Vissen en geluidsoverlast

vissengeluidsoverlasteffect van geluidsbelasting onder waterop zoetwatervissenilse van opzeeland, hans slabbekoorn, tjeerd andringa, carel ten caterijksuniversiteit groningen&universiteit leiden

Vissen en geluidsoverlastEffect van geluidsbelasting onder water op zoetwatervissenFebruari 2007Auteurs:Ilse van Opzeeland*+Hans SlabbekoornTjeerd Andringa*+Carel ten Cate* Auditory Cognition Group, Kunstmatige Intelligentie, Rijksuniversiteit Groningen+Gedragsbiologie, Instituut voor Biologie, Universiteit Leiden

InhoudsopgaveSamenvatting 4Doel van het rapport 5Nederland en water 6Water en geluid 6Menselijke geluidsbronnen in en om het water 6De functie van geluid voor vissen 8Wat vissen kunnen horen 9Effecten van lawaai op vissen 9Zoetwatervissen van de Rode Lijst 13Conclusies 15Volgende stappen 15Literatuurverwijzingen 16Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

4SamenvattingDe menselijke activiteit op en rond de oppervlaktewateren van Nederland neemt sterk toe. Alsgevolg hiervan is er zeer waarschijnlijk sprake van een drastische toename van de geluidsbelastingonder water. Tweederde van alle zoetwatervissoorten behoort tot de 'hoorspecialisten' en isuitzonderlijk gevoelig voor geluid. Met name deze groep zal vermoedelijk aanzienlijke hinderondervinden van geluidstoename onder water. Afhankelijk van de mate waarin vissen wordenverstoord, kan dit consequenties hebben voor o.a. akoestische communicatie, voortplanting,gezondheid, verspreiding, migratie en daarmee mogelijk het voortbestaan van een populatie. Weconstateren echter een schrijnend gebrek aan kennis over de geluidsbelasting die menselijkeactiviteit onder water veroorzaakt en aan inzicht in de effecten die deze geluidsbelasting heeft opde Nederlandse zoetwatervissen.Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

5Doel van dit rapportMet dit rapport willen wij een tot nu toe nauwelijks onderkende, maar snel verslechterendemilieufactor onder de aandacht brengen: geluidsoverlast onder water. Verschillende bronnenwijzen erop dat deze verslechtering belangrijke gevolgen kan hebben voor diverse vissoorten.Mede in het kader van het ontwikkelen van een welzijnsbeleid voor vissen (beleidsbrief MinisterieLNV ‘Welzijn vis’, 2002) is het van belang dat er meer inzicht wordt verkregen in het effect datgeluidsbelasting mogelijk heeft op de Nederlandse zoetwatervissen. Wij pleiten hierbij voor eengerichte studie naar de aard en omvang van geluidsoverlast in Nederlandse binnenwateren en naarde impact daarvan op zoetwatervissen. Een dergelijke studie is essentieel om te komen totmaatregelen die schadelijke gevolgen van onderwatergeluid inperken of voorkomen.Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

6Nederland en water1,2waarneembaar . Door de goede transmissieeigenschappenvan water heeft geluid datNederland is rijk aan oppervlaktewater: ingeproduceerd wordt door menselijke activiteitsloten, kanalen, in grote waterlopen zoals dein of bij water in veel gevallen invloed op eenRijn en Maas, en in de vorm van meren engroot gebied rondom de geluidsbron. Hetplassen. De omvang van het oppervlaktewatergeluid van luchtkanonnen die worden gebruiktin Nederland heeft er mede toe bijgedragen datvoor seismisch onderzoek aan de zeebodem isde Nederlandse binnenvaartvloot zich heefthoorbaar op een afstand van 100 km van de3.ontwikkeld tot de grootste en modernste vangeluidsbron Metingen aan geluidsniveaus dieEuropa. Daarnaast zijn de binnenwateren inzeeschepen onder water produceren laten zienNederland ook van grote betekenis voordat de scheepsmotoren nog zeer goed hoorbaarrecreatie, de binnen- en sportvisserij en hetzijn op een afstand van tientallen kilometers van3,4.toerisme.In Nederland vormen binnenvaartschepen,gemotoriseerde pleziervaartuigen en bouw-activiteit in en aan watergebieden drie bronnenvan geluid die bijdragen aan de toenemendegeluidsniveaus onder water.Vanwege milieutechnische en klimatologischeveranderingen wordt er veel aandacht besteedaan waterbeheer en het monitoren van dewaterkwaliteit. Sinds de komst van de wet op deverontreiniging van oppervlaktewateren is dekwaliteit van het oppervlaktewater in Nederlandsterk verbeterd. Via de KaderrichtlijnWater wordt nu ook op internationaal niveausamengewerkt aan een betere waterkwaliteit.Echter, een belangrijk aspect van water dat totop heden verwaarloosd is, is het toenemendegeluidsniveau onder water als gevolg vanscheepvaart, recreatie en bouwwerkzaamhedenin en rond de Nederlandse oppervlaktewateren.Over de impact hiervan op de habitatkwaliteitonder water is tot dusver vrijwel niets bekend.het schip Ook van geluiden geproduceerddoor activiteiten aan wal is bekend dat dezekunnen worden overgedragen aan water.Menselijke geluidsbronnenin en om het waterBinnenscheepvaartNederland beschikt over de grootste en5,6modernste binnenvaartvloot van Europa . Degemiddelde laadcapaciteit van Nederlandsebinnenvaartschepen is de laatste 30 jaar sterkvergroot (Figuur 1). Het gemiddelde motorvermogenvan de Nederlandse binnenvaart-Water en geluidschepen is als gevolg van deze capaciteits-Geluid gedraagt zich in water anders dan in 5verandering eveneens toegenomen . Recentlucht. Door het verschil in dichtheid plantbuitenlands onderzoek heeft de toename in hetgeluid zich in water vijf keer zo snel voort. Deaantal zeeschepen met zwaardere scheepsmodraagwijdtevan geluid in water is veel grotertoren aangewezen als een van de belangrijkstedan in lucht, waardoor geluid onder water overfactoren voor de forse toename van geluid in deveel grotere afstanden hoorbaar is dan boven 4,7oceanen . Tot dusver heeft onderzoek naarwater. Een kenmerkend voorbeeld van de grotegeluid onder water zich vooral geconcentreerddraagwijdte van geluid onder water zijn deop mariene omgevingen en bestaan er geenvocalisaties van de blauwe (Balaenoptera musculus)gegevens voor zoetwatermilieus over deen gewone vinvis (B. physalus). De vocalisatiesgeluidsniveaus die binnenvaartschepen invan deze dieren zijn onder water op een afstandvaarwegen produceren.van 1600 km van het vocaliserende individu nogVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

