportfaciliteiten, evenementen en attracties.18Het Landelijk Dagblad

Veelzijdigheid troef dus, maar daarom nog geen allegaartje,want er is een thematisch uitgangspunt. Rik deVisser: ‘Bijzonder aan Park21 is dat het oorspronkelijkcultuurlandschap is. Die eigenheid van de plek, het polderlandschapen de boerderijwegen willen we zichtbaarhouden. De roots én de ontginning van het gebied moetenworden getoond, in combinatie met een recreatiefprogramma. Dat levert een nieuwe esthetiek op.’Rob van Aerschot: ‘Hedendaagse stedelingen hebbenbehoefte aan authenticiteit, maar ook aan ervaringen enbelevenissen. We willen daarom in Park21 het authentiekelandschap versterken en daar kwaliteiten aan toevoegen.De belevenissen kunnen allerlei vormen hebben,van sporten tot flaneren. De Visser: ‘We willen het polderlandschapcombineren met de traditionele elementenvan een park met een recreatief programma. Het is debedoeling dat het park een regionale en nationale betekeniskrijgt en ook internationaal gezien een rolgaat spelen. Wat dit park metropolitaan maakt isjuist de schaal, het internationale aspect ervan ende voorzieningen en evenementen die daarbij horen.’LANDSCHAPSBELEVINGDe landschapsarchitect: ‘De polder is natuurlijk vanorigine een agrarisch gebied. Met lekkere vette boerderijen.Maar dat landschap is veranderd. Verrommeld,zullen sommigen zeggen. Het gebied van Park21 isnu nog een landschap dat aan het twijfelen is over zijntoekomst. Je kunt er een suburbaan metropolitaanlandschap in zien dat zijn authenticiteit nog niet heeftopgegeven. Maar in die voor landbouw ontworpenpolder domineren inmiddels toch de metropolitanefuncties wonen, werken en luchtvaart.’ Projectmanagervan Aerschot: ‘De landbouw blijft zichtbaar, maartransformeert tot verbrede landbouw, met veel ruimtevoor publieksactiviteiten. Voor stedelingen is hetbelangrijk te weten waar hun voedsel vandaan komt.Grootschalige productie voor de wereldmarkt zal minderworden, maar streekproductie is hier natuurlijk welmogelijk. Zo brengen we het platteland naar de stadtoe en kunnen stedelingen het landschap beleven.’GELAAGD PARKPark21 bestaat uit drie lagen, drie dimensies. Eenpolderlaag met stadslandbouw en gebruiksnatuur,een parklaag en een laag met eigentijdse leisure.De parklaag is de drager van de openbare ruimte enstructureert het park als geheel. De parklaag wordtletterlijk op het bestaande polderlandschap gelegd.Dat levert niet alleen een spannend ruimtelijk contrastop, het is ook de kapstok waaraan private initiatieven>Het Landelijk Dagblad 19

LEIDSCHE RIJN PARKOntwerp en realisatie van een uniek stadsparkPaperback met flappen en preeg30,5x24 cm, 160 pagina’s, full colourISBN 978-90-75271-50-8, Prijs 24,90Oktober 2010. Uitgave ism Gemeente Utrecht.Leidsche Rijn Park is uniek. Het is een enorm park op voormalige tuinbouwgrond, midden in deUtrechtse Vinex-wijk Leidsche Rijn. Een tien kilometer lang lint van asfalt en bloemen omringt hetpark. Daarbinnen waan je je ver van de bewoonde wereld. Een groot hof in Engelse landschapsstijl,een beeldentuin, sportvelden en ruige natuur liggen hier naast elkaar. Een rivierloop uitde Vikingtijd is hersteld en er zijn overblijfselen uit de ijzertijd en sporen van de Romeinen tevinden. De oorspronkelijke boerderijen en enkele kassen zijn gehandhaafd. Statige huizen aan deparkrand zorgen voor stedelijke allure.Adriaan Geuze van bureau West 8 ontwierp het park in 1997. Geuze is erin geslaagd een samenhangendpark te maken waarin de talloze gewenste voorzieningen elk een plek hebben. Dit boekvolgt de ontstaansgeschiedenis vanaf de eerste schetsen en ambities tot het stukje bij beetjeuitvoeren van de plannen. In portretten vertellen bewoners, ontwerpers, bestuurders en ondernemersover hun betrokkenheid bij het park. Fraaie schetsen en foto’s illustreren de ontwerpgeschiedenisvan Leidsche Rijn Park en laten zien hoe het park langzaamaan wordt ontdekt door debewoners van Leidsche Rijn en Utrecht.november 2010LANDSCHAPSARCHITECTUUR ENSTEDENBOUW IN NEDERLAND 09-10ISBN 978-90-75271-45-4Prijs 39,90DUURZAME STEDENBOUW/SUSTAINABLE URBAN DESIGNISBN 978-90-75271-33-1Prijs 37,00DE AVONTUURLIJKE ARCHI-TECTUUR VAN DE SCOUTINGISBN 978-90-75271-35-5Prijs 26,50BEVLOGEN LANDSCHAP/SOARINGLANDSCAPE - PETER VAN BOLHUISISBN 978-90-75271-34-8Prijs 49,50OKRA - LANDSCHAPS ARCHITECTEN/LANDSCAPE ARCHITECTSISBN 978-90-75271-42-3Prijs 24,50BUNDEL - MODELSTADHOUTEN/HET GROEN OMARMDISBN 978-90-75271-41-6Prijs 44,50GENERAAL FOULKESWEG 72 . 6703 BW . WAGENINGEN . 0317 425890 . INFO@UITGEVERIJBLAUWDRUK.NL . WWW.UITGEVERIJBLAUWDRUK.NL

Park 21, Haarlemmermeer, Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw, 2010>kunnen worden opgehangen. De Visser: ‘Groen vormtaltijd de basis van een park. Het geeft kwaliteit en eenmaatschappelijke waarde. Wat we daarbij niet moetenvergeten, is dat groen ook op de lange termijn eenenorme economische waarde vertegenwoordigt. Kijknaar het Gooi, de binnenduinrand of Amelisweerd.Dat groen is van onschatbare waarde.’TOERISTISCHE BESTEMMINGWat nieuw is in Park21 is de aandacht voor eigentijdseleisure. ‘Uit onderzoek blijkt dat daar veel behoefte aanis’, zegt Rik de Visser. ‘Bijzonder aan Park21 als omgevingvoor leisure is het oorspronkelijke cultuurlandschapen de eigenheid van de polder. Zo’n leisure-voorzieningmoet niet footloose zijn, initiatieven moeten juist relaterenaan de plek, de polder en de akkerbouw.’ TussenHoofddorp en Nieuw-Vennep komt een parkcentrumwaarin ruimte is voor een bezoekerscentrum en eencombinatie van horeca, congresfaciliteiten en hotels.Hiermee krijgt de gemeente Haarlemmermeer een groenhart waar bewoners van Nieuw-Vennep en Hoofddorpelkaar kunnen ontmoeten. Voor grootschalige leisurefunctiesis ruimte aan de oostkant van het park, vlakaan de A4. De centrale ligging van het park in de Randstadis een pluspunt; de locatie is met de auto of hetopenbaar vervoer voor drie miljoen Nederlanders binneneen half uur te bereiken, voor zes miljoen mensen is hetbinnen een uur te bereiken. Bovendien ligt het op eensteenworp afstand van Schiphol. ‘Het gebied heeft allesin zich om een majeure toeristische bestemming teworden. Leisure-ondernemers kunnen er hun slag slaan.We zijn erg benieuwd wat voor creativiteit er uit demarkt naar boven komt’, zegt Rob van Aerschot.VLIEGENDE STARTRik de Visser benadrukt dat het ontwerpen van Park21een proces is, een enorm groot project met veel onzekerheden.‘Maar er kan al wel een start gemaakt worden

NIEUWE FUNCTIESIN GROENE STERRENRuim veertig jaar geleden wezen politici met een vooruitziende blik in de Tweede Nota Ruimtelijke Ordeningde zogeheten groene sterren aan, tussenstedelijke recreatiegebieden. In de Randstad werden onder meerMidden-Delfland, tussen Delft en Rotterdam en Spaarnwoude, tussen Amsterdam en Velsen-Haarlem,aangelegd als recreatiegebieden. Plekken waar nog steeds rust en ruimte te vinden is, maar waar dankzijhet recreatieschap, landschapsarchitecten en ondernemers ook van alles te doen en te beleven valt.Hoe ontwikkelden deze groene sterren zich en hoe gaan bestuurders, ontwerpers en beheerders om metdeze duizenden hectaren openbaar groen.Uitzichtpunt De Stoelen, Midden Delfland(ontwerp Marchel-Wim van Dongen, in opdrachtDienst Landelijk Gebied, foto Onno de Wit)>In Midden-Delfland liggen de recreatiegebieden dieintensief gebruikt worden aan de randen, in het middenis er een open agrarisch gebied. ‘En dat moet zo blijven’,zegt Sandra den Adel, senior beleidsmedewerkerbij het recreatieschap Midden-Delfland. ‘We kregensteeds vaker geluiden uit de bevolking dat het agrarischgebied niet op de schop moet. Mensen zijn juist gehechtaan de authenticiteit van die gebieden.’ACTIEF RECREËRENAlle gemeenten die bij Midden-Delfland horen leggengeld bij elkaar, het recreatieschap behartigt de belangenvan de recreanten. Den Adel: ‘Omdat we meer inzichtwilden krijgen in het veranderende gebruik van Midden-Delfland hebben we een recreatie-onderzoek verricht.Werd er vroeger voornamelijk stationair gerecreëerd,de hele dag op de campingstoel op dezelfde plek, tegenwoordigrecreëren mensen actief; ze wandelen, fietsen,skeeleren, rijden paard of varen in het gebied. In Midden-Delfland,dat veel bezocht wordt door gepensioneerden,was er bijvoorbeeld behoefte aan goede fietsroutes.We hebben daarom een fietsroutestructuur gemaakt diegekoppeld is door een aantal fietsknooppunten die ookaansluiten op andere fietsroutes in Zuid-Holland. Recentis er een fietscafé geopend, waar mensen hun bandenkunnen plakken of hun elektrische fiets kunnen opladen.Recreatieplassen blijven in trek bij mensen met kleinekinderen. Verschillende boeren in het gebied zijnecologisch gaan werken of hebben hun bedrijfsvoeringverbreed met recreatieve bezigheden. Met namestedelingen willen graag geïnformeerd worden over hetboerenbedrijf en kopen er streekproducten.’OPEN LANDSCHAPPENDe rol van de ontwerper is veranderd. ‘Tegenwoordigworden we vanaf het begin betrokken in het denkprocesover gebiedsontwikkeling. Daarbij leveren landschapsarchitecteneen waardevolle input over wat beschermddient te worden en wat veranderd kan worden. Het iseigenlijk uit de tijd geraakt om alles kant en klaar aante leggen. De recreant is vrijer en individueler geworden.Ze willen liever zelf bedenken wat ze ergens gaan22Het Landelijk Dagblad

Golftoernooi, Spaarnwoude (ontwerp en foto Gerard Jol)doen. Een nieuwe ontwikkeling vindt plaats in hetOeverbos. We maken daar nu, met behoud van de oudebomen, weer een open landschap met zichtlijnen. Nietalleen omdat mensen open landschappen meer zijn gaanappreciëren, maar ook uit veiligheidsoverwegingen.Criminaliteit heeft zich verplaatst vanuit de stad naarhet buitengebied. Werden vroeger zomaar honderdenhectaren bos of gras aangelegd, tegenwoordig letten wemeer op de onderhouds- en beheerskosten die daaraanverbonden zijn.’HISTORISCHE WAARDELandschapsarchitect Gerard Jol, die zich later in zijnloopbaan heeft gespecialiseerd in golfbaanarchitectuurwas van meet af aan betrokken bij de uitwerking van degroene ster Spaarnwoude. ‘Door het beleid van destijdszijn er gelukkig nog groene gebieden in de Randstad.Het is een uniek concept voor Europa. Destijds werddit gebied niet alleen aangewezen om te voorkomen datsteden aan elkaar zouden groeien, maar ook om veelbezochte,kwetsbare gebieden zoals de Veluwe en deduinen, te ontlasten. De deelgebieden werden door hetrijk aangewezen, ik mocht ze uitwerken. Een groot deelvan Spaarnwoude was eigenlijk een kale, blanco polder.Basisplan was dat er grote speel- en ligweiden en veelbebossing moest komen, terwijl er ook sprake was vaneen deelgebied met een middeleeuws verkavelingspatroonmet historische waarde en een fraaie openheid.Ik heb een gevecht met het ministerie moeten leverenom dat gebied open te houden. Ook de A9 wilden zegraag ingebost zien. Ik vond dat je het landschap, metde horizon en de koeien in de wei juist moest blijven zienvanaf de snelweg. Het werd een compromis met enkelebosjes.’RUIMTELIJKE FUNCTIES‘Aan de randen, waar de intensieve recreatie plaatsvindt,heb ik heuvels en plassen ontworpen, evenals degrootste openbare golfbaan van Europa, een van deweinige groene ruimtes die zichzelf qua kosten bedruipt.Het middengebied is open gebleven met daarin ondermeer de educatieve boerderij Zorgvrij waar oude dierenrassengehouden worden. Een bestaand recreatiegebiedvraagt om bijstelling. Ook bij de landgoederen zie je datze zich in de loop van de tijd aan economische behoeftenaan-gepast hebben. Het is logisch dat horeca- en vrijetijds-ondernemers zich hier zijn gaan vestigen en dater evenementen georganiseerd worden. Als architect zouje graag bij het gebiedsbeheer betrokken blijven. Hetgaat niet alleen om ecologie, ook de ruimtelijke functiesvan een gebied zijn van belang. Beheren is ook ontwerpen.Op sommige plekken in Spaarnwoude zou ik nuontwerpen met de bijl.’KWALITEIT BEHOUDENHenk Wijkhuisen, bestuursadviseur van het RecreatieschapNoord-Holland: ‘We vervullen met Spaarnwoudeeen belangrijke functie voor het welzijn en de gezondheidvan mensen, maar ook het ecologisch beheer, goedvoor de weidevogels, levert maatschappelijk rendementop. De gebieden die we hebben willen we het liefstkwalitatief gezien verbeteren, maar tegelijkertijd komener nog steeds nieuwe gebieden bij. Het onderhoud aangroen, wegen en bruggen en het toezicht kost veel.Het einde van het vlees op onze botten valt jammergenoeg samen met de financiële crisis. De potjes van degemeenten die ons per bezoeker betalen, worden kleiner.We kampen dus met een behoorlijk dilemma. Als weminder geld investeren loopt de kwaliteit terug enontvangen we minder bezoekers. Evenementen zoals hetdancefestival Dance Valley leveren ons veel op en wehebben ook plannen om een vakantiewoningenpark bijSpaarnwoude te bouwen. Financieel staan we voor eenenorme opgave waar we binnen enkele jaren uit moetenzien te komen. In onze toekomstvisie voor het gebiedvan ruim twee jaar terug, dus voor de crisis, staatgeschreven dat geld nooit een doorslaggevende redenmag voor de kwaliteit van Spaarnwoude. Maar derealiteit is toch dat we alleen met geld kwaliteit kunnenblijven leveren.’

