nummer 76 - Max Euwe Centrum

ductie was duidelijk niet de bedoeling. Het
lijkt mij eerder een opdracht te zijn geweest
voor een uniek spel.”
Er is meer dat erop wijst dat het om een
uniek exemplaar gaat. Begin deze maand
kwam in Cambridge de internationale vereniging
van schaakverzamelaars bijeen, de Chess
Collectors International (CCI), voor hun
tweejaarlijkse congres. Tijdens die bijeenkomst
gaf de mathematische logicus Jurgen
Stigter, een belangrijk verzamelaar van
schaakliteratuur, een uitvoerige powerpointpresentatie
van het nazischaakspel. Voor alle
aanwezigen, ook voor de Duitse schaakstukkenverzamelaars,
bleek het volkomen nieuw.
De Nederlandse collectioneur Wim Geels,
die in dertig jaar zo’n duizend schaakspelen
heeft verzameld, was bij de presentatie aanwezig.
Hij vertelt: „Het schaakspel baarde
groot opzien in Cambridge. Niemand van
de CCI had dit spel ooit gezien of erover
gehoord, dus het moet haast wel een unicum
zijn. Het is iets heel bijzonders en het hoort
zeker thuis in een museum. Maar of het ooit
in handen van Hitler of Himmler is geweest,
zullen we waarschijnlijk nooit weten.”
Volgens Duitse experts die foto’s van het
nazischaakspel zagen, kan het alleen gemaakt
zijn in de Allach-werkplaats. Marion Faber,
wetenschappelijk medewerkster van het
Speelgoedmuseum in Neurenberg, noemt het
spel ‘een angstaanjagend voorbeeld van de
nazipropaganda in de Tweede Wereldoorlog’
en voegt daaraan toe: „Zo’n schaakspel kennen
wij niet, noch in musea, noch in privéverzamelingen.
Ik denk dat dergelijke schaakstukken
alleen geproduceerd kunnen zijn
in de werkplaats van Allach. Een belangrijke
taak van dit SS-bedrijf was het in opdracht
vervaardigen van staats- en stadsgeschenken.”
De stukken zijn niet gemerkt met het
SS-teken van Allach maar volgens Faber zegt
dat niet veel: „Ook bij andere schaakspelen
van keramiek of porselein zijn al die 32 stukken
vaak niet gemerkt. Het maken van zo’n
schaakspel is arbeidsintensief en kostbaar.
Allach stond in dienst van de nazi’s en hoefde
geen winst te maken. Ook dat is een argument
om te denken dat dit vreselijke propagandaspel
afkomstig is van Allach.”
Omdat een deel van de Allach-productie
gemaakt werd door gevangenen in het concentratiekamp
Dachau is het Allach-archief
ondergebracht bij de KZ-Gedenkstätte
Dachau. Archivaris Albert Knoll, die in de
Dachauer Hefte een artikel schreef over de nazigeschiedenis
van het Allach-bedrijf, zegt
desgevraagd dat het schaakspel een eenmalige
productie lijkt en het archief daarover geen
gegevens bevat: „Van dergelijke, in opdracht
gemaakte ‘Sonderanfertigungen’ bestaan geen
productielijsten en het is ook niet bekend of
deze voorwerpen al of niet gemerkt waren
met het SS-teken.”
Heeft Anton Mussert het schaakspel bij
zijn bezoek aan München in januari 1941
inderdaad cadeau gekregen van Heinrich
Himmler?
Het is niet zeker, zoals niets over de herkomst
van dit schaakspel zeker is. Sterke vermoedens
en aanwijzingen, daar zullen we het
vooralsnog mee moeten doen.
Of er zou een lezer van dit Cultureel Supplement
moeten zijn die meer van dit obscure schaakspel
weet dan alle schaak- en keramiekexperts
bij elkaar.
Met dank aan het NRC die ons toestemming gaf om dit
artikel te plaatsen.
39