7Pleziervaarttot 2004. De toename van het aantalRecent onderzoek van het Ministerie van LNV gemotoriseerde vaartuigen in de afgelopen 30stelde dat het aantal gemotoriseerde pleziergeluidsniveausjaar heeft zonder twijfel gevolgen gehad voor devaartuigen, zoals motorboten, zeilboten,onder water in recreatie-kajuitboten en jetski's, dat met enige regelmaat gebieden en vaarwegen. Gegevens met betrek-wordt gebruikt, in de afgelopen 30 jaar bijna is king tot de geluidsniveaus die gemotoriseerdeverdrievoudigd in Nederland (van 138.500 in vaartuigen produceren ontbreken echter tot81976 tot 395.760 in 2005) . Figuur 2 laat de groei dusver geheel, zowel voor de binnenlandse alszien van het aantal ligplaatsen voor pleziervaartuigende buitenlandse situatievoor het IJsselmeergebied vanaf1960Fig. 1. De samenstelling van deNederlandse vloot is de afgelopen30 jaar drastisch veranderd enzal dat de komende jaren ook nogblijven doen. De nadruk ligthierbij duidelijk op schaalvergroting(Bron: Bureau VoorlichtingBinnenvaart).Fig. 2. Ontwikkeling van dewatersport in het IJsselmeergebiedin de periode 1960 tot 2004(Bron Waterrecreatie AdviesLelystad, 2005).Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

8Bouwen in en aan het waterWaterbewust bouwen wordt door veel organisatiesaangewezen als mogelijke oplossingvoor het gebrek aan ruimte en/of het gebrekaan waterberging dat in grote delen vanNederland een rol speelt. Dit resulteert ondermeer in een groeiend aantal bouwprojecten inen aan bestaande watergebieden. De nieuwsteuitbreiding van Amsterdam, de eilanden in hetIJmeer (IJburg) is hier een bekend voorbeeldvan. Ook groeit het aantal jachthavens enworden er meer bruggen en aquaductenaangelegd. De bouwactiviteiten (bijvoorbeeldheiwerkzaamheden) tijdens de aanleg vandergelijke projecten hebben aanzienlijkeconsequenties voor de geluidsniveaus onder9water . Metingen aan geluidsniveaus voor,tijdens en na de aanleg maken deel uit van demilieu effect rapportage, maar beperken zich10-14tot de situatie boven water .Heiwerkzaamheden nabij watergebieden (Foto1) creëren een complex geluidsveld onderwater met plaatselijk zeer hoog energetische9geluidsgolven . Gegevens over het bereik vandeze geluidsgolven onder water zijn schaars ensterk afhankelijk van omgevingsfactoren zoals9,15bodemsubstraat, waterdiepte etc .Foto 1. Heiwerkzaamheden in en aan bestaandewatergebieden creëren een zeer complex geluidsveldonder water met plaatselijk zeer hoog energetischegeluidsgolven (Foto Van Vliet Waddinxveen).De functie van geluid voorvissenhet meest betrouwbare communicatiekanaal16,17,18voor vissen . Hoewel er grote verschillenzijn in de gevoeligheid voor geluid tussenvissen, wordt aangenomen dat alle vissen geluid16,19Geluid speelt niet alleen boven water een waarnemen .belangrijke rol voor veel organismen, maarzeker ook onder water. Water is in veel gevallen Vissen gebruiken geluid uit de omgeving alseen beter medium dan lucht als het om geluids- bron van informatie over de omgeving. Hettransmissie gaat, en ook hebben geluidssignalen geluid van golven en wind speelt voor veelonder water diverse voordelen ten opzichte van vissoorten een rol in het detecteren van debijvoorbeeld chemische of visuele signalen. aanwezigheid en positie van objecten. Zo helptNaast een grote draagwijdte en voortplantings- geluid uit koraalriffen vislarven van koraalsnelheid,heeft geluid ook als voordeel dat het vissen om geschikte habitats voor vestiging te20niet afhankelijk is van de lichtsituatie: ook in vinden .troebel water of 's nachts zijn geluidssignaleneen prima communicatiemiddel. Ook is geluid Veel vissoorten gebruiken geluid ook voorzeer geschikt om richting en afstand te bepalen. communicatie, zowel binnen als tussenGeluid onder water wordt daarom gezien als16,17,18soorten . De geluiden die vissen producerenVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