DE METROPOLITANEVOEDSELSTRATEGIE:WEERBARE VOEDSELVOORZIENING,DUURZAME STEDENNederland heeft geen beleid om landbouwgrond te beschermen. Ruimtelijk gesproken vervult hetlandbouwareaal een reservefunctie, boeren mogen blijven boeren totdat een andere functie zich opdringtdie meer relevant geacht wordt, zoals woningbouw, bedrijvigheid, recreatie, nieuwe natuur en tegenwoordigook wateropslag. De landbouw leeft vanwege deze landhonger vaak op gespannen voet met andere sectoren.Dat terwijl landbouw een belangrijke functie heeft met betrekking tot voedselzekerheid en kleinschaligelandbouw nabij steden niet alleen bijdraagt aan een gevarieerd landschap maar ook aan het duurzaammaken van de steden.>Dat veel landbouwers op gespannen voet leven met anderebelanghebbenden wordt duidelijk met de oprichtingvan verschillende comités, zoals Nieuwe Natuur, Nee!,een comité dat ageert tegen plannen waarbij grond inwater of natuur omgezet wordt. Ook in academischekring werd regelmatig geopperd dat we in Nederlandzonder landbouw zouden kunnen. Zo stelden economennog maar tien jaar geleden dat de landbouw in Nederlandduur betaald wordt door de vele subsidies en eenaantal negatieve externe effecten en dat er veel voordeelte behalen is door onze landbouw te verplaatsen naarontwikkelingslanden (Kol en Kuijpers, 1999).BESCHERMING LANDBOUWGRONDDat, terwijl andere dichtbevolkte landen, zoals bijvoorbeeldChina, wel een beleid hebben om landbouwgrondte beschermen tegen andere vormen van gebruik (Ding,2003). Het doel daarbij is zeker te stellen dat er genoegareaal is om de bevolking te voeden. De laatste jarenzijn er ook steeds meer steden en metropolitane regio’sdie zich druk maken om het behoud van landbouwgrondin hun nabijheid, zoals Londen en steden als Vancouverin British Columbia. Mensen voelen zich daar te afhankelijkvan lange aanvoerlijnen, waarvan de kwetsbaarheidzich steeds duidelijker manifesteert door devoedselcrisis, financiële speculatie, transportstakingenen terroristische dreigingen. Als de olietoevoer stoptzijn de schappen binnen drie dagen leeg; ‘we are ninemeals away from anarchy’, zo concludeerde men in hetVerenigd Koninkrijk. Daar werd onderzoek gestart omte kijken hoe het aandeel lokaal geteeld voedsel juistkan toenemen.VOEDSELZEKERHEIDOns kabinet heeft een visie geschreven over de ontwikkelingvan de Randstad, Randstad 2040, met daarin veelaandacht voor de aantrekkelijkheid van dit gebied alsvestigingsplaats voor het internationale bedrijfsleven(Ministerraad 2008). Maar met geen woord wordt indie visie gerept over het belang van de voedselvoor-zieningvoor deze dichtbevolkte regio en de mogelijke inpasbaarheidin en bescherming van de landbouw in onze24Het Landelijk Dagblad

In 1993 opende Eli Zabar een kruidenierswinkel en café in een voormalige mosterd- en azijnfabriek inNew York. Volgens zijn filosofie kocht hij zijn groenten zo dichtbij mogelijk, op het dak bouwde hij eenkas voor tomaten en sla.Hollandse Deltametropool. Daar waar Nederland inzetop de ontwikkeling van open gebieden als MetropolitaneParken, waar vooral natuur en landschap ruim baankrijgen en productieve landbouw voornamelijk moetwijken, zie je op andere plaatsen in de wereld juist eentrend van park richting stadsboerderij, zoals bij hetGrant Park Chicago of de de Caofeidian Eco-City, inTangshan, tweehonderd kilometer ten zuidoosten vanBeijing. Het woord voedselzekerheid komt niet voor inonze kabinetsvisie, het woord voedsel wel, maar alleenals karakteristiek van natuurlijke ecosystemen, zoalsvoedselarme weilanden en voedselrijke bossen. Eengemiste kans.METROPOLITANE VOEDSELSTRATEGIEDat is een gemiste kans. Niet zozeer omdat we in Nederlandmoeten vrezen voor onze voedselzekerheid, we zijnvoor veel landbouwproducten een netto-exporteur.Maar wel omdat te vrezen valt dat de landverwerving,gebiedsontwikkeling en het beheer van deze natuur- enlandschapsparken een aanslag vormen op overheidsmiddelendie de budgetten ver te boven gaan. Het ligtmeer voor de hand om een andere manier van boeren alsuitgangspunt te nemen, meer in combinatie met natuurproductieen meer gericht op de omliggende steden quavoedselproductie maar ook qua aanbod van op de stedelijkebehoeften toegespitste diensten. Het is ook een gemistekans omdat inmiddels gebleken is dat stedelingen,zeker de mensen met lagere inkomens of een allochtoneachtergrond, liever in het groen van de wijk of de stadrecreëren en de grote speciaal aangelegde recreatiegebiedenen natuurlandschappen buiten de stad niet zovaak of niet door zoveel mensen bezocht worden als de >Het Landelijk Dagblad 25

Percentage Rotterdammers dat verschillende groenvoorzieningen bezoekt naar inkomen41 4045 465245 46 44746961 63324355 59344454 572738 4315buurtparkov. buurtvoorz.stadsparkenrecreatiegebiedenstrand en duinlandschappensociaal minimum min. tot modaal tot 2x modaal > 2x modaal>uitgaven om deze gebieden aan te leggen en in standte houden doen vermoeden (Groenonderzoek Rotterdam2008).BAND MET HET LANDLokaal geproduceerd voedsel is een trend, getuige deopkomst van initiatieven als MarQt (een supermarktformuledie zich bij voorkeur laat bevoorraden door lokaleleveranciers) en Willem en Drees (een ondernemersduodat in gewone supermarkten schappen plaatst met versekwaliteitsproducten, afkomstig van leveranciers diebinnen een straal van veertig kilometer van de winkelwerken). Mensen met een allochtone achtergrond komenwel de stad uit om direct bij de boer hun voedsel in tekopen. Het is goedkoper en gemakkelijker te verwerkentot typisch etnische producten, zoals Pakistaanse zachtekaas die van nog warme verse koeienmelk gemaaktmoet worden. Wie het open landschap kent omdat hij erzijn voedsel uit betrekt zal het ook meer waarderen danwie het alleen kent omdat hij er passief van geniet alsforens of als rustzoekende bezoeker in het weekeinde.‘Eat the view’ is de naam van een campagne van deEngelse Countryside Agency die producten promoot diede beleving van het landschap ondersteunen.kosten van aanleg en gebruik. Als het budget op is alsalle grond aangekocht is, ontstaat een park met eenveelal weinig inspirerend ontwerp en geen budget voorprogrammering en beheer. Op de stad gerichte vormenvan voedselproductie door bestaande of nieuwe boerenkunnen fungeren als drager voor de instandhouding vande kwaliteit van het landelijk gebied, ook of juist in eensterk verstedelijkte omgeving. De sterke ruimtelijkescheiding tussen voedselproductie enerzijds, grootschaligefficiënt en gericht op de export voor de wereldmarkt,en natuur en recreatie anderzijds met ‘echte’natuur en extreme outdoor-ervaringen is niet altijd functioneelnoch inspirerend. Het creëren van afwisselende,kleinschalige zowel productief als consumptiefgebruikte landschappen in en nabij metropolen leidttot een weerbaarder voedselvoorziening, een groterwoongenot en meer duurzame steden.

COLUMNECHT LANDSCHAPBeeld 23 van 60:Stobbenweg bij de bossen van De Abbert bij DrontenE 5° 50’ 17”N 52° 30’ 46”www.canonvanhetnederlandselandschap.nl>De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC)heeft het onderzocht: Nederland is niet mooi.Er is namelijk weinig natuur en bos - natuur en boszijn per definitie mooi - en onze oude cultuurlandschappenzijn magere aftreksels van hoe ze ervroeger uitzagen. Die enkele houtwallen, singelsen knotwilgen die er nu nog staan zouden nietsvoorstellen in vergelijking met de vele beplantingendie de historische kaarten ons voorspiegelen.Onze Zuiderzeepolders blijken lelijk te zijn. Dergelijkenieuwe landschappen hebben volgens de VNC immers teweinig ‘groen-blauwe dooradering’; dooradering metgroen en water. Volgens de VNC-criteria moet vijf procentvan het oppervlak bestaan uit beplantingen langswegbermen en randen van kavels, voordat een landschapmooi genoemd kan worden. En dat haalt een polder bijlange na niet. Dus lelijk!Een paar maanden geleden reed ik weer eens door deFlevopolders en zag ik de landschapsarchitectonischecompositie van wegen, de bomenrijen, boerderijen enhun erfbeplantingen, als eilanden van groen in de openruimte en al die windturbines, hagelwit. Een compositiedie ruimte geeft aan de dynamiek van een agrarischproductielandschap. Soms zie je er uitgestrektekorenakkers of felgele koolzaadvelden. Wij zagenbloembollenvelden in bloei. Ontzagwekkend.We reden door naar Schokland, het voormaligeeiland. We keken vanuit het oude Emmeloord naar deweidsheid van de polder, zo essentieel voor de belevingvan dit haventje op het droge. Laat die weidsheid nietdichtslibben met groen-blauwe aders! Over dichtslibbengesproken: veel mensen hebben het idee dat Nederlanddichtslibt door de bouw van woonwijken, bedrijventerreinen,havens, wegen, spoorlijnen en andere typen verstedelijking.Negentig procent van het land ligt evenwelbuiten de bebouwde kom. Vijftien procent daarvan isdeel van het grootste bouwproject van ons land: deecologische hoofdstructuur. De rest is grotendeelsagrarisch cultuurlandschap. Hoezo dichtslibben?Voor het project ‘Canon van het Nederlandse landschap’reed ik twee jaar geleden vijf weken met eenfotograaf heel Nederland door om zestig landschappenvast te leggen die ieder op hun eigen wijze karakteristiekzijn voor Nederland. Er zaten landschappen bij meteen lange historie, maar bij nadere bestudering zijn ookdie in de afgelopen decennia planmatig in ontwikkelinggeweest. Dat heeft niet één pot nat opgeleverd, maarjuist een grote variatie aan landschappen. Vanaf elkeafslag van elke snelweg in Nederland sta je binnen tienminuten in zo’n landschap. Ieder weer mooi op zijneigen manier. Het gaat juist om de variatie in landschappenin onze delta die voor schoonheid zorgt en onslandschap uniek maakt. We maakten een tentoonstellingmet zestig landschapsbeelden op groot formaat.Het publiek was gefascineerd, soms ontroerd, maarvaak ook verrast over de enorme diversiteit van onslandschap.Het zijn niet de landschappen die we op de historischekaarten zien. Het zijn hedendaagse, veelal bewust vormgegeven,landschappen waar de historie van dat landschap- soms meer, soms minder - in doorklinkt. In deafgelopen decennia zijn veel van die landschappen heringerichtom te voldoen aan de eisen van het grondgebruikvan die tijd. Dat leverde vaak mono-functionele landschappenop, waar de burger weinig te zoeken had.Die tijd is voorbij. Nog geen procent van de inwonersvan Nederland moet in het landschap zijn brood verdienen.Tegelijkertijd zoeken zestien miljoen Nederlanderswegen om van hun landschap te genieten en er vorm aante geven! Ik merk het steeds als ik op inspraakbijeenkomstenmensen vertel over hun landschap en met henbespreek hoe zij het nu kunnen vormgeven. Mensen zijntrots op hun landschap in de Achterhoek, de FrieseWouden, het Rivierengebied. Eigenlijk overal wordtoptimistisch en creatief getimmerd aan het landschapvan de toekomst. Weer overal anders. Het landschapvan vroeger is een illusie. Het landschap van de toekomstwordt werkelijkheid. Echt!

Toekomstvisie Park Lingezegen, afbeelding veenenbos en bosch landschapsarchitecten, 2009PARK LINGEZEGEN:ONTWERPEN AAN DE UITVOERINGHet plangebied van Park Lingezegen ligt middenin de stadsregio Arnhem-Nijmegen; een gebied dat zichsinds de jaren vijftig kenmerkt door een snelle en intensieve verstedelijking. Het is een onregelmatiggevormd areaal van vijftienhonderd hectare nog resterend landelijk gebied dat door de overheid isaangewezen als Rijksbufferzone. De opgave voor Park Lingezegen ligt in het open houden van het gebiedom ontwikkelingsruimte te bieden voor recreatie, landbouw, natuur en water. Met de aanleg van het parkworden die doelstellingen gerealiseerd.>Het park is een initiatief van de provincie Gelderland,de gemeenten Lingewaard, Overbetuwe en Arnhem enhet Waterschap Rivierenland 1 . Deze partijen sloten in2008 een bestuursovereenkomst voor de aanleg vanPark Lingezegen. Daarbij zijn het masterplan voorhet park, een uitvoeringsagenda en een beeldplan vastgesteld.Met deze plandocumenten zijn de inhoudelijkeuitgangspunten en de ontwikkelingsrichting voor hetpark vastgelegd.Tussen masterplan en uitvoering in het veld ligt eenlange weg. Er moeten gronden worden verworven, deplanologische kaders moeten worden aangepast, debelangen van een groot aantal ondernemers en bewonersmoeten worden afgewogen en talloze onderdelen van hetplan vragen om nadere uitwerking. Eén van de belangrijkstevraagstukken daarbij is hoe aan de inhoudelijkeambities van het masterplan vast te houden. Dit artikeldoet verslag van de recente plan- en ontwerphistorievan Park Lingezegen. Door een pro-actieve en intensieveinzet van (landschaps)ontwerpers wordt geprobeerd dekwaliteitsambities uit het masterplan in het complexebesluitvormingsproces overeind te houden en uitwerkingte geven.MASTERPLANHet masterplan voor Park Lingezegen bestaat uit tweesamenhangende delen: een streefbeeld van het park voor2025 (figuur 1a) en een plankaart voor wat ‘de basisuitrusting’is genoemd (figuur 1b). Het masterplan is opgestelddoor Feddes/Olthof Landschapsarchitecten, onderverantwoordelijkheid van de Stuurgroep Park Lingezegen(2008). Het streefbeeld geeft aan hoe het park errond 2025 uit kan zien. Uitgangspunt bij het ontwerp isde diversiteit van het Betuwse landschap. Op grond vanbestaande verschillen zijn vijf deelgebieden te onderscheiden,ieder met een eigen karakter. De Linge en debelangrijkste waterlopen (hier zegen geheten, vandaarde naam Park Lingezegen) vormen, samen met anderedoorgaande structuren zoals recreatiepaden, lanen,bossen en wetlands, het verbindende raamwerk vanhet plan.De basisuitrusting omvat het publieke deel van hetpark dat door de gezamenlijke overheden wordt aangelegd.Het gaat in grote lijnen om de aanleg van recreatiepaden,lanen en wegbeplantingen en om projecten diete maken hebben met de uitvoering van de ecologischeen waterhuishoudkundige doelstellingen (ecologischeverbindingszone, wetlands, waterberging). In de bestuursovereenkomstis vastgelegd dat het grootste deeldaarvan, driehonderdtachtig hectare, in 2013 is uitgevoerd.Voor de aanleg van deze basisuitrusting is geldbeschikbaar gesteld.PUBLIEK EN PRIVAATBeide onderdelen van het plan, streefbeeld en basisuitrusting,weerspiegelen dat de aanleg van het park afhankelijkis van de inspanningen van publieke en privatepartijen. De basisuitrusting wordt gerealiseerd door degezamenlijke overheden. Daarnaast zijn er onderdelenvan het park, zoals intensieve recreatieve voorzieningenen nieuwe landgoederen, die afhankelijk zijn van privateinitiatieven. Bedrijfsleven, particulieren en investeerderszijn gevraagd om met initiatieven te komen. Er wordt >28Het Landelijk Dagblad

Figuur 1a. De plankaart van het‘streefbeeld 2025’ voor Park Lingezegen.Bron: Stuurgroep Park Lingezegen /Feddes/Olthof Landschapsarchitecten,2008.Figuur 1b. De plankaart van de‘basisuitrusting’ van Park Lingezegen.Bron: Stuurgroep Park Lingezegen /Feddes/Olthof Landschapsarchitecten,2008.De ParkHet Waterrijk1De gemeente Nijmegen is in de aanloop van hetplanproces betrokken geweest, maar inmiddelsniet meer als initiatiefnemer betrokken.De vijf genoemde partijen vormen later dit jaarhet Openbaar Lichaam Park Lingezegen datverantwoordelijk is voor het tot stand komenvan het park.Ook zijn het Staatsbosbeheer en de DienstLandelijk Gebied bij de uitvoering en het beheervan het park betrokken.Een deel van de realisatie van het Park verlooptvia de ruilverkaveling Over Betuwe-Oost.Het LandbouwlandDe BuitensDe Woerdt29

Figuur 2a. Het doorontwerp voor deelgebied De Park (Abe Veenstra Landschapsarchitect, 2009)>gewerkt aan spelregels waarmee de overheden beoordelenof die initiatieven binnen de plannen passen.PARKIDENTITEITEen terugkerend thema bij het ontwerp van het masterplan,dat bij de uitwerking ervan nog steeds speelt, isde vraag hoe het park een duidelijke eenheid en eigenidentiteit te geven. De combinatie van het versnipperdeplangebied, de lange randlengte, de intensieve relatiemet de verstedelijkte omgeving en de keuze geen éénduidigenieuwe groenstructuur in het gebied aan tebrengen, zoals bijvoorbeeld bij het Amsterdamse Bosof vergelijkbare grote landschapsparken is gedaan,maakt het geen gemakkelijke opgave.Aan de andere kant betekent het uitgangspunt in tespelen op de bestaande structuur ook dat door relatiefeenvoudige ingrepen, zoals het openstellen van gebiedenen het aanleggen van een ontbrekend stuk pad of eenbrug, het park direct al vorm krijgt. In dit verband heeftEric Luiten, de supervisor van Park Lingezegen, ooitgezegd dat Park Lingezegen er eigenlijk al is; het hoeftalleen nog maar ontsloten te worden. Het deelproject‘quick-wins’ is erop gericht door, direct na aankoop vanvoor het park benodigde gronden, met kleine ingrepenhet park op korte termijn betekenis te geven voor debewoners van het gebied. Dat is bijvoorbeeld in het deelgebiedDe Woerdt gebeurd met eenvoudige recreatievevoorzieningen en agrarisch natuurbeheer. Juist ook voordeze ingrepen is voor het parkmeubilair, zoals ondermeer de banken, bruggen en borden, een handboekopgesteld waarin eenduidige kwaliteits- en materialisatievereistenvastgelegd zijn (Landlab, 2010).De vijf deelgebieden van Park Lingezegen, dieverderop in dit artikel uitgewerkt worden, benadrukkenelk een specifiek onderdeel van het typisch Betuwselandschap. Bij de typologie is gebruik gemaakt vanal aanwezige kwaliteiten zoals de ondergrond enhet gebruik ervan, wat ook in de benaming van dedeelgebieden terug te vinden is. De inrichting envoorzieningen van het park maken die kwaliteitenvoor bewoners en bezoekers van het park beleefbaar.Figuur 2b. Doorontwerp De Park: de Kasteelplaats wordt door zware beplantingen omgeven en opde omgeving aangesloten door middel van lanen in vier richtingen. Het dwarsprofiel van de lanenis zo ontworpen dat het geprojecteerde wandelpad kan worden uitgebreid tot auto-ontsluitingswegmet parkeervoorzieningen, al naar gelang de definitieve functie van de kasteelplaats.(Abe Veenstra Landschapsarchitect, 2009).

WildernisBeeld:overal gelijk én veel afwisselingBeheer:weinig aan doenAanlegkosten:goedkoopGrote eenhedenBeeld:forse brokkenBeheer:meest manipuleerbaarAanlegkosten:duurderMozaïekBeeld:verwant aan ‘De Park’Beheer:moeras minder subtielAanlegkosten:duurstFiguur 3a. De drie modellen voor de ontwikkeling van nieuwe natuur in het Waterrijk (veenenbos en bosch landschapsarchitecten, 2009).UITWERKING MASTERPLANHet masterplan is een belangrijke mijlpaal voor derealisatie van Park Lingezegen. Maar voordat kanworden overgegaan op het daadwerkelijk aanleggenvan het park zijn formele procedures noodzakelijk(de planologische nieuwbouw): er is een milieueffectrapport(MER) opgesteld, er ligt een intergemeentelijkestructuurvisie en er wordt gewerkt aan nieuwebestemmingsplannen. Om die voor de uitvoering noodzakelijkestappen inhoudelijk goed te richten - endaarmee de kwaliteitsambities te waarborgen - is debasisuitrusting van het masterplan in een serie gerichteontwerpstudies nader uitgewerkt. Dat gebeurt onderinhoudelijke begeleiding van de supervisor van ParkLingezegen.DOORONTWERPEN AAN PARK LINGEZEGENIn de periode tussen het vastleggen van de bestuursovereenkomsten de start van de formele planologischeprocedures (MER, structuurvisie, bestemmingsplannen)is besloten het masterplan inhoudelijk verder uit tewerken. Er zijn daarvoor vier ontwerpteams aan hetwerk gezet voor het ‘doorontwerpen’ van het plan voorde deelgebieden De Park, Waterrijk, Landbouwland/DeBuitens en De Woerdt 2. De opdracht daarbij was hetnader uitwerken van de basisuitrusting van het plan.Dat heeft geresulteerd in vier ontwerpen voor de deelgebiedendie hieronder worden toegelicht.DE PARKHet deelgebied De Park (Abe Veenstra; figuur 2a) zalworden ontwikkeld als het meest parkachtige deel vanPark Lingezegen. Het is een parkdeel dat relatiefdichtbij bestaande en nog te ontwikkelen woongebiedenligt. Als min of meer traditioneel stadspark is het vooralbedoeld voor aan- en omwonenden. De naam is ontleendaan het voormalige kasteel De Park, waarvan decontouren nog resteren in de verkaveling en een aantalbeplantingselementen. In het doorontwerp zijn de driehoofdelementen uit het masterplan nader vormgegeven.Het gaat om:• De voormalige kasteelplaats (figuur 2b). Deze is alseen - in eerste instantie - open terrein vormgegeven,door zware beplantingen omgeven en op de omgevingaangesloten door middel van lanen in vier richtingen.• Het Romeinse lint (figuur 2c). In het masterplanwordt uitgegaan van een ecologische en recreatievestructuur diagonaal door het gebied bestaande uitwater, ecologische oevers, paden en begraasd grasland,met aangrenzende (boom)weiden en bosblokken.Deze waterlijn verwijst - in gestileerde vorm -naar één van de voormalige stroomruggen van deRijn uit de Romeinse periode.• Het landschapsmozaïek. De rest van het deelgebiedbestaat uit het typerende Betuwse patroon van landbouwpercelen,bosblokken, boomgaarden en wegen.Een deel behoort tot het grondgebied van de golfbaan.De ontwerpopgave daarbij is een invulling tevinden die recht doet aan het Betuwse landschap.WATERRIJKBij de uitwerking van Waterrijk, door Veenenbos enBosch Landschapsarchitecten, gaat het om uitbreidingvan waterrecreatie, het aanleggen van wetlands en derealisatie van waterberging. Met de wetlands wordt eenbelangrijk deel van de ecologische opgave voor het parkingevuld. Het gaat daarbij vooral om de ontwikkelingvan rietmoerassen en bossen conform Model Rietzangeren IJsvogelvlinder in het kader van de ontwikkeling vannieuwe natuur, waarvoor aanzienlijke ingrepen (grondverzet,waterhuishouding) noodzakelijk zijn. Extensievevormen van recreatief medegebruik dienen zich daarbijnaar de natuurontwikkelingsplannen te voegen.Bij de recreatie gaat het erom hoe het reeds bestaanderecreatiegebied de Rijkerswoerdse Plassen, een strandenwandelgebied met enige voorzieningen, verder teontwikkelen. Om de keuzemogelijkheden binnen hetmasterplan nader aan te geven zijn in de ontwerpstudiemodellen uitgewerkt. De modellen gaan in op deuitwerking van de natuurontwikkeling en op de locatievan de waterrecreatie.Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten hebbendrie modellen gepresenteerd voor het ontwikkelen vandie natuurdoelen. De drie (wildernis – grote eenheden –mozaïek; figuur 3a) variëren in mate van ingrijpen(weinig of veel vergraven), in het ruimtelijk patroonvan de habitats (spreiding en omvang van de riet- enbosgebieden) en het beheer (intensiteit waterbeheer enbegrazing). Ook voor de recreatieve invulling van deoevers van de Rijkerswoerdse plassen zijn drie modellenontwikkeld.Het doorontwerp voor Waterrijk heeft duidelijkgemaakt dat de ruimte in het masterplan nog zodanigwas, dat nadere besluiten over recreatie en natuur nodigwaren. Een aanvullende ontwerpverkenning, voor derecreatiestrip en de oevers van de plassen, was noodzakelijk.Deze heeft - in het MER en de structuurvisie -geleid tot een keuze voor het ontwikkelen van eenintensieve recreatiestrip aan de oostoever (figuur 3b).LANDBOUWLANDIn de uitwerking van het masterplan voor het Landbouwlanden de Buitens, door de Dienst LandelijkGebied, staat het agrarische cultuurlandschap centraal.Het doel is de openheid van de landbouwgronden inde laagste gebiedsdelen, de kommen, te versterken endeze bruikbaar en beleefbaar te maken en houden. Vanuithet gebied zijn de (ver)gezichten op de stuwwallenvan Arnhem en Nijmegen van belang. Bij het agrarischcultuurlandschap horen ook de linten op de voormaligestroomruggen; de plekken waar van oudsher erven,beplante lanen en boomgaarden zijn aangelegd.Het masterplan zet in op het herstel van die linten,met bijbehorende beplanting.Het doorontwerp (figuur 4) komt tot de volgendeuitwerkingen:• Voor het beoogde recreatieve gebruik en de daarbijbehorende rustige sfeer is het een voorwaarde hetgebied verkeersluw te maken. Het sluipverkeer kanworden geweerd door afsluiting van de oprit van deA325 in het gebied. >Het Landelijk Dagblad 31

Figuur 3b. Een impressie van de recreatiestrip -boulevardaande oostoever van de Rijkerswoerdse Plassen in Waterrijk(veenenbos en bosch landschapsarchitecten en UrbanXchange,2010).Figuur 4. De uitwerking van de basisuitrusting in Landbouwland en de Buitens (Dienst Landelijk Gebied, 2009).>• Het noordelijke lint wordt als recreatieroute in combinatiemet bestemmingsverkeer ontwikkeld en markeertde overgang tussen stroomrug en komgronden.• Het zuidelijke lint heeft een meer utilitair karakter.De weg is de verbinding tussen de dorpen Bemmel enElst. Een vrijliggend fietspad is in het plan opgenomen,omdat dit ook een belangrijke schoolroute is.DE WOERDTIn het masterplan en de uitwerking voor De Woerdtstellen Feddes/Olthof Landschapsarchitecten voor ditparkdeel te ontwikkelen als stadslandgoed. In het doorontwerpis die ambitie uitgewerkt, waarbij in het gebiedboselementen en lanen zijn geprojecteerd, afgewisseldmet weilanden, akkers en boomgaarden (figuur 5).Samen geven deze een raamwerk met een statige allure,waarbinnen ruimte is voor landbouwgebruik en woonfuncties.De waterloop die het gebied in noord-zuidrichting doorsnijdt, de Bemmelse zeeg, vormt de kernvan de ecologische verbindingszone in dit deelgebied.In het plan is ook voorzien in een strategie om bestaandeglastuinbouw om te zetten. Op bepaalde plekkenwordt, mede ten behoeve van de financiering van deafbouw van de glastuinbouw, gedacht aan nieuwe woonbebouwingdie past in het beoogde landgoedkarakter.Aan de zuidzijde vormt de bestaande situatie een uitstekenduitgangspunt voor de gewenste nieuwe situatie.Met een beperkt aantal middelen, zoals herstel van eenkwelkade, het openstellen van paden en de aanleg vanlaanbeplantingen, kunnen de parkdoelstellingen wordenbereikt. Een deel daarvan is inmiddels gerealiseerd (éénvan de ‘quick-wins’ van het park).DOORWERKING VAN DE DOORONTWERPENMet de doorontwerpen zijn de inhoudelijk ambities endoelen van het masterplan uitgewerkt en waar nodigconcreter gemaakt. Deze nadere inhoudelijke vertaalslagvan het masterplan was precies gereed bij de startvan het werk aan de ‘planologische nieuwbouw’. Datwas ook de opzet: met de resultaten van het masterplanen de doorontwerpen is inhoudelijk richting gegeven aande MER-varianten en de toetsing daarvan. De belangrijkstebeslispunten en daarbij behorende opties, oplossingsrichtingenof argumenten zijn in de ontwerpstudiesterug te vinden. Met de uitkomsten van het MER isdaarmee tegelijkertijd de inhoudelijke basis gelegd en dekoers vastgesteld voor het opstellen van de structuurvisieen de nog formeel vast te stellen bestemmingsplannenEEN BLIK VOORUIT: VELDREALISATIEHet realiseren van een park met de omvang, ambities ende context als Lingezegen is een complexe opgave doorde intensiteit en omvang van de noodzakelijke overlegcircuitsen besluitvormingsprocedures. Daarmee is hettypisch een park van de eenentwintigste eeuw. Het waarborgenvan de inhoudelijke ambities uit het masterplanis daarbij niet altijd even gemakkelijk. Essentieel daarbijis om op de juiste momenten en op het juiste abstractieniveaumet concrete uitwerkingen van die ambities tekomen.Bij het uitwerken van het masterplan Park Lingezegenin het MER en de structuurvisie en bestemmingsplannenzijn wat dit betreft positieve ervaringen opgedaan meteen expliciete, specifieke en pro-actieve inzet van hetontwerp en de ontwerpers. Via de door de provincieingerichte projectorganisatie, met de supervisor opbestuurlijk niveau en de procesmanager van de DienstLandelijk Gebied op ambtelijk niveau als inhoudelijkgeweten, hebben de ontwerpproducten sturing gegevenaan het proces van de ‘planologische nieuwbouw’.Er is voor gekozen bij de realisatie in het veld, waarbijdefinitieve ontwerpen, bestekken en werkelijke uitvoeringdoor aannemers aan de orde is, inhoudelijk en32Het Landelijk Dagblad