9zijn in veel gevallen breedbandige signalen met binnenoor het geluid versterkt. De met luchtrelatief lage frequenties (met de meeste energie gevulde zwemblaas of holte heeft een lagebeneden 500 Hz). Variatie in de duur van akoestische weerstand (impedantie) en wordtgeluidselementen en de pauzes ertussen spelen gemakkelijk in beweging gebracht door geluidvaak een belangrijke rol bij informatie- onder water. Door de mechanische koppelingoverdracht, bij oriëntatie en bij het herkennen tussen zwemblaas en oorkamers worden de21,22,23van soortgenoten en individu-en . Een zogenaamde gehoorsteentjes (of otolieten) inbelangrijk aspect van het coderen van de oorkamers sterker in beweging gebracht daninformatie in de temporele structuur in plaats mogelijk zou zijn door de invloed van alleen devan in de frequentie, is dat zulke informatie directe geluidsgolven. Hoewel er aanzienlijkebeter behouden blijft als het signaal zich variatie in gevoeligheden bestaat tussen24voortplant over lange afstanden . Vissen soorten, geldt over het algemeen dat hoor-kunnen geluid produceren door middel van o.a. specialisten gevoelig zijn voor geluiden tussenhet bewegen van vinnen, raspen met tanden of de 50 en 2000 Hz. Hoorgeneralisten zijn16,25pulseren van de zwemblaas . Tijdens de gevoelig voor geluiden met een frequentie19voortplanting produceert het mannetje van tussen de 50 en 500 Hz . De hoorspecialistenveel vissoorten geluid om vrouwtjes aan te zijn over het hele frequentiebereik gevoeliger26,27,28trekken om mee te paren . Bij andere voor geluid dan hoorgeneralisten, behalve voorsoorten synchroniseert het geluid dat vissen signalen onder de 200 Hz. Daarnaast is er nogproduceren tijdens de voortplanting het een aantal vissoorten dat ultrageluid kan29,30paringsgedrag van beide seksen . Ook bij waarnemen; haring-achtigen zoals fint (Alosa31 32territoriaal gedrag , het vormen van scholen fallax) en elft (A. alosa) nemen geluiden tot 1803633,34en het detecteren van prooi en predatoren kHz waar .speelt geluid bij veel vissoorten een belangrijkerol. Tweederde van alle zoetwatervissoorten37behoort tot de hoorspecialisten en is dus erggevoelig voor geluid. Zoetwater is, althanshistorisch gezien over het algemeen relatiefWat vissen kunnen horenrustig vergeleken met mariene habitats. Deakoestische omstandigheden in zoetwaterBij vissen hebben zich twee sensorische hebben er toe bijgedragen dat het gehoor vansystemen ontwikkeld om zowel op zeer korte met name veel zoetwatervissoorten zich heeftals lange afstand geluidsvelden te kunnen38gespecialiseerd . De aanpassingen in hetwaarnemen; het zijlijnorgaan en het oor. Het gehoor stelden deze visgroep in staat om beterzijlijnorgaan speelt met name een rol bij het gebruik te maken van akoestische informatiewaarnemen van deeltjesbeweging op zeer korte uit hun omgeving, met betrekking tot deafstand (1 à 2 lichaamslengten) en reageert op aanwezigheid en intentie van soortgenoten,beweging van de vis en beweging van het water.39,40prooidieren en predatoren .Het gehoororgaan van vissen is gevoelig voorveranderingen in waterdruk en kan signalenover lange afstanden waarnemen.Effect van lawaai op vissenOp basis van hun gevoeligheid voor geluidkunnen vissen worden ingedeeld in tweegroepen: hoorspecialisten en hoorgenera- De literatuur beschrijft een aantal verschillende35listen . Bij hoorspecialisten wordt door een effecten die geluid op vissen kan hebben.mechanische koppeling tussen de zwemblaas Een belangrijk onderscheid in de typenof een andere luchtgevulde holte en het geluiden die van invloed kunnen zijn, moetVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

10worden gemaakt tussen impulsgeluiden van beschadigingen. In verschillende anderezeer korte duur met een hoge geluidsintensiteit rapporten achten de auteurs het echteren langdurige of continue geluiden met een waarschijnlijk dat de zone waarin verwonmatigegeluidsintensiteit.dingen, tijdelijke of permanente gehoorbeschadigingenkunnen optreden bij vissen, zichImpulsgeluiden9,15,42uitstrekt tot 1000m van de heipaal .Impulsgeluiden ontstaan als gevolg van Heiwerkzaamheden en explosies onder waterexplosies, sonar, impactcontact (zoals heigeluidenproduceren relatief laagfrequente impuls-werkzaamheden) of seismisch onderzoek enmet zeer hoge geluidsniveaus.kunnen ernstige fysiologische schade verwerdenOnderzoek aan vissen die experimenteeloorzaken bij vissen. Een intern rapport vanblootgesteld aan dergelijke signalen41Caltrans beschrijft de effecten van heiwerklageheeft uitgewezen dat de hoge geluidsniveaus bijzaamheden op gekooide vissen, geplaatst opfrequenties leiden tot beschadigingen vanverschillende afstanden van de heipaal. Binnen nieren, lever en zwemblaas en gasontwikkelingeen straal van 50 m rondom de paal werd korte in de ogen en bloedvaten van vissentijd na de heiwerkzaamheden vissterfte veroorzaken, hetgeen kan leiden tot embolie en43-49geconstateerd. Vissen vertoonden inwendige het barsten van de bloedvaten . Vissen metbloedingen, verkleuring van de lever en een zwemblaas of luchtgevulde holte blijken41beschadigingen aan de zwemblaas . Caltrans door de drukgolven van dit type geluidsbron-onderzocht voor dit rapport alleen het aantal nen eerder beschadigd te raken dan vissen50dode vissen en vermeldt niets over het aantal zonder zwemblaas of luchtgevulde holte .vissen dat bleef leven met in- of uitwendige Gedetailleerde gegevens met betrekking totFoto 2. Baars (Perca fluviatilis) is een typische hoorgeneralist (Foto: Ron Offer mans).Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