Figuur 6: Plaatsing van de eerste brug in parkstijl in deelgebiedDe Park (één van de quick-wins)Figuur 5. De uitwerking van ‘stadslandgoed’ De Woerdt (Feddes/Olthof Landschapsarchitecten, 2009).procesmatig voort te gaan op die lijn. Zo zijn weernieuwe ontwerpstudies uitgezet, waarbij gekozen isvoor continuïteit door ontwerpers uit de eerdere fasente blijven betrekken. Onder leiding van de ontwerperswordt gewerkt aan definitieve planvoorstellen voorbijvoorbeeld de Kasteelplaats en het Romeinse lint inDe Park en voor de linten in het Landbouwland. Bij hetWaterrijk is gebleken dat een nadere verkenning nodigis van de uitwerking van ecologische opgaven.RUIMTELIJK KWALITEITSKADERWel is geconstateerd dat door de veelheid aan initiatieven- ook uit de private sector - en door de afzonderlijkeontwerpstudies voor delen van het park de samenhangen het collectieve leervermogen onder druk komen testaan. Daarom gaat de stuurgroep van Park Lingezegenin de komende maanden van 2010 een RuimtelijkKwaliteitskader opstellen. In dit kader worden de ambitiesen de nadere uitwerking daarvan uit het voorgaandeplanproces nog eens samengevat en - waar nodig -uitgewerkt in inhoudelijke en procedurele spelregelsvoor de vervolgfasen van de uitvoering van het plan.Deze spelregels gelden niet alleen voor de realisatievan de basisuitrusting. Ze zullen ook ingezet wordenbij het beoordelen van de private initiatieven en bij deverdere inrichting en het beheer van het park.LINGEZEGEN KRIJGT AL VORMDe eerste nieuwe elementen van Park Lingezegen zijnuitgevoerd, nog klein en bescheiden, maar het parkkomt langzaam maar zeker tot leven. De eerste stappenzijn ook door de gebruikers gezet (figuur 6). Het is eengrote uitdaging die koers vast te houden. Aan de enekant - waar dat al mogelijk is - direct elementen vanhet park aanleggen en het zo betekenis geven voor debewoners, de ‘quick-wins’. En waar dat nodig is deruimte nemen om ontwerpopgaven uit te werken enmet adequate oplossingen te komen. Het ontwerpwerkgaat voort.

HET METROPOLITANESTADSLANDSCHAPVAN ROTTERDAM-ZUID:TRANSFORMERENMET RESPECTDe aanleg van de Erasmusbrug staat symbool voor de herontdekking van Rotterdam-Zuid. Met de grootschaligeherinrichting van het Zuiderpark in Rotterdam werd ook een wereldpark op Zuid gemaakt.Maar Rotterdam gaat verder. Met twee langzaamverkeerroutes, een groene (landschap) en een blauwe(water) verbinding, wordt het landelijke gebied tussen de A15 en de Oude Maas beter toegankelijk en onderdeelvan het stedelijke landschap. Hiermee worden de barrières weggenomen die de A15 en de Betuwelijnopwerpen om het buitengebied te betreden. Het Landschapspark Buijtenland van Rhoon, dat de provincieZuid-Holland aan de zuidzijde van Rotterdam ontwikkelt, gaat daarmee behoren tot het metropolitanestadslandschap van Rotterdam.>De planvorming voor het Landschapspark Het Buijtenlandvan Rhoon loopt vanaf het einde van de vorigeeeuw en is een onderdeel van het Project MainportRotterdam (PMR). Dit project heeft een gecombineerdedoelstelling: versterking van de economie, met ondermeer de aanleg van de Tweede Maasvlakte, én versterkingvan de leefbaarheid van het gebied met de ontwikkelingvan zevenhonderdvijftig hectare natuur- enrecreatiegebieden. De ontwikkeling van Buijtenland vanRhoon, zo’n zeshonderd hectare groot, maakt onderdeeluit van die leefbaarheidsimpuls. In een Planologischekernbeslissing (PKB), een structuurschema van de overheid,is het gebied onderverdeeld in twee nieuwe hoofdbestemmingen:openluchtrecreatie en hoogwaardigenatuur. Met verschillende inrichtingsvarianten is eenmilieueffectrapport (MER) doorlopen. Vorig jaar is eeninrichtingsvisie opgesteld, dit jaar zijn het bestemmingsplanen het beeldkwaliteitplan door de gemeenteAlbrandswaard geaccordeerd.BUIJTENLAND VAN RHOONHet Buijtenland van Rhoon is ingesloten tussen het dorpRhoon, de Vinexwijken Carnisselande en Portland, deverkeersbundel A15 en de getijdenrivier de Oude Maas.Het gebied zelf is een fraai polderlandschap metprachtige dijken, polders en monumentale boerderijen.De kleigronden worden met name gebruikt voorakkerbouw. De polders zijn fascinerend puur gebleven envormen een contrast met de nabije stedelijke dynamiek.Het agrarische cultuurlandschap is complementairaan het overige stedelijk groen vanwege de openheiden authenticiteit ervan. Daarmee is het gebied vangrote waarde voor de Rotterdamse regio.ONTWERPVISIEHet nieuwe programma wordt ingepast in het huidigekrachtige landschap. De inzet is om bestaande landschappelijkekwaliteiten te koesteren en te versterken.Door het plangebied loopt van oost naar west deEssendijk, de ruimtelijke en recreatieve drager van hetgebied. Het gebied ten noorden hiervan, de oude polder,is meer besloten van karakter als gevolg van gevarieerdeteelt, boomgaarden en windschermen. Dit gebiedwordt doorontwikkeld tot een coulisselandschap.De nieuwe functie, openluchtrecreatie, wordt daar zorgvuldigingepast. Ten zuiden van deze Essendijk liggende nieuwe polders, grootschalig en open. De nieuwebestemming daarvoor, hoogwaardige natuur, krijgt een34Het Landelijk Dagblad

Plangebied in regio RotterdamZuidflank Rotterdam (foto Michiel Veldkamp)open verschijningsvorm in de vorm van natuurakkersen zoet klei-oermoeras. In combinatie met de buitendijksegetijdennatuur ontstaat een aaneengeslotennatuurgebied van zo’n vijfhonderd hectare. Het landschapsparkzelf krijgt verschillende ‘gezichten’ die zichals vanzelfsprekend voegen in de bestaande zoneringvan stad naar land.Een nieuwe autoweg ontsluit het recreatieve gebied.Bestaande polder- en dijkwegen behouden zo hetaantrekkelijke, intieme karakter. De door recreantenintensief gebruikte zeedijk, langs de Oude Maas, wordtgeherprofileerd tot een optimale langzaamverkeerroutevoor fietsers, wandelaars, skaters en ruiters. Centraal inhet landschapspark komt een recreatief concentratiepuntmet voorzieningen, dat ook het startpunt is voorverschillende recreatieve routes. >Inrichtingsvisie LSP Buijtenland, Peter Verkade landschapsarchitect, 2008Het Landelijk Dagblad 35

Grootschalige openheid in het zuidelijk deel van het Buijtenland, links de Zeedijk, rechts de Essendijk (foto Michiel Veldkamp)LandschapsgezichtenNieuwe verkeersontsluiting>VAN VISIE TOT PLANDe provincie Zuid-Holland is in overleg met eigenarenover mogelijke grondtransacties. Het streven is om degronden in eigendom te krijgen en vervolgens in te richtenals natuur- en recreatiegebied. Het uiteindelijke doelis de totstandkoming van een openbaar toegankelijklandschapspark met een heldere identiteit binnen deRotterdamse regio. Doelgroepen zijn de stedelingen uithet centrum van Rotterdam, de bewoners van de zuidelijketuinsteden, gezinnen uit nieuwbouwwijken en dedorpsbewoners van Rhoon en Poortugaal. Uit een onderzoekonder (potentiële) bezoekers blijkt dat er vooralbehoefte is aan een afwisselend recreatielandschap metvoldoende rust en ruimte. Met enerzijds recreatieroutesen anderzijds een divers recreatief programma metonder meer water, boerderijen, educatie, spelen, lichtehoreca en ruitersport.LEVEND LANDSCHAPDe provincie Zuid-Holland wil dit realiseren middels eenconcept waarbij constitutionele beheerders, agrariërs enparticuliere ondernemers gezamenlijk zorg dragen vooreen levend landschap. Hiertoe worden op basis van deinrichtingsvisie diverse onderdelen van het landschapsparkuitgewerkt in (bedrijfs)plannen en de ruimtelijkevertaling daarvan. Onderzocht wordt of de bestaandeagrarische bedrijven ingezet kunnen worden in het beheervan de hoogwaardige natuur. In een andere studieworden de mogelijkheden voor een manegebedrijf bekeken.Er wordt gestudeerd op de waterhuishouding vanmet name het zoet klei-oermoeras en de zuiverings- enbuffermogelijkheden ten behoeve van het watersysteemvan Rotterdam-Zuid. Maar er wordt ook een studieverricht naar de gewenste identiteit en de organisatievormvan het landschapspark, zodat binnen dat kaderrecreatie-ondernemers uitgenodigd kunnen wordenom te participeren. In overleg met de toekomstigebeheerders wordt begonnen met de uitwerking van detoekomstige inrichting. De zorgboerderij De Buytenhof,met een theeschenkerij en een boerderijwinkel, is al eenontmoetingspunt in het landschapspark. De bedrijfsleidingvan zorgboerderij Buytenhof schrijft een plan vanaanpak hoe ze de recreatie- en zorgfuncties verder kanuitbreiden.Het ontwerp voor het Buijtenland van Rhoon wordtniet op één moment getekend om vervolgens uitgevoerdte worden, maar ontwikkelt zich in de loop van de tijd.Zo ontstaat een dynamisch landschap dat in blijft spelenop de veranderende tijdgeest. Momenteel worden randvoorwaardengecreëerd voor dit landschap in de vormvan grondposities, landschappelijke verschijningsvormen ontsluiting. Daarna kunnen de recreatieve voorzieningenworden ontwikkeld en kan de natuur geleidelijkvorm krijgen.REGIE GEBIEDSSAMENHANGHet succes van het landschapspark is deels afhankelijkvan de fysieke en programmatische relaties met de omgeving.Enerzijds de verbindingen met Rotterdam-Zuiden de Vinexwijken Carnisselande en Portland, anderzijdsde afstemming op aangrenzende natuur- enrecreatiegebieden. Het Landschapspark Buijtenland vanRhoon is een deelgebied van het grotere regiopark IJsselmonde,één van de drie regioparken rond Rotterdam.Het regiopark IJsselmonde bestaat alleen nog op papieren wordt in verschillende deelgebieden en door verschillendeoverlegorganen ontwikkeld. Hierbij wordt nog tevaak de aandacht gericht op enkel het eigen deelgebied.Het geheel kan echter meer worden dan de som derdelen door van de samenhang van de verschillende deelgebiedenuit te gaan. Het landschappelijke en recreatieveraamwerk van het regiopark IJsselmonde bestaatuit de grotere wateren in dit deltalandschap, de OudeMaas, de Waal en de Devel. Het ligt voor de hand om inte zetten op de kwaliteit van het totale raamwerk dooreen optimale toegankelijkheid, een uitgebalanceerderecreatieve programmering en doorgaande recreatieveen ecologische verbindingen. De kracht van dit raamwerkals geheel versterkt de aantrekkelijkheid van dedeelgebieden.De zeedijk langs de Oude Maas biedt een prachtigzicht op de Erasmusbrug. Hier is voelbaar dat het Buijtenlandvan Rhoon onderdeel is van het metropolitanelandschap van Rotterdam-Zuid. De belangrijkste opgaveis echter om regie te voeren op de samenhang met deoverige onderdelen van dit metropolitane landschap.