11de afstand waarover het geluid van hei- Gehoorbeschadigingen blijken over hetwerkzaamheden vissen kan beschadigen of algemeen sneller op te treden bij hoorbeïnvloedenontbreken echter tot dusver.57specialisten dan bij hoorgeneralisten .Ook bij andere diersoorten is bekend dat Impulsgeluiden kunnen ook hormonaleimpulsgeluiden ernstige fysiologische schade stressreacties veroorzaken bij vissen. Vissen diekunnen veroorzaken. Een berucht voorbeeld werden blootgesteld aan het geluid vanhiervan zijn de massa-strandingen van explosies en luchtkanonschoten, vertoondentandwalvissen met inwendige bloedingen korte kort erna een toename in afscheiding van hettijd na sonaroefeningen en seismisch onder-44,58stresshormoon cortisol . Stress bij vissen kan51-54zoek in de oceaan . resulteren in verminderde groei en weerstand55McCauley et al. onderzocht de gehoororganen19tegen ziekten . Daarnaast kan stress het19,59van gekooide vissen na blootstelling aan het reproductieproces negatief beïnvloeden en60geluid van luchtkanonschoten die worden leiden tot een verhoogde mortaliteit .gebruikt bij onderzoek naar de zeebodem. Dehaarcellen in de gehoororganen van de vissen Uit onderzoek blijkt dat visbewegingen invertoonden zware permanente beschadigingen sommige gevallen mogelijk samenhangen metwaardoor de vissen permanent minder gevoelig61-64het actief vermijden van geluidsbronnen .55,56waren voor geluid . Een permanent vermin- Verschillende pelagische vissoorten blijken zichderde gevoeligheid voor geluid kan overle- naar diepere waterlagen te verplaatsen als ervingskansen beïnvloeden als vissen niet in staat met luchtkanonnen wordt geschoten in hetzijn de akoestische signalen van prooi,64gebied . Ook werd er tijdens deze studie eenpredatoren en soortgenoten waar te nemen. toename in het aantal individuen in gebiedenFoto 3. Zeelt (Tinca tinca), een voorbeeld van een hoorspecialist (Foto: Ron Offermans).Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

1230-50 km verwijderd van het gebied waar werd Langdurig of continu aanwezig achtergrondgeschotenwaargenomen. Uit onderzoek aan geluid kan ook leiden tot hormonale stressgezenderdevissen is gebleken dat sommige reacties bij vissen. Karpers (Cyprinus carpio),hoorgeneralisten scheeps-motoren op een riviergrondels (Gobio gobio), en baarzen (Percaafstand van 1.5 km kunnen detecteren en fluviatilis) werden blootgesteld aan geluidshieropreageren door weg te zwemmen van de70opnamen van scheepsmotoren . Het onder-61geluidsbron . Verder blijkt uit verschillende zoek toonde aan dat vissen (zowel hoorspestudiesdat vissen in veel gevallen een 'startle cialisten, als hoorgeneralisten) het stresshorresponse'vertonen als zij worden blootgesteld moon cortisol afscheiden kort na blootstelling65,66,67aan kort durende luide geluiden . De startle aan de geluiden van de scheepsmotoren.response is een karakteristieke schrikreactie Gegeven de relatief korte duur van de bloot-met kor tdurende verandering en in stelling aan het geluid tijdens het experiment enzwemactiviteit, bloeddruk, spierspanning en het gerapporteerde effect ervan, achten deademhalingsfrequentie tot gevolg.auteurs het waarschijnlijk dat geluidsvervuilingdoor schepen een zeer belangrijke stressor isContinue geluidenvoor veel zoetwatervissen.Een belangrijke bron van continu geluid meteen matige intensiteit zijn motoren van Uit onderzoek blijkt dat het geluid vanbinnenvaartschepen en gemotoriseerde snelvarende speedboten leidt tot het afbreken68pleziervaartuigen. Scholik en Yan toonden van het kuitschieten bij blankvoorn (Rutilusaan dat blootstelling aan het geluid dat een rutilus) en ruisvoorn (Scardinius erythrophthalmus),kleine motorboot onder water produceert terwijl het geluid van een naderendetijdelijk een verminderde gehoorgevoeligheid snelvarende speedboot bij beide vissoorten71kan veroorzaken bij hoorspecialisten. De vluchtreacties oproept . Ook uit andercontinue aanwezigheid van achtergrondgeluid onderzoek blijkt dat vissen reageren opvan matige intensiteit kan bovendien geluiden voorbijvarende schepen met horizontale en69die van belang zijn voor vissen overstemmen . verticale zwembewegingen weg van het63,72,73,74Met name de temporele structuur van signalen, schip . Bij een aantal koelwaterdievoor vissen de meeste informatie bevat, aanzuiginstallaties en waterkrachtcentralesblijkt in de aanwezigheid van continu wordt gebruik gemaakt van het afschrikkendeachtergrondgeluid al gauw niet meer te kunnen effect van geluid als middel om vis te verjagen.worden waargenomen door vissen, zoals Continue laagfrequente geluiden blijken voorexperimenteel werd aangetoond door Wysocki sommige soorten hiervoor een zeer effectief75,76,7724en Ladich . Omdat het waarnemen van verjaagmiddel .temporele structuur ook een belangrijke rolspeelt bij oriëntatie in de omgeving, Bij landdieren is er meer bekend over deconcluderen de auteurs dat verhoogde geluidsgeluiden.Verschillende studies beschrijven deeffecten van continue of langdurige aanwezigeniveaus in de leefomgeving van vissen nietalleen de communicatie maar mogelijk ook het effecten van continu lawaai op fysiologie,24oriëntatievermogen van vissen kan beperken . gedrag, akoestische communicatie en voort-78-83Bij larven van koraalvissen die de geluiden uit plantingssucces . Uit onderzoek naar dehet koraal gebruiken om over grote afstanden invloed van continu geluid op mensen, iseen goede vestigingsplaats te vinden, zou het gebleken dat blootstelling aan langdurigoverstemmen van deze geluiden mogelijk aanwezige geluiden van matige intensiteit, zoalsgevolgen kunnen hebben voor de aanwas van vlieg- en wegverkeer, een verhoging van de kans20populaties . op hart- en vaatziekten tot gevolg kan84,85hebben . Bij kinderen werd continueVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

13blootstelling aan verkeersgeluid in verbandgebracht met een achterstand in leesprestatie en86ontwikkeling van het lange termijn geheugen .Zoetwatervissen van deRode LijstOp de Nederlandse Rode Lijst voor zoetwater-87vissen staan op dit moment 17 soorten (zieTabel 1). Twaalf van deze 17 zoetwatervissoortenop de Rode Lijst behoren tot dehoorspecialisten. Er is voor de meeste van dezesoorten niets bekend over het gebruik vangeluid en het belang ervan voor voortplantingen het detecteren van prooi en predatoren. Dehoorspecialisten van de Rode Lijst leven inNederland in rivieren en meren die onderhevigzijn aan de recente toename van lawaaiigemenselijke activiteit. In sommige gebiedenzouden hoge geluidsniveaus onder water ertoekunnen bijdragen dat vissen die afhankelijk zijnvan geluid in verslechterde conditie raken doorstress en verminderde voedselopname of eengrotere kans hebben om gepredeerd te worden.In situaties waar migratie mogelijk is, zoudenvissen weg kunnen trekken uit gebieden mettoegenomen geluidsniveaus.In de grote Europese rivieren is de chemischewaterkwaliteit de afgelopen decennia aanzien-88lijk verbeterd . Toch herstelt de visstand zich in88,89veel gebieden niet of slechts langzaam . Deinvoering van de Europese KaderrichtlijnWater stimuleert waterbeheerders actie teondernemen op het gebied van visstandbeheerin de Nederlandse binnenwateren. In ditkader worden nu ook andere menselijkeinvloeden zoals oeverbeheer en de invloed vangolfslag ten gevolge van scheepvaart beoordeeldmet betrekking tot het effect ervan op90viswaterkwaliteit, habitattypen en visstand .Veranderingen in geluidsniveaus onder watervormen tot dusver geen onderdeel van de lijstvan factoren die worden beoordeeld. Ominzicht te krijgen in het mogelijke effect vantoegenomen geluidsniveaus onder water,moeten gegevens over populatie ontwikkelingkunnen worden gekoppeld aan meetgegevensvan de lokale geluidsniveaus onder water. Totdusver ontbreekt voor de Nederlandsebinnenwateren alle documentatie met betrekkingtot geluidsniveaus onder water.Foto 4. Winde (Leuciscus idus), hoorspecialist op deNederlandse Rode Lijst van zoetwatervissoorten. (Foto:Joep de Leeuw)Foto 5. Bittervoorn (Rhodeus sericeus), hoorspecialist vande Rode Lijst (Foto: Oleg Artaer)Foto 6. Kroeskarper (Carassius carassius), hoorspecialistvan de Rode Lijst (Foto: Frederik van Beveren)Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

14Tabel 1. De Rode Lijst van Nederlandse zoetwatervissoorten en indeling naar gehoorgevoeligheid (Staatscourant,2004).SoortsnaamBeekforel(Salmo trutta)Fint(Alosa fallax)Steur(Acipenser sturio)Vlagzalm(Thymallus thymallus)Barbeel(Barbus barbus)Beekprik(Lampetra planeri)Elrits(Phoxinus phoxinus)Kwabaal(Lota lota)Sneep(Chondrostoma nasus)Bittervoorn(Rhodeus sericeus)Grote modderkruiper(Misgurnus fossilis)Kopvoorn(Leuciscus cephalus)Kroeskarper(Carassius carasssius)Serpeling(Leuciscus leuciscus)Vetje(Leucaspius delineatus)Gestippelde Alver(Alburnoides bipunctatus)Winde(Leuciscus idus)GehoorgevoeligheidMate van bedreiginggeneralistMaximaal afgenomen, verdwenenuit NederlandspecialistMaximaal afgenomen, verdwenenuit NederlandgeneralistMaximaal afgenomen, verdwenenuit NederlandgeneralistMaximaal afgenomen, verdwenenuit NederlandspecialistZeer sterk afgenomen, bedreigd inNederlandgeneralist Sterk afgenomen, bedreigd inNederlandspecialistZeer sterk afgenomen, bedreigd inNederlandgeneralistZeer sterk afgenomen, bedreigd inNederlandspecialistspecialistspecialistspecialistspecialistspecialistspecialistspecialistZeer sterk afgenomen, bedreigd inNederlandMatig afgenomen, kwetsbaar inNederlandSterk afgenomen, kwetsbaar inNederlandZeer sterk afgenomen, kwetsbaarin NederlandMatig afgenomen, kwetsbaar inNederlandSterk afgenomen, kwetsbaar inNederlandSterk afgenomen, kwestbaar inNederlandNiet afgenomen, maar zeerzeldzaam. Gevoeligspecialist Sterk afgenomen. GevoeligVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

15ConclusiesHet is duidelijk dat toenemende menselijkeactiviteit op, in en bij het water tot eentoenemende geluidsbelasting onder water leidt.De boven besproken gegevens maken hetuitermate waarschijnlijk dat deze toename eenfors effect op vissen heeft en mogelijk zelfs eenbelangrijke factor is voor de teruggang van eenaantal vissoorten. Er is echter een groot gebrekaan kennis over de aard, omvang en structuurvan onderwatergeluid als gevolg van deverschillende activiteiten in en bij water.Bovendien bestaat er maar zeer beperkt inzichtin de effecten van toegenomen omgevingsgeluidop vissen. Dit is ten dele te wijten aan hetfeit dat veruit het grootste deel van hetonderzoek naar het effect van geluid op vis isgedaan aan een beperkt aantal vissoorten ingevangenschap. Het type geluiden waaraanvissen tijdens experimenten aan blootgesteldwerd is, evenals de omgeving van vissen ingevangenschap weinig of niet representatiefvoor de natuurlijke situatie.maatregelen om problemen te verminderen ofte voorkomen.Volgende stappenAls volgende stap stellen wij voor om eengedetailleerd onderzoeksplan te ontwikkelenwaarin onder veldomstandigheden naargeluidsinvloeden onder water en de effectendaarvan op vissen wordt gekeken. Deze notitiezal hiervoor dienen als uitgangspunt, en zalverder worden uitgewerkt naar een aantalconcrete onderzoekselementen.Het gebrek aan onderzoek naar de geluidsamenstellingvan de Nederlandse binnenwaterenen het effect daarvan op zoetwatervissenvormt een groot contrast met hetomvangrijke onderzoek naar de fysische enchemische waterkwaliteit, zoals het effect vanwatertemperatuur en de aanwezigheid vannutriënten, en zware metalen op vispopulaties.Kennis over onderwatergeluid en de effectendaarvan is nodig om aan te kunnen geven welketypen geluiden bij welke belasting totproblemen kunnen leiden bij bepaaldezoetwatervissoorten. Onbekend is ook hetbelang van geluidsstress ten opzichte vanandere stressoren zoals waterverontreinigingen wat het effect en eventuele interacties zijnvan combinaties van stressoren. Om de relatietussen menselijke activiteit, geluidsbelasting,visgedrag en visstand te ontrafelen en eengoede inschatting te geven van het effect vangeluidsbelasting onder natuurlijke omstandighedenis veldonderzoek noodzakelijk.Alleen dan kan advies gegeven worden overVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