Afwisselend akkerlandschap ten noorden van de Essendijk (foto Michiel Veldkamp)Recreatief concentratiepuntTotaal + landschapsstrucuur versterktPlangebied in regiopark IJsselmondeHet Landelijk Dagblad 37

LANDSCHAP VOOR FIERE KUNST:OOST-GRONINGEN BAKERMAT VOORLANDSCHAPSKUNSTIn 1969 had Nederland zijn eerste land art-project. Herenboer Albert Waalkens uit het Oost-GroningseFinsterwolde nodigde de Amerikaanse kunstenaar Dennis Oppenheim uit om op zijn land een kunstzinnigeingreep van formaat uit te voeren. Oppenheim trok met een maaimachine twee diagonale banen door eengraanveld met nog onrijp graan en noemde het resultaat Cancelled Crop. Het was een project dat meteenook internationaal de aandacht trok, temeer omdat deze vorm van grootschalige omgevingskunst destijdsalleen nog maar spaarzaam in Engeland en de Verenigde Staten voorkwam. Voor het vooruitstrevendeOost-Groningen was het slechts het begin van vele kunstprojecten in het landschap. Een trend die zichook in verstedelijkte gebieden voortzette. Kunstenaars worden niet alleen vaker ingezet voor beelden inhet landschap, ze worden ook, middels conceptuele kunst, steeds vaker gevraagd om samen met landschapsarchitectente werken aan de visievorming voor ruimtelijke opgaven.Dijkcoupure, Piet Tuytel, 1993 (foto Wim Boetze)Plangebied in regiopark IJsselmonde>De Groningse herenboer Waalkens, die zijn stal inmiddelshad ingericht als galerie voor moderne kunst, werd eencentrale figuur in de Groningse kunstscene. Zijn neus voortalentvolle jonge kunstenaars viel ook op bij de landelijkekunstpauzen. Er ontstonden collegiale banden met museumdirecteurendie hem de opdracht gaven exposities teorganiseren met kunstenaars uit zijn stal. Zo’n opdrachtvoor bijvoorbeeld het Stedelijk Museum Amsterdam deedhij met plezier, hoewel zijn hart toch meer lag bij hetorganiseren van exposities en manifestaties in zijn ‘eigen’landschap, de uitgestrekte en magistrale polders enontginningen in het oosten van Groningen.In 1967 organiseerde Waalkens samen met enkelekunstprominenten uit zijn omgeving de buitententoonstellingBeeld en Route. Tweehonderd beelden van drieënzestigkunstenaars kregen een expositieplek langs deopenbare weg die van Delfzijl naar Emmen leidt. Het waseen enthousiast gebaar om kunst uit de beslotenheid vande galerie en museum en ìn het landschap te krijgen. In1980 werd dat concept herhaald met de tentoonstellingBeeld en Land. In hetzelfde gebied werden werken vannegenentwintig kunstenaars geëxposeerd.OMGEVINGSKUNSTOost-Groningen trok met beide tentoonstellingen de aandachtvan kunstminnend Nederland. Nog steeds zijn inmusea voor moderne kunst de catalogi van deze kunstrouteste koop.Inmiddels had de kunstacademie in Groningen, AcademieMinerva, het vakgebied omgevingskunst ingevoerd. Datstond onder leiding van Karl Pelgrom, een kunstenaar diein 1962 door Waalkens vanuit Amsterdam naar Finsterwoldewas gehaald en die besloot om er te wonen en tewerken. Pelgrom kon zijn jarenlange ervaring met werkenin grootschalige landschappen inzetten in het kunstonderwijs.Zo ontstond de Groningse landschapsvariant van deleergroep omgevingskunst die contrasteert met devakgroep in Arnhem, waar dezelfde studierichtingonder leiding van docent en kunstenaar Peter Struyckeneen meer architectonische invalshoek heeft.Leerlingen van Pelgrom en jonge kunstenaars uit degalerie van Waalkens hebben in de afgelopen dertigjaar de traditie van landschapskunst in Oost-Groningenvoortgezet. De Dienst Landelijk Gebied (DLG) heefthierin royaal bijgedragen met geld en opdrachten. Bij deuitvoering van werken voor het project HerinrichtingOost-Groningen en Gronings-Drentse Veenkoloniën werdtelkens een klein percentage van het budget uitgetrokkenvoor de realisering van kunst, variërend van in bronsuitgevoerde veenarbeiders tot abstracte omgevingskunst.Van 1980 tot 2005 zijn zo honderdvijfentwintig kunstopdrachtenuitgevoerd, waarvan een dertigtal het predicaatlandschapskunst of omgevingskunst zouden kunnenkrijgen. Enkele hiervan worden nader toegelicht.38Het Landelijk Dagblad

Herinnering aan een plek - Semna van Ooy, 1995 (foto’s Wim Boetze)DIJKCOUPURE IN GEELIn 1993 werd de Dijkcoupure van de Haarlemse kunstenaarPiet Tuytel opgeleverd. Het hondervijftigjarigebestaan van de Groninger Maatschappij van Landbouwafdeling Beerta was aanleiding om een opdracht uit telaten gaan voor een kunstuiting op een markante, voorvelen zichtbare plek in het landbouwgebied van de afdeling.Tuytel kreeg de opdracht en vond in de coupure vande dijk tussen de Reiderwolderpolder en de Carel Coenraadpolderde gewenste plek. Het werk werd uiterstminimalistisch. Hij schilderde het beton van de coupureheldergeel met op het binnenvlak een zwart kader. Nietmeer en niet minder. Voor de opdrachtgever hoefde hetbeeld niet meer betekenis te krijgen dan het markeren vaneen plek als blijvende herinnering aan de Maatschappijafdeling Beerta, die snel na het jubileumjaar werd opgeheven.Het duidelijk bedachte heldere geel aan de horizontussen de overige natuurlijke kleuren zoals het blauw vande lucht, het groen van de dijk en het grijs van de klei,geeft al vanaf grote afstand een prachtig esthetischeffect. Duizenden mensen kennen het beeld zonder hetooit in werkelijkheid te hebben gezien. De gele coupure isnamelijk dezelfde als die op de voorkant van ‘Het huisvan de moskee’ staat, het veel gelezen en geprezen boekvan de schrijver Kader Abdolah.HERINNERING AAN EEN PLEKIn 1995 leverde de Amsterdamse beeldend kunstenaarSemna van Ooy het beeld Herinnering aan een plek op.Nadat van Ooy met kleine beelden in de galerie van Waalkenshad geëxposeerd, was ze geïnspireerd geraakt doorhet uitgestrekte bos- en natuurplan rond het riviertje DeTjamme ten zuiden van Finsterwolde. Het beeld staat opde grens van bos en een open veld dat wordt begraasddoor een kudde Schotse Hooglanders. De materialiseringis een aarden heuvel met daarop een trapvormige betonnenopbouw. Heuvel en betonwerk vormen één geheelvanwege de terrasvormige geleding van de heuvel dieover gaat in de traptreden van het betonwerk.Omvang en maat van de terrassen en treden verlopenvan groot naar klein en symboliseren de overgang vande grote natuurlijke ruimte naar de kleine menselijkeschaal. Bovenop staat een bronzen handafdruk als rustpuntvoor de hand van de bezoeker. Hier eindigt hetbeeld, maar voor het uitzicht is het juist een vertrekpunt.Onderdeel van het beeld is een in het bos uitgekapte laandie zicht biedt op de toren van Finsterwolde. De toren,ooit een baken in de wijde omgeving, was door bebossingaan het zicht onttrokken. Het kunstwerk heeft de visuelerelatie van de toren met zijn omgeving hersteld en vormtdaarmee een scharnier tussen oud en nieuw. Van Ooyheeft Herinnering aan een plek in samenwerking metondergetekende ontwikkeld. Het was de eerste samenwerkingvan een omgevingskunstenaar met een land- >Het Landelijk Dagblad39

Semslinie: 1787- Jorgen Leijenaar, Otium - Het Observatorium, STAR wagon – Atelier van Lieshout, Field Free Space – Elsa Stanfield/Madelon Hooykaas (foto’s Harry de Cock)>schapsarchitect in de provincie Groningen.KUNSTLIJN SEMSLINIEEind jaren negentig van de vorige eeuw ontstond bij deherinrichtingscommissie van de Herinrichting Oost-Groningende behoefte om de kunstpercentages van de uit tevoeren werken te clusteren tot enkele grotere budgetten.Het grootste budget, 1,8 miljoen gulden, werd in 1998toegekend aan het project Semslinie Kunstlijn. Het gingom de financiering van een serieel kunstwerk langs deveertig kilometer kaarsrechte grens tussen Groningen enDrenthe, in 1615 door landmeter Johan Sems uitgezet.De kunstlijn moest de verbindende lijn worden voor achtmonumentale kunstwerken die uitdrukking moesten gevenaan de kwaliteit, de historie en het karakter van de landschappenlangs de provinciegrens. De realisering van hetgeheel liep van 1999 tot 2003. Het was in die tijd hetgrootste kunstproject voor permanente kunst in de openbareruimte in ons land.De beelden zijn niet alleen uitermate toegankelijk en gebruikersvriendelijk,maar ook zorgvuldig en mooi in hetlandschap gesitueerd. Ik geef hierna een beschrijving vandrie van de acht kunstwerken.OTIUMStichting Het Observatorium maakte het kunstwerkOtium, Latijn voor rust. André Dekker, Geert van deCamp en Ruud Reutlingsperger vormen een kunstenaarsgroeponder de naam Het Observatorium. Otium ligt opeen afgelegen landelijke plek ten zuiden van Hoogezand-Sappemeer. Vanuit het Otium, want je kunt erin, heb jeuitzicht op akkers met aardappelen en bieten. Het opvallendebouwsel, het houdt het midden tussen een kunst- eneen bouwwerk, is voor fietsers op het aanliggende rijwielpadeen intrigerend beeld. Otium moet een rustpunt zijn,een plek om langer te verblijven. Het Otium is echter nietbedoeld om maar wat te luieren of de tijd te verdrijven.In de meeste werken van Het Observatorium heerst deopvatting dat tijd en ruimte beschikbaar moet wordengemaakt voor ontmoeting, uitwisseling en vernieuwing.Daarbij vervaagt de grens tussen privé en openbaar.Otium is meer dan een bouwsel, het is het casco, de beginvormvoor een ontwikkelingsprogramma. Otium is eengift. Otium is net zo veel gebouw als erf. Het is niet altijdduidelijk waar het gebouw ophoudt en het erf begint.Eigenlijk loopt het fietspad over het erf. Links en rechtsvan het pad zijn frames en twee cabines geplaatst metverblijfsvoorzieningen. Het ontwerp heeft een verwantschapmet de rechtlijnigheid van het oude ontginningspatroon,zichtbaar met sloten en wijkvormen, waaruithet landschap is opgebouwd.1787Langs het Noorderdiep in Stadskanaal is, vlakbij de brugover het Pekelerhoofddiep, een klein wandelbos aangelegd.Centraal in het bos, op het snijpunt van twee zichtlijnen,ligt het kunstwerk ‘1787’ van de kunstenaarJorgen Leijenaar. Het kunstwerk, een kleine terp metdaarop negen zerken, heeft een vervreemdend effect. Jevraagt je af of je nu wel of niet bij een begraafplaatsstaat. De teksten op de zerken maken duidelijk dat datniet het geval is. Het zijn triviale anekdotische berichtjes.Ook het frivole geklinknagelde hekwerk neemt de eersteindruk van plechtstatigheid weg. Leijenaar heeft eenbeeld ontworpen waar de bezoeker stil kan staan bij hetstrijdende leven van de eerste bewoners van Stadskanaal.De eerste kolonisten die in 1787 op de hoek van deScheepswerfstraat en de Pekelderstraat neerstreken endie vijfhonderd meter van het kunstwerk twaalf huisjesbewoonden. De bewoners waren ‘vrije jongens’ diekanalen groeven en turf staken.Het beeld van Leijenaar is een eerbetoon aan eenbewogen periode van anarchisme en armoede, maar ookeen overpeinzing over het gevecht van een kleine groeppioniers die aan het begin stond van een enorme stedelijkegroei. Leijenaar heeft bij dit project samengewerktmet de landschapsarchitect Harry Berg van de DienstLandelijk Gebied. Berg ontwierp voor het beeld eenmooie, sobere aanpassing van de omgeving.FIELD FREE SPACETussen Ter Apel en Nieuw-Weerdinge ligt het kunstwerkField Free Space van de kunstenaars Elsa Stansfield enMadelon Hooykaas. Het kunstwerk is een vernuftig in elkaargezet paviljoentje. Het bouwwerkje lijkt nietig naastde nabij gelegen hoge elektriciteitsmasten, maar steektbij zonnig weer opvallend glanzend en pedant af tegen deblauwe lucht. De kunstenaars voelden zich aangetrokkentot het beeld van de hoogspanningsleiding, een strakkelijn die over grote lengte de Semslinie volgt. Met FieldFree Space hebben Stansfield en Hooykaas een constructiebedacht waarbinnen de bezoeker afgeschermd wordtvan elektromagnetische straling. Het nog altijd omstreden40Het Landelijk Dagblad

idee dat hoogspanningsleidingen schadelijke straling afgeven,heeft de kunstenaars ertoe gebracht om hun stralingsvrijeruimte vlakbij de hoogspanning te situeren. Hetkunstwerk is gebaseerd op het wetenschappelijke principevan de ‘de kooi van Faraday’. De Engelse natuurkundigeMichael Faraday ontwikkelde in de negentiende eeuw eengeaarde kooi, bestemd om gevoelige elektronische meetapparatuurtegen elektrostatische invloeden (electricfield) te beschermen. Hij bedacht dus een field-free space.De bezoeker kan door het kunstwerk lopen en erin zittenen zo van het omliggende landschap genieten. Passend bijhet kunstwerk heeft de landschapsarchitecte Erna van derStappen, toen werkzaam bij de Dienst Landelijk Gebied,een patroon van parallelle grondbanen ontworpen dieevenwijdig lopen aan de hoogspanningsdraden. De banenbestaan om en om uit schrale en rijke grond. Hierop heeftzich een zichtbaar patroon van met elkaar contrasterendeschrale en rijke vegetaties ontwikkeld. Deze artistieke uitdrukkingvan ‘maakbare natuur’ maakt Field Free Spaceen zijn omgeving compleet.KUNST EN GEBIEDSONTWIKKELINGDe herinrichting van Oost-Groningen en de Gronings-Drentse veenkoloniën is voor de Dienst Landelijk Gebiedde bakermat van kunst in het landschap, mede omdat inhet budget voor gebiedsontwikkeling een percentage gereserveerdwerd voor kunst. Dat landschapsarchitecten metkunstenaars samenwerken is een trend die zich door devele succesvolle interacties voortgezet heeft in heelNederland, zowel in landelijke als meer verstedelijktegebieden. Niet alleen maken kunstenaars daar sculpturalekunst of geven ze met land art het landschap zelf vormzoals met het project Moeder Aarde in het AbtwoudseBos nabij Delft, er is ook steeds vaker sprake van toegepasteconceptuele kunst. Kunstenaars worden dan betrokkenin de visievorming van ruimtelijke opgaven en kijkenmee hoe een landschap zich zou kunnen ontwikkelen,zoals bijvoorbeeld gebeurt bij de gebiedsontwikkeling vande Ronde Venen in de provincie Utrecht en in het Noord-Hollandse gebied De Beemster. Als landschapsontwerperszijn we gewend om ruimtelijk-technisch en technischesthetischte werken. Kunstenaars leveren vaak onverwachteinvalshoeken en voegen een emotionele factortoe die de beleving van en de band van een bewoner ofbezoeker met een gebied kan versterken, waardoor hetlandschap meer betekenis krijgt.