16LiteratuurverwijzingenIJburg 2e fase. 1627-38, 1-15. 2005.1. Clark, C.W. 1994. Application of U.S. Navyunderwater hydrophone arrays for scientificresearch on whales. Report to the InternationalWhaling Commission, 44, 1-12.2. Clark, C.W. Acoustic behaviors of blueand fin whales. 24th International EthologyConference, Honolulu, HI . 1995.3. Richardson J.W., Greene Jr, C.R.,Malme, C.I. and Thomson, D.H. 1995.Marine Mammals and Noise. San Diego,California: Academic Press.4. McDonald, M.A., Hildebrand, J.A. andWiggens, S.M. 2006. Increases in deep oceanambient noise in the Northeast Pacific west ofSan Nicolas Island, California. Journal of theAcoustical Society of America, 120, 711-718.5. Inspectie Verkeer en Waterstaat.Jaarbericht Inspectie Verkeer en Waterstaat.2005.6. Centrale Commissie voor de Rijnvaart.Marktobservatie voor de Europese Binnenvaart2005-I. 2005.7. Andrew, R.K., Howe, B.M., Mercer, J.A.and Dzieciuch, M.A. 2002. Ocean ambientsound: comparing the 1960s with the 1990sfor a receiver off the California coast.Acoustic Research Letters Online, 3, 65-70.8. Waterrecreatie Advies. Onderzoek aantalrecreatievaartuigen in Nederland. 2005.9. Hastings, M.C. and Popper, A.N.Effects of sound on fish. California Dep. ofTransportation Contract 43A0139 TaskOrder, 1. 1-82. 2005.10. Commissie voor de milieu effect rapportage.Woningbouwlocatie Amsterdam,11. Commissie voor de milieu effect rapportage.Tweede stadsbrug over de Waal bijnijmegen. 1-32. 2006.12. Commissie voor de milieu effect rap-portage. Voltooiing randweg Geldermalsen,Lingebrug 7e fase. 1-24. 2005.13. Commissie voor de milieu effect rapportage.Realisatie Jachthaven de Schelphoek teHoorn. 1489-42, 1-32. 2005.14. Commissie voor de milieu effect rapportage.Uitbreiding Jachthavens Herkingen,gemeente Dirksland. 1733-40, 1-24. 2006.15. Thomsen, F., Ludemann, K., Kafemann,R. and Piper, W. Effects of offshore windfarmnoise on marine mammals and fish. Biola,Hamburg, Germany on behalf of COWRIELtd., 1-62. 2006.16. Tavolga,W.N. 1971. Sound production anddetection. In: Fish Physiology (Ed. by W.S. Hoar& D.J. Randall), pp. 135-192. New York:Academic Press.17. Bass, A.H. and McKibben J.R. 2003.Neural mechanisms and behaviors for acousticcommunication in teleost fish. Progress inneurobiology, 69, 1.18. Ocean studies board 2003. Marineecosystem impacts of noise. In: Ocean Noiseand Marine Mammals, pp. 106-108. Washington:National Academies Press.19. Popper,A.N. and Carlson, T.J. 1998.Application of sound and other stimuli tocontrol fish behavior. Transactions of theAmerican Fisheries Society, 127, 673-707.20. Simpson, S.D., Meekan, M.G., Montgomery,J., McCauley, R.D. & Jeffs,A. 2005.Homeward sound. Science, 308, 221.Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

1721. Hawkins, A.D. and Rasmussen, K.J. Melanogrammus aeglefinus. Environmental Bio-1978. The calls of Gadoid fish. Journal of the logy of Fishes, 59, 29-41.Marine Biological Association UK, 58, 891-911. 31. Brawn, V.M. 1961. Sound production bythe cod (Gadus callarias). Behaviour, 18, 239-22. Ladich, F., Bisschof, C., C.Schleinzer, 255.G. and Fuchs, A. 1992. Intra- and interspecificdifferences in agonistic vocalization in croaking 32. Tavolga,W.N. 1960. Sound productiongouramis (genus: Trichopsis, anabantoidei,Teleostei). Bioacoustics, 4, 131-141.and underwater communication in fishes. In:Animal Sounds and Communication (Ed. byW.E. Lanyon and W.N. Tavolga), pp. 93-136.23. Marvit, P. and Crawford, J.D. 2000. Washington D.C.Auditory discrimination in a sound-producingelectric fish (Pollimyrus): tone frequency and 33. Banner, A. 1968. Attraction of youngclick-rate difference detection. Journal of the lemon sharks, Negaprion brevirostris, by sound.Acoustical Society of America, 108, 1819-1825. Copeia, 872.24. Wysocki, L.E. and Ladich, F. 2005. 34. Richard, J.D. 1968. Fish attraction withHearing in fishes under noise conditions. pulsed low-frequency sound. Journal of theJournal of the Association for Research in Fisheries Research Board of Canada, 25, 1441-Otolaryngology, 6, 28-36. 1452.25. Fine, M.L. 1997. Endocrinology of sound 35. Popper, A.N. and Fay, R.R. 1993. Soundproduction in fishes. Marine and Freshwater detection and processing by fish: critical reviewPhysiology, 29, 23-45.and major research questions. Brain, Behaviorand Evolution, 41, 14.26. Crawford, J.D. and Huang, X. 1999.Communication signals and sound production 36. Mann, D.A., Lu, Z. and Popper, A.N.mechanisms of mormyrid electric fish. The 1997. A clupeid fish can detect ultrasound.Journal of Experimental Biology, 202, 1417- Nature, 389, 341.1426.37. Nelson, J.S. 2006. Fishes of the World. 427. Amorin, M.C.P., McCracken, M.L. & edn. Hoboken, New Jersey: John Wiley andFine, M.L. 2002. Metabolic costs of sound Sons.production in the oyster toadfish, Opsanus tau.Canadian Journal of Zoology, 80, 830-839.38. Amoser, S. and Ladich, F. 2005. Arehearing sensitivities of freshwater fish adapted28. De Jong, K., Bouton, N. & Slabbekoorn, to the ambient noise in their habitats? JournalH. 2007. Azorean rock-pool blennies produce of Experimental Biology, 208, 3533-3542.size-dependent calls in a courtship context.Animal Behaviour in press.29. Lobel, P.S. 1992. Sounds produced byspawning fishes. Environmental biology offishes, 33, 351.30. Hawkins, A.D. and Amorim, M.C. 2000.Spawning sounds of the male haddock,39. Canfield, J.G. & Eaton, R.C. 1990.Swimbladder acoustic pressure transductioninitiates Mauthner-mediated escape. Nature,347, 760-762.40. Eaton, R.C., Canfield, J.G. & Guzik,A.L. 1995. Left-right discrimination of soundonset by the Mauthner system. Brain, BehaviorVissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

18and Evolution, 146, 165-179.fishing success. Reviews in Fish Biology andFisheries, 10, 113.41. Caltrans. Pile Installation DemonstrationProject, Fisheries Impact Assessment. PIDP 50. Ermine C.A. 1973. The Effects ofEA 012081Caltrans Con-tract 04A0-148. Underwater Explosions on Swimbladder Fish.San Francisco, Oakland Bay Bridge East Span Defense Technical Information Center,Seismic Safety Project. 2001.Accession Number : AD076701942. Bijnsdorp, R. Mensen berokkenen 51. Frantzis, A. 1998. Does acoustic testingwaterdieren gehoorschade, interview W. strand whales? Nature, 329, 29.Verboom. De Water 108, 7-8. 2005.52. Frantzis, A. The first mass-stranding that43. Sakaguchi, S; Fukuhara, O; Umezawa, was associated with the use of active sonar,S; Fujiya, M; Ogawa, T. 1976. The influence Kyparissiakos Gulf, Greece. Eds. Evans, P.G.H.of underwater explosion on fishes. Bull. Nansei and Miller, L.A.. Proceedings of the workshopReg. Fish. Res. Laboratory, 9, 33-65. on active sonar and cetaceans , 14-20. 2004.44. Sverdrup, A., Kruger, P.G. and Helle, 53. Balcomb III, K.C. and Claridge, D.E.K.B. 1994. Role of endothelium in regulation 2001. A mass stranding of cetaceans caused byof vacular functions in two teleosts. Acta naval sonar in the Bahamas. Bahamas JournalPhysiologica Scandinavica, 152, 219-233. of Science, 5, 1-12.45. Turnpenny, A.W.H., Thatcher, K.P. and 54. Jepson, P.D., Arbelo, M., Deaville, R.,Nedwell, J.R. The effects of fish and other Patterson, I.A.P., Castro, P., Baker, J.R.,marine animals of high-level underwater Degollada, E., Ross, H.M., Herraez, P.,sound. FRR 127/94, Fawley Aquatic Research Pocknell, A.M., Rodriguez, F., Howie, F.E.,Laboratories, Ltd. 1994. Southampton, UK. Espinosa, A., Reid, R.J., Jaber, J.R., Martin,V., Cunningham, A.A. and Fernandez, A.46. Turnpenny, A.W.H. and Nedwell, J.R. 2003. Gas-bubble lesions in stranded cetaceans.The effects on marine fish, diving mammals Nature, 425, 575-576.and birds of underwater sound generated byseismic surveys. Consultancy Report FCR 55. McCauley, R.D., Fewtrell, J. and089/94, Fawley Aquatic Research Laboratories Popper, A.N. 2003. High intensityLtd. 1994.anthropogenic sound damages fish ears.Journal of the Acoustical Society of America,47. Crum, L.A. and Mao, Y. 2006. 113, 638-642.Acoustically enhanced bubble growth at lowfrequencies and its implications for human 56. Hastings, M.C., Popper, A.N. Finneran,diver and marine mammal safety. Journal of theAcoustical Society of America, 99, 2898-2907.J.J. and Lanford, P.J. 1996. Effect of lowfrequency underwater sound on hair cells ofthe inner ear and lateral line of the teleost fish48. Gisiner, R.C. Proceedings - workshop on Astronotus ocellatus. Journal of the Acousticalthe effects of anthropogenic noise in the Society of America, 99, 1759-1766.marine environment. Marine Mammal ScienceProgram, Office of Naval Research . 1998.57. Amoser, S. and Ladich, F. 2003. Diversityin noise-induced temporary hearing loss in49. Hirst, A.G. and Rodhouse, P.G. 2000. Otophysine fishes. Journal of the AcousticalImpacts of geophysical seismic surveying on Society of America, 113, 2170-2178.Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