HET LANDSCHAPSMANIFEST:SAMENWERKEN AAN HETNEDERLANDSE LANDSCHAPVijf jaar geleden werd door vierendertig organisaties, die zich allemaal op de een op andere manier inzetten voorhet Nederlandse cultuurlandschap, een Landschapsmanifest opgesteld om aandacht te vragen voor de achteruitgangvan het landschap. De Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) was één vanhen. In 2008 werd tijdens de Triënnale van Apeldoorn, een internationaal cultureel festival over tuin- en landschapsarchitectuurop Radio Kootwijk door medewerkers van die organisaties, de ministeries van LNV en VROMen het Interprovinciaal Overleg het ‘Akkoord van Apeldoorn’ ondertekend; een bevestiging van het Landschapsmanifest,met als doel de bescherming van het Nederlandse cultuurlandschap hoger op de politieke agenda tekrijgen. Inmiddels hebben meer dan zesenveertig organisaties zich bij het akkoord aangesloten. Waarom vindtde NVTL dit Landschapsmanifest belangrijk en wat doet zij ermee?Monument de Souvenir op het Kootwijkerzandtijdens de onthulling op 8 april 2010.De souvenirpenningen dragen een statementover landschap de wereld in. Op mijnpenning staat: De Vechtstreek als eerstebuitenwijk van Amsterdam.>Misschien heeft u ze wel gezien, de posters op deperrons ‘Een mooier landschap, maak het mee’. Ze zijnonderdeel van de campagne ‘Mooier Landschap’ die hetpubliek er bewust van moet maken dat ons landschapniet vanzelfsprekend is en aandacht en zorg behoeft.‘Landschap is er voor iedereen en een belangrijkelement voor de levenskwaliteit en het welbevinden vanmensen’ vinden de ondertekenaars van het Landschapsmanifest.Het streven naar landschapskwaliteit is dusessentieel en het bewustzijn hiervan moet sterkerworden ontwikkeld.WERKBANK RUIMTELIJKE KWALITEITHet is vooral dat streven naar (meer) ruimtelijke kwaliteitdat de NVTL vanaf het begin actief maakte binnenhet Landschapsmanifest, want ruimtelijke kwaliteit isde kern van ons metier. Niet alleen behouden, maar ookontwikkelen. Leden van de werkgroep Ruimtelijke Kwaliteitvan het Landschapsmanifest testten de WerkbankRuimtelijke Kwaliteit (Habiforum), een praktisch hulpmiddelom vorm te geven aan ruimtelijke kwaliteitwaarbij veel kennis uitgewisseld werd. Wat versta jijonder ruimtelijke kwaliteit en hoe kunnen we die samenbereiken waren de belangrijkste vragen die bij de workshopsaan bod kwamen. Het naar elkaar helder makenvan doelstellingen door middel van beelden bleek eengoed middel. Door voorbeelden te tonen van gewensteambitie (mag het net een beetje meer zijn) wordengrenzen verlegd en kan daadwerkelijk een visie opkwaliteit ontstaan, die ook breed gedragen wordt.INBURGERINGSPAKKETDe NVTL werd ook gevraagd om mee te denken over een‘inburgeringspakket’ voor nieuwe buitenlui, want hetagrarisch cultuurlandschap verandert snel. Veel boerenstoppen met hun bedrijf, anderen nemen in hoog tempode plek in van boeren als bewoners van het buitengebied.Steeds minder bewoners van het buitengebiedhalen hun inkomen uit hun omgeving en voelen daardoornauwelijks de noodzaak om te zorgen voor deinstandhouding van die omgeving. Boerderijen wordenverbouwd tot rustieke villa’s met smeedijzeren hekken,verharde oprijlanen, Griekse beelden en zwembaden.Hoezo behoud van landschappelijke identiteit doorstreekeigenheid? Hoezo duurzaamheid en opvang regenwater?Hoezo betrokkenheid bij en instandhouding vanhet buitengebied? In mei van dit jaar ging een bontewerkgroep van partners van het Landschapsmanifest -waaronder ikzelf als vertegenwoordiger van de NVTL -aan de slag. De ideeën voor het ‘inburgeringspakket’evolueerden van een ‘blije doos’ voor buitenlui met eenbundeling van folders tot een strategie om te komen tot42Het Landelijk Dagblad

MONUMENT DE SOUVENIRBeeldend kunstenaars Krijn Christiaansenen Cathelijne Montens zijn opinitiatief van het Landschapsmanifestdoor de provincie Gelderland gevraagdom een monument te ontwerpen datde ondertekening van het Akkoord vanApeldoorn markeert. Zij ontwierpeneen machine die van een muntje van5 eurocent een souvenirpenning walst.Dit kunstwerk werd op 8 april 2010onthuld door Harry Keereweer, gedeputeerdevan de provincie Gelderlandsamen met Barto Piersma van hetministerie van LNV en genodigdenvan het Landschapsmanifest.De machine is geplaatst op de Veluwe,in de leegte van het Hulshorsterzand.De souvenirpenningen gaan vanhieruit over de rest van Nederland.Op de penning staat een filosofischevraag of statement over een favorietlandschap van een van de deelnemersvan het Akkoord van Apeldoorn.De komende vijf jaar worden defavoriete landschappen op de penningennegen keer gewisseld, zodat er eencollectie ontstaat van verschillendeideeën over landschap. Het MonumentDe Souvenir is gemaakt van staal engecoat met zand van de zandvlakte.Hierdoor doemt het werk soms als eenluchtspiegeling op uit de zandvlakte.Kees Joosse, secretaris landschapsmanifest‘Monument de Souvenir’legt de koppeling tussen landschap engeld. Het kunstwerk is een vorm vanbeeldspraak voor het gegeven dat landschapgeld opbrengt en geld geïnvesteerdmoet worden in het landschap.Ofwel de wandelaar op het Hulshorsterzandstuit genietend van het landschapop Monument de Souvenir. Hij stop er5 cent in en krijgt (weer) een landschapterug. Landschap rendeert.Het verbetert onze leefomgeving,daagt ons uit op een gezonde manierte recreëren, verbetert onze woonomgeving,versterkt de identiteit van deplek waar we leven en vergroot debiodiversiteit.’Ga eens wandelen op het Hulshorsterzanden vergeet niet 5 of 10 cent meete nemenkennisuitwisseling en -bundeling bij de regionalewelstandsorganisaties, een flexibele en makkelijkbenaderbare ‘toolbox’ van kennis én een communicatiestrategieom deze in de markt te zetten.METROPOLITANE PARKENWat is de relatie tussen het Landschapsmanifest enMetropolitane Parken? Laat ik een poging wagen...In metropolitane landschappen is de agrariër niet meerde enige speler in het beheer. Publieke organisaties,overheid en particulieren denjen en beslissen mee.We kunnen hierbij een Metropolitaan Park definiërenals een gebied waarbij de nadruk is komen te liggenop de publieke behoefte aan landschap. Willen welandschappen met betekenis creëren voor het publiek,dan moet er goed samengewerkt worden tussen departijen, waaronder ook met de particuliere sector.Daarvoor moeten organisaties elkaar eerst beterleren kennen en vertrouwen opbouwen in het kunnenvan andere ‘partner’organisaties.De communicatie verloopt vooral via heldere beelden,omdat beelden vaak beter te duiden zijn dan woorden.Hierdoor kunnen ze samen een ambitie ontwikkelen diede enkele organisatie overstijgt. We moeten daarbijleren inzien en erkennen dat we het niet alleen kunnenen dat we elkaar nodig hebben. Omdat de ondertekenaarsvan het manifest zich baseren op gedeeldedoelstellingen, is het Landschapsmanifest een podiumvoor samenwerking geworden.

NAi UITGEVERS www.naipublishers.nlFransje Hooimeijer, Marinke Steenhuis (red.)Fotografie: Jannes LindersMaakbaar landschapNederlandse landschapsarchitectuur (1945-1970)Vormgeving: Beukers Scholma, Geïllustreerd (kleur en zw/w),Gebonden, 448 pagina's, Formaat: 24,5 x 30 cmNederlandse editie, ISBN 978-90-5662-700-3, € 69,50NAi UITGEVERS www.naipublishers.nlKelly Shannon, Marcel SmetsThe Landscape ofContemporary InfrastructureVormgeving: Piet Gerards Ontwerpers, Geïllustreerd (kleur),Gebonden, 272 pagina's, Formaat: 23,5 x 28 cmEngelse editie, ISBN 978-90-5662-720-1, € 49,50ABC Architectuurcentrum HaarlemGroot Heiligland 47 2011 EP Haarlem tel 023 534 05 84info@architectuurhaarlem.nl www.architectuurhaarlem.nltoegang gratis geopend: di -za 12.00-17.00 / zo 13.00-17.00expositie HOSPER; maquettes als communicatiemiddelHOSPER is een multidisciplinair ontwerpbureau voor landschapsarchitectuur en stedebouw, gevestigdte Haarlem. Er wordt gewerkt aan binnen- en buitenlandse opgaven van uiteenlopende aard en schaal.Behalve de klassieke presentatiemaquette om de opdrachtgever te overtuigen, worden werkmaquettesvervaardigd, bedoeld om tijdens het proces ontwerpproblemen inzichtelijk te maken en op te lossen.Maquettes worden ook ingezet als hulpmiddel in het planproces om de ontwerpen te verduidelijken.De expositie in het ABC, tot en met 14 november, toont verscheidene ‘soorten’ maquettes en biedtinzicht in de werkwijze van HOSPER.Op woensdagavond 20 oktober om 20.00 uur geven Hanneke Kijne (HOSPER) en Theo Dohle(communicatie adviesbureau De Wijde Blik, Amsterdam) een lezing in het ABC. Zij zullen dan ingaanop de communicatie bij ontwerpopdrachten en de manier waarop maquettes hierin een rol kunnenspelen, bijvoorbeeld bij participatietrajecten.