1958. Santulli, A., Modica, A., Messina, C., C.I. 1992. Effects of sounds from aCeffa, L., Curatolo, A., Rivas, G., Fabi, G. geophysical survey device on behavior ofand DÁmelio, V. 1999. biochemical responses captive rockfish (Sebastes spp). Canadianof European Sea Bass (Dicentrarchus labrax L.) Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 49,to the Stress Induced by Off Shore 1343-1356.Experimental Seismic Prospecting. MarinePollution Bulletin, 38, 1105-1114.67. Smith, M.E. Kane, A.S. and Popper,A.N. 2004. Acoustical stress and hearing59. Donaldson, E.M. 1990. Reproductive sensitivity in fishes: does the linear thresindicesas measures of the effect of environ- holdshift hypothesis hold water? Journal ofmental stressors in fish. American Fisheries Experi-mental Biology, 207, 3591-3602.Society Symposium, 8, 109-122.68. Scholik, A.R. and Yan, H.Y. 2002. The60. Rice, J.A. 1990. Bioenergetics modelling effects of noise on the auditory sensitivity ofapproaches to evaluation of stress in fishes. the bluegill sunfish, Lepomis macrochirus.American Fisheries Society Symposium, 8, 80- Comparative Biochemistry and Physiology Part92. A, 113, 43-52.61. Engås, A., Løkkeborg, S., Ona, E. & 69. Brumm, H. & Slabbekoorn, H. 2005.Soldal, A.V. 1996. Effects of seismic shooting Acoustic communication in noise. Advances inon local abundance and catch rates of cod the Study of Behavior 35: 151-209.(Gadus morhua) and haddock (Melanogrammusaeglefinus). Canadian Journal of Fisheries and 70. Wysocki, L.E., Dittami, J.P. and Ladich,Aquatic Sciences, 53, 2238-2249.F. 2006. Ship noise and cortisol secretion ineuropean freshwater fishes. Biological Con-62. Engås, A. and Løkkeborg, S. 2002. servation, 128, 501-508.Effects of seismic shooting and vesselgeneratednoise on fish behaviour and catch 71. Boussard, A. The reactions of roach (Rutirates.Bioacoustics, 12 , 313-315.lus rutilus) and rudd (Scardinius erythrophthalmus)to noises produced by high speed boating. 1999.63. Handegard, N.O., Michalsen, K. and Proceedings of the second British FreshwaterTjøstheim, D. 2003. Avoidance behavior in Fisheries Conference, 188-200. 1981.cod, Gadus morhua, to a bottom-trawlingvessel. Aquatic Living Resources, 16, 265-270.72. Swierzowkski, A. The effect of underwaternoise on fish behaviour. Proceedings of64. Slotte, A., Kansen, K., Dalen, J. and Ona, the second EAA International symposium ofE. 2004. Acoustic mapping of pelagic fish Hydroacoustics. Gdansk-Jurata, Poland. 1999.distribution and abundance in relation to aseismic shooting area off the Norwegian west 73. Vabø, R., Olsen, K. and Huse, J. 2002.coast. Fisheries Research, 67, 143-150.The effect of vessel avoidance of winteringnorwegian spring-spawning herring. Fisheries65. Schwarz, A.L. and Greer, G.L. 1984. Research, 58, 59-77.Responses of pacific herring, Clupea harenguspallasi, to some underwater sounds. Canadian 74. Mitson, R.B. and Knudsen, H.P. 2003.Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 41, Causes and effects of underwater noise on fish1183-1192. abundance estimation. Aquatic LivingResources, 16, 255-263.66. Pearson, W.H., Skalski, J.R. and Malme,Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

2075. Enger, P.S. and Sand, O. 1997. 84. Babisch, W., Beule, B., Schust, M.,Infrasound produces flight and avoidance Kersten, N. and Ising, H. 2005. Traffic noiseresponses in Pacific juvenile salmonids. Journal and risk of myocardial infarction. EpidemofFish Biology, 51, 824-829. iology, 16, 33-40.76. Karlsen, H.E., Piddington, R.W., 85. Knol, A. and Staatsen, B.A.M. 2005.Enger, P.S. and Sand, O. 2004. Infrasound Trends in the Environmental Burden ofinitiates directional fast-start escape responses Disease in the Netherlands 1980-2020.in juvenile roach, Rutilus rutilus. The Journal ofExperimental Biology, 207, 4185-4193. 86. Stansfeld, S.A., Berglund, B., Clark, C.,Lopez-Barrio, I., Fischer, P., Öhrström, E.,77. Sonny, D., Knudsen, F.R., Enger, P.S., Haines, M.M., Head, J., Hygge, S. and vanKvernstuen, T. and Sand, O. 2006. Reactions Kamp, I. 2005. Aircraft and road traffic noiseof cyprinids to infrasound in a lake and at the and children's cognition and health: a crosscoolingwater inlet of a nuclear power plant. national study. The lancet, 365, 1942-1949.Journal of Fish Biology, 69, 735-748.87. Staatscourant 11 november 2004, nr. 218.78. Chesser, R.K., Caldwell, R.S. and Besluit Rode lijsten flora en fauna.Harvey, M.J. 1976. Effects of noise on feralpopulations of mus musculus. PhysiologicalZoology, 48, 325.88. Aarts, B.G.W., Van den Brink, F.W.B.and Nienhuis, P.H. 2004. Habitat loss as themain cause of the slow recovery of fish faunas79. Reijnen, R., Foppen, R. and Meeuwsen, of regulated large rivers in Europe: theH. 1996. The effects of traffic on the density transversal floodplain gradient. River Researchof breeding birds in Dutch agricultural and Applications, 20, 3-23.grasslands. Biological Conservation, 75, 255-260. 89. de Nie, H.W. 1997. Atlas van deNederlandse Zoetwatervissen. 2nd edition.80. Creel, S., Fox, J.E., Hardy, A., Sands, J., Doetinchem: Media Serv’.Garrott, B. and Peterson, R.O. 2002.Snowmobile activity and glucocorticoid stressresponses in wolves and elk. ConservationBiology, 16, 809-814.81. Gibeau, M.M., Clevenger, A.P.,Herrero, S. and Wierzchowski, J. 2002.Grizzly bear response to human developmentand activities in the Bow River Watershed,Alberta, Canada. Biological Conservation, 103,227-236.82. Slabbekoorn, H.W. and Peet, M. 2003.Birds sing at a higher pitch in urban noise.Nature, 424, 267.83. Sun, J.W.C. and Narins, P.M. 2005.Anthropogenic sounds differentially affect amphibiancall rate. Biological Conservation, 121,419-427.90. STOWA (Stichting Toegepast OnderzoekWaterbeheer). Achtergronddocument: Referentiesen maatlatten voor zoete M-typen.Projectnummer: Sto114.1, 1-41. 2004.Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 2007

Vissen en geluidsoverlast. Van Opzeeland, Slabbekoorn, Andringa & Ten Cate, Februari 200721