NVTL BUREAULIJST1:1 stadslandschappenOvertoom 197-1a1054 HT AmsterdamT 020-3302933F 020-3302934E mail@eenopeen.demon.nlI www.eenopeen.nlBuro AdrichemTuin & landschapsarchitectuurFrans Netscherlaan 2 B2071 AZ Santpoort-NoordT 023-5388965E mail@buroadrichem.nlI www.buroadrichem.nlAgroplanUtrechtseweg 370Postbus 2453730 AE De BiltT 030-2203800F 030-2211034E info@agroplan.nlI www.agroplan.nlAksisAtelier voorLandschapsarchitectuurVughterstraat 2805211 GR ’s-HertogenboschT 073-6122729 F 073-6142191E postbus@aksis-atelier.nlI www.aksis-atelier.nlamer/ruimtelijke ontwikkelingZonnehof 433811 ND AmersfoortT 033-4621623 F 033-4651811E bureau@amer.nlI www.amer.nlBuro AppelmanTuin en LandschapsarchitectuurAndringastraat 48495 KA AldeboarnT 0566-631692F 0566-631796E appelman@kpd.nlI www.appelman.comArcadis Nederland BVAtelier LandschapsarchitectuurHet Rietveld 59-APostbus 6737300 AR ApeldoornT 055-5815999 F 055-5815599I www.arcadis.nlB4oLandschapsarchitectuur +Stedenbouw + RecreatieontwikkelingStadion GalgenwaardHerculesplein 207 B – unit 73584 AA UtrechtT 030-2741780E info@b4o.nlI www.b4o.nlBureau B+Bstedebouw en landschapsarchitectuurbvHerengracht 2521016 BV AmsterdamT 020-6239801 F 020-6203712E bureau@bplusb.nlI www.bplusb.nlBureau Bakker-WeeninkAdviesbureau voor Tuin en LandschapsarchitectuurPitteloseweg 19489 TL ZeyerveenT 0592-356379 F 0592-460344E bbw@planet.nlLodewijk BaljonLandschapsarchitectenCruquiusweg 10Postbus 10681000 BB AmsterdamT 020-6258835 F 020-4206534E landscape@baljon.nlI www.baljon.nlNatascha van den BanLandschapsarchitectuuren stedelijk ontwerpGonnetstraat 262011 KA HaarlemT 023-5763583E info@nataschavandenban.nlI www.nataschavandenban.nlir. M.C. (Rien) van den BergLandschapsarchitect BNTFlorastraat 83972 ES Driebergen-RijsenburgT 0343-512477 F 0343-510806E rienvandenberg@hotmail.comAnk Bleeker en Anneke NautaLandschapsarchitecten bntAlexanderweg 126721 HG BennekomT 0318-416976 F 0318-413637E nautable@tiscali.nlLandschaparchitectenburoBoonWickenburghseweg 503997 MV HoutenT 030-6011449F 030-6012401E info@buroboon.nlBorgo Tuin en LandschapsarchitectuurRietvenseweg 105427 LR BoekelT 0492-324074F 0492-329446Bosch Slabberstuin en landschapsarchitectenParkstraat 316828 JC ArnhemT 026-4427154F 026-4431639arnhem@bosch-slabbers.nlI www.bosch-slabbers.nlVestiging Den Haag1e Sweelinckstraat 302517 GD Den HaagT 070-3554407F 070-3061618E den-haag@bosch-slabbers.nlVestiging MiddelburgTuin en Landschapsarchitecten bvOude Vlissingseweg 1Postbus 1474330 AC MiddelburgT 0118-592288F 0118-591233E zeeland@bosch-slabbers.nlBuro BrekelmansRuijterHattumseweg 148171 RD VaassenT 0578-574555F 0578-577457E info@burobrekelmansruijter.nlI www.burobrekelmansruijter.nlBROAdviseurs in ruimtelijke ordening,economie en milieuBosscheweg 107Postbus 45280 AA BoxtelT 0411-850400F 0411-850401E info@bro.nlI www.bro.nlNevenvestigingen:BRO AmsterdamPlein '40 - '45 11064 SW AmsterdamT 020 506 19 99F 020 506 19 90E amsterdam@bro.nlBRO TegelenIndustriestraat 945931 PK TegelenT 077 373 06 01F 077 373 76 94E tegelen@bro.nlBTL Advies bvTuin- en landschapsarchitecten& omgevingsadviseursParklaan 1Postbus 3855060 AJ OisterwijkT 013-5299555 F 013-5299550E advies@btl.nlI www.btladvies.nlVestiging SteinStationsstraat 61Postbus 5766180 AB ElslooT 046 4360850F 046-4361467E adviesstein@btl.nlBügelHajema Adviseurs b.v.Bureau voor Ruimtelijke Ordening enMilieuUtrechtseweg 73811 NA AmersfoortT 033-4656545F 033-4611411E amersfoort@bugelhajema.nlI www.bugelhajema.nlVestiging AssenVaart nz 48-50Postbus 2749400 AG AssenT 0592-316206F 0592-314035E assen@bugelhajema.nlVestiging LeeuwardenBalthasar Bekkerwei 768914 BE LeeuwardenT 058-2152515F 058-2159198E leeuwarden@bugelhajema.nlP.A.M. Buys bvTuin en Landschapsarchitect bntBosscheweg 375261 AB VughtT 073-6564058F 073-6569927Bijkerk c.s.tuin en landschapsarchitectenHengelosestraat 7917521 PA EnschedeT 053-4359956F 053-4359956E andre@bijkerkcs.euI www.bijkerkcs.euCopijnTuin en LandschapsarchitectenGageldijk 4FPostbus 91773506 GD UtrechtT 030-2644333F 030-2612140E info@copijn.nlI www.copijn.nlJ rn Copijn Bruine BeukGroenekanseweg 903737 AH GroenekanT 0346-211256E copijn@bruinebeuk.nlI www.jorncopijnbruinebeuk.nlCroonen Adviseurs bvHoff van Hollantlaan 7Postbus 4355240 AK RosmalenT 073-5233900F 073-5233999E bureau@croonen.nlI www.croonen.nlVestiging Echt:Diepstraat 3Postbus 2166100 AE EchtT 0475 416440F 0475-416449Debie &Verkuijltuinarchitecten BNTBuro voor tuin en parkrestauratieKasteelpark RenswoudeDorpsstraat 1 A3927 BA RenswoudeT 0318-573292F 0318-570690E info@debieenverkuijl.nlI www.debieenverkuijl.nlDeltavormgroep bvlandschapsarchitectuurstedebouw civiele techniekCaliforniedreef 49Postbus 98423506 GV UtrechtT 030-2611834F 030-2626720E bureau@deltavormgroep.nlI www.deltavormgroep.nlDELVA Landscape ArchitectsNieuwpoortkade 2a1055 RX AmsterdamT 020-6060734F 020-6060954E info@delva.laI www.delva.laMathieu DerckxStedebouw/landschapsarchitectuurPrinsengracht 237 -HA1015 DT AmsterdamT 020-3303540F 020-3303540E mathieuderckx@hetnet.nlI www.mathieuderckx.nlDG Groep bvDuitslandlaan 172391 PC Hazerswoude DorpPostbus 2222770 AE BoskoopT 0172-213460F 0172-210165E info@dggroep.nlI www.dggroep.nlSimone DiegenbachZelfstandig LandschapsarchitectLaan van Swaensteijn 112271 VA VoorburgM 06-10517169E info@sdlandschapsarchitectuur.nlI www.sdlandschapsarchitectuur.nlStudio Diekemalandschapsarchitectuur's-Gravendijkwal 73 g3021 EE RotterdamT 010-4782278F 010-4767104E studiodiekema@xs4all.nlI www.studiodiekema.nlAnnemieke DiekmanLandschapsarchitectenTussen de Bogen 601013 JB AmsterdamT 020-4196266E diekman@xs4all.nlwww.annemieke-diekmanlandschapsarchitecten.nlDLA+ rural and urbanlandscapesWylerbaan 28 - A6561 KR GroesbeekT 024-3976000F 024-3976350E info@dlaplus.nlI www.dlaplus.nlDN Urbland BVVulcanusweg 2592624 AV DelftT 015-2121777 F 015-2157888E info@urbland.comI www.urbland.comNoël van DoorenLandschapsarchitectWillem Arntszkade 58Postbus 131083507 LC UtrechtT 030-2369160E nvandooren@xs4all.nlDSOvertoom 1971054 HT AmsterdamT 020-5301252 F 020-4230627E info@ds.landschapsarchitecten.nlI www.ds.landschapsarchitecten.nlBureau voor Tuin enLandschapsarchitectuurWillemien DijkshoornSingel 170 - 1721015 AH AmsterdamT 020-6254269 F 020-6229112E w.dijkshoorn1@chello.nlBuro van den EerenbeemtTuin en LandschapsarchitectuurPostelstraat 665211 EB ‘s-HertogenboschT 073-6146346F 073-6147005E buro@eerenbeemt.nlÍ www.eerenbeemt.nlElingsvormgevers van natuur en landschapSpoorlaan 50Postbus 2885060 AG OisterwijkT 013-5282844F 013-5217581E info@elings.euI www.elings.euElyps BVVan Berchenstraat 196511 BA NijmegenT 024-3481320F 024-3481321E info@elyps.nlI www.elyps.nlVan Empelen van AalderenPartners bvLandschapsarchitectenVan den Eijndekade 42102 LE HeemstedeT 023-5282802F 023-5287330E vevap@vevap.nlI www.vevap.nlFeddes/OlthofLandschapsarchitectenOndiep Zuidzijde 63551 BW UtrechtT 030-2456123F 030-2456066E info@feddes-olthof.nlI www.feddes-olthof.nlFreelandschapDamstraat 4 bis3531 BV UtrechtT 06-29193153E marc@freelandschap.nlI www.freelandschap.nlG84Bureau voor Tuin enLandschapsarchitektuurBarchman Wuytierslaan 723818 LK AmersfoortT 033-4618411F 033-4657341E amersfoort@g84.nlI www.g84.nlSabine GeerlingsLandschapsarchitectuurVan Citterstraat 33 A3022 LG RotterdamT 06-14127803E info@sabinegeerlingsI www.sabinegeerlings.nlMichael R. van Gessel bnt/bnspBloemgracht 40 hs1015 TK AmsterdamT 020-6253369F 020-4214588E michael@michaelvangessel.comGoedegebuure,Tuin en Landschapsarchitecten BNT bvKienschulpenweg 268071 ZK NunspeetT 0341-254232F 0341-263020E info@goedegebuurebv.nlI www.goedegebuurebv.nlGrasveldTuin- en LandschapsarchitectenGoilberdingerstraat 14aPostbus 4264100 AK CulemborgT 0345-515221F 0345-514864E info@grasveld.comI www.grasveld.comGroen Tuin- &LandschapsarchitectuurDiederichslaan 333971 PA Driebergen-RijsenburgT 0343-532747F 0343-532778E info@groenarchitect.nlI www.groenarchitect.nlGroenTeamAdviescentrum voor natuurontwikkeling,landschapsplanningen groenontwerpBurg. Brandstraat 2Postbus 252840 AA MoordrechtT 0182-377243F 0182-378524E jan@groenteam.nlGrondRR -landschapsarchitect bntBospoort 376711 BT EdeT 06-41592690E vincent@grondrr.nlI www.grondrr.nlGrontmijAdvies en Techniek bvNoord-WestRobijnstraat 11Postbus 2141800 AE AlkmaarT 072-5475757F 072-5475750E noordwest@grontmij.nlI www.grontmij.nlGrontmij Oost - ArnhemT 026 355 83 55E oost@grontmij.nlGrontmij Noord - AssenT 0592 33 88 99noord@grontmij.nlGrontmij Zuid - EindhovenT 040 265 12 11zuid@grontmij.nlGrontmij Midwest - WaddinxveenT 0182 62 55 00midwest@grontmij.nlir. Anja GuinéeLandschapsarchitectStatensingel 92 - A3039 LS RotterdamT 010-4657171F 010-2651015E anja.guinee@versatel.nlDe Gulden SnedeSmidsakker 306666 EJ HeterenT 026-3706630E ldebot@planet.nlIngenieursbureau Den HaagAfdeling Openbare Ruimte1e Haagpoort 25Postbus 126512500 DP Den HaagT 070-3536394F 070-3536330Ruud HagemansOntwerp en Adviesbureau voorTuinarchitectuurDe Rijf 25258 JB BerlicumT 073-5038119F 073-5038119E kantoor@ruudhagemans.nlI www.ruudhagemans.nlHandle with CareOntwerpers Openbare RuimtePanamalaan 1061019 AZ AmsterdamT 020-6658019 F 020-6632691E info@hwc.nlI www.landschapsontwerp.nlBuro HarroRoëllstraat 26814 JD ArnhemT 06-54692908E mail@buroharro.nlI www.buroharro.nlAdviesbureau Haver Droeze bntMuurhuizen 165 B3811 EG AmersfoortT 033-4613535F 033-4651898E info@haverdroeze.nlI www.haverdroeze.nlVan HeesTuin en LandschapsarchitectuurLage Gouwe 2142801 LM GoudaT 0182-523003F 0182-584131E info@vhtl.nlI www.vhtl.nlPlangroep Heggen bvParkweg 1aPostbus 446120 AA BornT 046-4582222F 046-4580288E info@plangroep-heggen.nlI www.plangroep-heggen.nlMarc HendriksAtelier 12Schuttersweg 126585 KR MookT 024-6962198E info@atelier12.nlI www.aterlier12.nlHeukelom VerbeeklandschapsarchitectuurKoningin Julianastraat 21 a6271 CB GulpenT 043-4503045F 043-4504670E info@heukelomverbeek.nlI www.heukelomverbeek.nlHeusschen CopierAfdeling LandschapsarchitectuurRijksweg 126271 AE GulpenT 043-4583437F 043-4583647E info@hclt.nlI www.hclt.nlH+N+SLandschapsarchitectenSoesterweg 300Postbus 16033800 BP AmersfoortT 033-4328036F 033-4328280E mail@hnsland.nlI www.hnsland.nlHollandschap bvAdviesburo voor Stad- en LandschapsinrichtingMoerdijkstraat 23Postbus 132750 AA MoerkapelleT 079-5931819F 079-5932498E mail@hollandschap.nlI www.hollandschap.nlHollandsgroentuin en landschapsarchitecten bvLutkemeerweg 328Postbus 93491006 AH AmsterdamT 020-6677790F 020-6677778E info@hollandsgroenbv.nlI www.hollandsgroenbv.nlBuro HollemaTuin en LandschapsarchitectenAsserstraat 129451 AC RoldeT 0592-241313F 0592-243085E info@burohollema.nlI www.burohollema.nlTuinarchitectenburoArend Jan van der Horst bntVlissingsestraat 74331 KT MiddelburgT 0118-643743F 0118-681801E info@tuinarchitect.nlI www.tuinarchitect.nlHOSPERlandschapsarchitectuuren stedebouwKinderhuissingel 1dPostbus 52312000 CE HaarlemT 023-5317060F 023-5318160E info@hosper.nlI www.hosper.nlVestiging ZwedenTriewaldsgränd 111129 StockholmT 00-46-8-4115410F 00-46-8-249864Het Landelijk Dagblad 45

NVTL BUREAULIJSTHoutman + SanderLandschapsarchitectuurEerste Reitse Dreef 745233 JM 'S-HertogenboschT 06-28807093E info@houtmanensander.nlI www.houtmanensander.nlDick HuigensTuinarchitectuur bvBellefleur 16708 LL WageningenT 0317-410926F 0317-415106E info@dickhuigens.nlI www.dickhuigens.nlKees Hund T.& L. ArchitectSingel 421015 AB AmsterdamT 020-4204208E keeshund.landschap@planet.nlI www.keeshund.nli3m2r Formule voor LeefruimteAtjehstraat 72585 VG Den HaagT 070-4274647F 070-3647449E i3m2r@xs4all.nlInbo Stedenbouwkundigen &LandschapsarchitectenGeeresteinselaan 39Postbus 573930 EB WoudenbergT 033-28682 11F 033-2862409E info@inbo.comI www.inbo.comINTEGRALIS PPAan de Beek 26866 CV HeelsumT 0317 318478F 0317 313323E fritsruyten@integralispp.comI www.integralispp.comPlanburo Infra Groen bvAdviseurs voor de buitenruimteAert van Nesstraat 1 h2901 BH Capelle aan den IJsselT 010-4506041F 010-4513509E mail@infragroen.nlI www.infragroen.nlGolf- en LandschapsarchitectuurGerard Jol bvMiddenduinerweg 752082 LC SantpoortT 023-5376449F 023-5376498E info@jolgolfdesign.nlI www.jolgolfdesign.nlKarres en BrandsLandschapsarchitectenOude Amersfoortseweg 1231212 AA HilversumT 035-6422962F 035-6836362E info@karresenbrands.nlI www.karresenbrands.nlLandscape studioWakkerendijk 1523755 DG EemnesT 035-5387770F 035-5317168E theo@landscapestudio.nlI www.landscapestudio.nlBureau Els KolffLandschapsarchitectuur en StedebouwC G Wiegersweg 339684 EK FinsterwoldeT 0597-332801F 0597-332873E elskolff@planet.nlRobbert de Koninglandschapsarchitect bntOude Kraan 72Postbus 96800 AA ArnhemT 026-4950415F 026-4950416E info@robbertdekoning.nlI www.robbertdekoning.nlMariëlle KokLandschapsarchitect BNTStrijp-S SWA 4.005Glaslaan 25616 LW EindhovenT 040-2516114E mk@mariellekok-landschapsarchitect.nlI www.mariellekok-landschapsarchitect.nlKragtenLandschapsarchitectuurSchoolstraat 86049 BN Herten-RoermondT 0475-395979F 0475-317545E hvd@kragten.nlNevenvestiging:'s-HertogenboschHambakenwetering 1Postbus 23095202 CH 's-HertogenboschT 088-3366333F 088-3366099Buro KruitTuin- & LandschapsarchitectuurKoornstraat 10 j5341 BR OssT 0412-624468E info@burokruit.nlI www.burokruit.nlKuiperCompagnonsBureau voor Ruimtelijke Ordening,Architectuur, LandschapSchiegebouwVan Nelleweg 6060Postbus 130603004 HB RotterdamT 010-4330099F 010-4045669E kuiper@kuiper.nlI www.kuiper.nlGroen Ontwerp KuiperAdviesbureau voor Tuin en LandschapsarchitectuurSleënburgsestraat 376671 ZB ZettenT 0488-452913Ben KuipersStrategie, Ontwerp en Adviesvoor de BuitenruimteHoefijzersteeg 62611 NP DelftT 015-2147035F 015-2147024E info@benkuipers.nlI www.benkuipers.nlProf.dr.ir. Wybe KuitertTuin- en Landschapsarchitect bntTarthorst 3976708 HN WageningenT 0317-428663F 0317-428667E info@wybekuitert.nlI www.wybekuitert.nlLagendijkTuin en Landschapsarchitecten BVWeegbree 8Postbus 672860 AB BergambachtT 0182-357077F 0182-357027E info@lagendijkTLarchitecten.nlI www.lagendijktlarchitecten.nlLANDLABStudio voor landschapsarchitectuurAmsterdamseweg 216814 GA ArnhemT 026-4426650F 026-4420988E bram@landlab.nlI www.landlab.nlLandscape Architectsfor SaleStedebouw Architectuur LandschapEcologieNieuwe Kerkstraat 1191018 VJ AmsterdamT 020-6244226F 020-6244228E mail@la4sale.nlI www.la4sale.nlLandschappartners bvAdviseurs voor Ruimtelijke Planningen Omgevingsv.De Dompelaar 1aPostbus 2593454 ZM De MeernT 030-6666199F 030-6621546E info@landschappartners.nlI www.landschappartners.nlJos van de LindeloofTuin en LandschapsarchitectenbureauMartinus Nijhofflaan 2Postbus 10962600 BB DelftT 015-2133444F 015-2840917E info@josvandelindeloof.nlI www.josvandelindeloof.nlLindemansLandschapsarchitectenZuiderend 839203 TK DrachtenT 0512-530615F 0512-510477E rob@lindemanslandschapsarchitecten.nlI www.lindemanslandschapsarchitecten.nlLola landscape architects1e Middellandstraat 1033021 BD RotterdamT 010-4141368E lola@lolaweb.nlI www.lolaweb.nlLOS stadomlandVeemarktkade 8Postbus 1425201 AC ’S-HertogenboschT 073-7113770F 073-7113771E info@losstadomland.nlI www.losstadomland.nlL+P GroepKloosterstraat 1Postbus 1495670 AC NuenenT 040-2952990F 040-2840278E info@lpgroep.nlI www.lpgroep.nlBuro Lubbers bvLandschapsarchitectuur& Stedelijk OntwerpOude Dieze 17Postbus 15305200 BN ’S-HertogenboschT 073-6149321F 073-6140920E bastion@burolubbers.nlI www.burolubbers.nlEric Luiten -Landschapsarchitect bntHoefijzersteeg 6Postbus 10922600 BB DelftM 06-10949546E ericluiten@xs4all.nlLoes LijmbachTuin en LandschapsarchitectuurAnjelierstraat 414261 CK Wijk en AalburgT 0416-693266F 0416-696727E lijmbach@zonnet.nlI www.loeslijmbachlandschappen.nlMarcelis WolakLandschapsarchitectuurItaliaanseweg 6Postbus 1556860 AD OosterbeekT 026-3390151F 026-3390107E info@marceliswolak.nlI www.marceliswolak.nlMaris landschapsontwerp& techniekGildenveld 18Postbus 2053890 AE ZeewoldeT 036-5220971F 036-5220972E info@bureau-maris.nlI www.bureau-maris.nlMD LandschapsarchitectenViaducstraat 3aPostbus 4589700 AL GroningenT 050-5278218F 050-3603825E info@mdlandschapsarchitecten.nlI www.mdlandschapsarchitecten.nlDr.ir. J.H.A. MeeusOnderzoek en OntwerpPels Rijckenstraat 26814 DL ArnhemT 026-4451210F 026-3701473E johanmeeus@planet.nlmRO bvmaatschap voorRuimtelijke Ordening't Zand 303811 GC AmersfoortT 033-4614342F 033-4614990E info@mro.nlI www.mro.nlMTD LandschapsarchitectenZuid-Willemsvaart 142Postbus 52255201 GE ’S-HertogenboschT 073-6125033F 073-6136665E mtd@mtdlandschapsachitecten.nlI www.mtdlandschapsarchitecten.nlmxt landschappenKinderhuissingel 1-FPostbus 21202002 CC HaarlemT 023-5266566E mxt@marnixtavenier.nlI www.marnixtavenier.nlMooie Nel Architektenvoor landschap tuin en interieurRaam 122 -1262801 VN GoudaT 0182-584192F 0182-584279E info@mooienel.nlI www.mooienelarchitecten.nlNL GroupNetherlands Landscape ArchitectsS. de Landasstraat 596814 DB ArnhemT 026-4428943F 026-4434462NoordPeil Landschap &StedenbouwDe Weide 18604 VL SneekT 0515-424048F 0515-430552E info@noordpeil.nlI www.noordpeil.nlNXTLANDSCAPESWijnstraat 963011 TR RotterdamT 010-4369005E info@nxtlandscapes.nlE www.nxtlandscapes.nlOD 205Stedenbouw, Onderzoeken Landschap bvOude Delft 205Postbus 28902601 CW DelftT 015-2131915 F 015-2141748E od205@od205.nlI www.od205.nlOikos Design vofBosrandweg 56703 EB WageningenT 0317-410508F 0317-450698E oikos@okoisdesign.nlI www.oikosdesign.nlOKRA LandschapsarchitectenbvOudegracht 233511 AB UtrechtT 030-2734249 F 030-2735128E info@okra.nlI www.okra.nlOostzeestedenbouwTivolilaan 205Postbus 96800 AA ArnhemT 026-4423342 F 026-4458512E info@oostzee.nlI www.oostzee.nlOVSLJan de la Barlaan 215212 NJ ‘s-HertogenboschT 06-55108818E info@ovsl.nlI www.ovsl.nlP2landschapsarchitectenVan Hengellaan 211217 AR HilversumVan Paridon x de GrootlandschapsarchitectenObiplein 181094 RB AmsterdamT 020-4687477E mail@vpxdg.nlI www.vpxdg.nlParklaan LandschapsarchitectenVughterstraat 2805211 GR ’S-HertogenboschT 073-6140191F 073-6130623E post@parklaan.nlI www.parklaan.nlPartitioBureau Voor Tuin en LandschapsarchitectuurNieuwe Haven 24301 DM ZierikzeeT 0111-410420F 0111-410950E info@partitio.nlI www.partitio.nlVestiging Numansdorp:Rijksstraatweg 74aPostbus 74213280 AE NumansdorpT 0186-682244F 0186-682000E info@partitio.nlir. Guido W.F.M. PaumenTuin & Landschapsarchitect bntPastoorswal 4Postbus 22566040 AD RoermondT 0475-430684F 0475-430685E info@guidopaumen.nlI www.guidopaumen.nlMariske Pemmelaar-GrootSVLA / Studio voor LandschapsArchitectuurFreulewei 68412 CD HoornsterzwaagT 0516-463680F 0516-463687E mpg@svla.nlI www.svla.nlBuro ir. Ronald PfeifferWeverstraat 1046862 DS OosterbeekT 026-3341837E ronpfeiffer@xs4all.nlPlancompagnonsLandschapsarchitecten bntArchimedesstraat 914816 BA BredaT 076-5878196F 076-5713741E info@plancompagnons.nlI www.plancompagnons.nlBuro Poelmans ReesinkLandschapsarchitectuurVelperweg 836824 HH ArnhemT 026-4453915F 026-4428661E info@poelmansreesink.nlI www.poelmansreesink.nlBureau Poortvliet & Partnerslandscape architects bntKerkweg 40Postbus 167360 AA BeekbergenT 055-5062981F 055-5063921E info@poortvlietenpartners.nlI www.poortvlietenpartners.nlPouderoyen CompagnonsVormgeving van Stad en Land bvSt. Stevenskerkhof 2Postbus 1566500 AD NijmegenT 024-3224579F 024-3241240E info@pouderoyen.nlI www.pouderoyen.nlTuinarchitectenbureau ElsProostZijlweg 502013 DJ HaarlemT 023-5427141F 023-5328407E els@proost.comI www.elsproost-tuinen.nlQuadratAtelier voor Stedebouw, Landschap enArchitectuurScheepmakershaven 563011 VA RotterdamT 010-4133088F 010-4132916E atelier@quadrat.nlI www.quadrat.nlREDscape Landscape& UrbanismGroenhoedenveem 81019 BL AmsterdamT 020-3622822E info@redscape.nlI www.redscape.nlIngenieursbureauGemeentewerken RotterdamGalvanistraat 15Postbus 66333002 AP RotterdamT 010-4896922F 010-4895548E ingenieursbureau@gw.rotterdam.nlI www.gw.rotterdam.nlRROG Stedenbouwen LandschapPilotenstraat 6 A1059 CJ AmsterdamT 020-6765503F 020-6765505E colombijn@rrog.nlI www.rrog.nlBuro Ruimte & GroenTuin- en LandschapsarchitectuurPlein 194454 AS BorsseleT 0113-354074F 0113-354098E info@ruimte-groen.nlI www.ruimte-groen.nlRuimteprojectenWildeveenstraat 83061 GZ RotterdamT 010 2653859E info@ruimteprojecten.nlI www.ruimteprojecten.nlBuro Mien RuysTuin en Landschapsarchitecten bvAmstel 1571018 ER AmsterdamT 020-6225873F 020-6207421E buro@mienruys.nlI www.mienruys.nlPeter de RuyterlandschapsarchitectuurVoorhelmstraat 23-005Postadres:Zonnelaan 452012 TB HaarlemT 06-20208444E info@peterderuyter.nlI www.peterderuyter.nlMichiel den Ruijter bv/DEN.etcStedebouw en LandschapsarchitectuurHoflaan 386953 AM DierenT 0313-419135F 0313-419136E office@denetc.nlI www.denetc.nlir. C.A. RijkeboerTuin en Landschapsarchitect bntLepeltjesheide 378471 WB WolvegaT 0561-615493F 0561-615493E c.a.rijkeboer@hetnet.nlRijnboutt bvBarentszplein 71013 NJ AmsterdamT 020-5304810F 020-5304820E info@rijnboutt.nlI www.rijnboutt.nlSAB AdviesgroepFrombergdwarsstraat 54Postbus 4796800 AL ArnhemT 026-3576911F 026-3576611E arnhem@sab.nlI www.sab.nlNevenvestigingen:SAB AmsterdamJacob Bontiusplaats 91018 LL AmsterdamT 020 5682990F 020-5682999E amsterdam@sab.nlSAB EindhovenMeerkollaan 95613 BS EindhovenT 040 2125575F 040-2127155E eindhoven@sab.nlBuro Sant en CoLandschapsarchitectuur1e Sweelinckstraat 722517 GG Den HaagT 070-3463786F 070-3464912E buro@santenco.nlI www.santenco.nl46Het Landelijk Dagblad

Renée SantemaTuin-en Landschapsarchitect bntKoningsplein 412518 JH Den HaagT 070-3451956E info@santematuin.nlI www.santematuin.nlSB4Bureau voorHistorische Tuinen,Parken en LandschappenCosterweg 1 N6702 AA WageningenT 0317-424167F 0317-411752E info@sb4.nlI www.sb4.nlSchoklandDe Watertoren 53912 AK RhenenT 0317-614735F 0317 616214E info@schokland.comI www.schokland.comBuro voor OmgevingsarchitectuurClemens Schoon bntSelmien East 499247 TT UreterpT 0512-301614F 0512-301644E clemens.schoon@planet.nlSlag bvSamenwerkendeLandschaps Advies GroepZonnebloemweg 89765 HW PaterswoldeT 050-3090952F 050-3090508E info@slag.nlI www.slag.nlNevenvestiging:Apeldoorn, Ede, Tiel, Krimpen a/dIJssel, Aldeboarn, VleutenSONburo voor tuin- enlandschapontwerpenHuserstraat 33861 CJ NijkerkT 033-2461044F 033-2450904E info@buroson.nlI www.buroson.nlSonsbeek Adviseurs bvRuimtelijke Ordening,Stedebouw,Landschap,Architectuur,MilieuBurgemeestersplein 26814 DM ArnhemT 026-4456255F 026-3513781E sonsbeek@sonsbeek.nlI www.sonsbeek.nlStam Tuin enLandschapsarchitectuurKeijenbergseweg 56704 PJ WageningenT 0317-422155 F 0317-450997E sneep.stam@12move.nlStrootmanLandschapsarchitectenPiraeusplein 371019 NM AmsterdamT 020-4194169F 020-4190617E berno@strootman.netI www.strootman.netTaken BVKapellerlaan 179Postbus 1206040 AC RoermondT 0475-330271F 0475-330010E roermond@taken.nlI www.taken.nlTedderTuin- en Landschapsarchitectuur2e Zeesluisdwarsweg 62583 DW Den HaagT 070-3585426F 070-3589191E info@ktedder.nltlu landschapsarchitectenOudegracht 2313511 NK UtrechtT 030-2332245F 030-2332258E info@tlulandschapsarchitecten.nlI www.tlulandschapsarchitecten.nlJhon van VeelenHoogstraat 346011 RZ EllE jhon@vanveelen.tvI www.vanveelen.tvveenenbos en boschlandschapsarchitectenZypendaalseweg 516814 CD ArnhemT 026-3515195E info@veenenbosenbosch.nlI www.veenenbosenbosch.nlAbe VeenstraLandschapsarchitectPostbus 1816850 AD HuissenT 06-36455106E mail@abeveenstra.nlI www.abeveenstra.nlVermeulen WindsantArchitectenZaanenlaan 1082024 ZD HaarlemT 023-5271586F 023-5252441E info@vermeulenwindsant.nlI www.vermeulenwindsant.nlVHPstedebouwkundigen +architecten +landschapsarchitectenPrins Hendrikkade 14Postbus 90313007 AA RotterdamT 010-4520744F 010-4532454E vhp@vhp.nlI www.vhp.nlVistaLandscape and urban designPrinsengracht 2531016 GV AmsterdamT 020-6224431F 020-6393807E vista@vista.nlI www.vista.nlBob van der Vliettuin-en landschapsarchitectuurbnt avbStationsweg 165211 TW ’S-HertogenboschT 073-6146962 F 073-6890881E bobvandervliet@wanadoo.nlVlug & PartnersStedebouw & LandschapsarchitectuurPedro de Medinalaan 1281086 XR AmsterdamT 020-6923007F 020-4639259E buro@vlugp.nlI www.vlugp.nlVollmer & PartnersGoeman Borgesiuslaan 77Postbus 97693506 GT UtrechtT 030-6664302 F 030-7551502E info@vp.nlI www.vp.nlVS landschapsarchitecuurW. Hioolenstraat 143065 LE RotterdamT 010-2020632E vibekescheffener@zonnet.nlI www.scheffener.nlWest 8urban design &landscape architecture bvMaaskant gebouwSchiehaven 13m3024 EC RotterdamT 010-4855801 F 010-4856323E west8@west8.nlI www.west8.nlBureau voor Tuin enLandschapsarchitectuurL.W. Wiegersma bntJ.M.Kemperstraat 163581 KH UtrechtT 030-2510353F 030-6361497E lodewijkwiegersma@hotmail.comWilleLandschaps- &BegraafplaatsarchitectuurDorpsstraat 372396 HB Koudekerk aan den RijnT 071-3419097F 071-3415888E info@adawille.nlI www.adawille.nlWissing Stedebouw enRuimtelijke Vormgeving bvKruidentuin 5Postbus 372990 AA BarendrechtT 0180-613144F 0180-620461E info@wissing.nlI www.wissing.nlSaskia de WitLandschapsarchitectuurMeeuwenlaan 110 -21021 JM AmsterdamT 020-6320212F 020-6320212E info@saskiadewit.nlI www.saskiadewit.nlBuro WitsenburgBuro voor Stedelijke LandschapsarchitectuurBorneolaan 2501019 KJ AmsterdamT 020-4183998E mail@burowitsenburg.nlI www.burowitsenburg.nlwUrckarchitectuur stedenbouw landschapSluisjesdijk 463087 AH RotterdamT 010-4290709F 010-4293601E info@wurck.nlI www.wurck.nlDe Wijde BlikSamenwerkendeLandschapsarchitectenKeukenstraat 483512 NG UtrechtT 030-2311509F 030-2232459E a.tilanus@casema.nlE lodewijk.wiegersma@hotmail.comYkema Tuin- enLandschapsarchitectuurVreelust 242804 LH GoudaT 06-21288885E ykemak@xs4all.nlI www.nok.nlBuro ZichtlijnTuin- & landschapsarchitectuurAntoniusstraat 62Postbus 1045170 AC KaatsheuvelT 0416-530295F 0416-272983E info@zichtlijn.nlI www.zichtlijn.nlZijaanzichtOude Kraan 72Postbus 2476800 AE ArnhemT 026-4459503F 026-4453983E info@zijaanzicht.nlI www.zijaanzicht.nlN V T LHet Landelijk Dagblad 47