Rondje Katendrecht - Port of Rotterdam

Rondje Katendrecht op de fietsIn de negentiende eeuw was Katendrecht een mooigroen dorp met vruchtbare polders waar rijke Rotterdamsefamilies hun ‘buitenplaats’ hadden. Dat duurdetot ir. G.J. de Jongh, directeur van Gemeentewerken,in 1894 de Rijnhaven liet graven. Toen in 1911 ookde Maashaven in gebruik werd genomen, was er vanhet mooie dorp aan de rivier niet veel meer over. Doorhet graven van de havens was van Katendrecht nietmeer dan een schiereilandje overgebleven waardoorzo’n 3500 Kapenezen wegtrokken. De haven deedhet goed en eind negentiende eeuw kwamen er veelnieuwkomers uit Zeeland en Noord-Brabant naarde Kaap. Tussen 1894 en 1908 werden er dan ookveel nieuwe huizen gebouwd. Toen in juli 1911 deAmsterdamse en Rotterdamse zeelieden in stakinggingen, haalde de Rotterdamse Lloyd bijna honderdChinese stokers en kolentremmers als stakingbrekersuit Engeland. Zij legden op Katendrecht de basis voorons eigen Chinatown. Ondanks de prostitutie, dezeelieden en de vele kroegen, bleef Katendrecht aldie tijd een ‘dorp’. De bewoners vormden een hechtegemeenschap en zelfs in de vakantie trokken deburen met elkaar op. In 1975 werd begonnen met destadsvernieuwing. Prostituees zitten er niet meer achterde ramen en zeelieden zien we nauwelijks meerpierewaaien. Dat doen de bewoners tegenwoordiggewoon zelf. Op de nieuwe Kaap, want die is hard opweg weer een mooi en populair ‘dorp aan de rivier’ teworden. Alle reden dus voor een rondje Katendrechtop de fiets.Naar het startpunt van de routeMet het openbaar vervoerPak de trein naar Rotterdam Centraal. Neem de uitgangcentrum, steek het Stationsplein over, fiets linksaf richtingHofplein en ga bij de fontein rechts de Coolsingel op. Fietsvanaf hier rechtdoor tot aan de Erasmusbrug (circa 5 minuten).Buiten de spits en in het weekend kun je met je fiets inde metro. Instappen op Rotterdam Centraal, uitstappen bijhalte Leuvehaven, metrolijn D, richting de Akkers. Tramlijnen7, 8, 20, 23 en 25 rijden vanaf het Centraal Station richtingde Erasmusbrug. Met de lijnen 8 en 20 uitstappen bij hetVasteland, met de lijnen 23 en 25 uitstappen bij de Leuvenhaven.Met lijn 7 uitstappen bij het eindpunt, het Willemsplein.Informatie over openbaar vervoer: www.9292ov.nl.OV fietsverhuurLeden van OV fietsverhuur kunnen een fiets huren bij deRijwielshop Rotterdam Centraal (ook in het weekend open).Neem uitgang centrum en ga rechts de Conradstraat in, defietsverhuur zit op nummer 18. In de Erasmusgarage onderde Erasmusbrug zit ook een OV fietsverhuur. Op werkdagenkunnen groepen vanaf zes personen Kronan-fietsenhuren bij Rotterdam ByCycle. Ophalen en inleveren op deSchiekade 205, aan het Hofplein.Fiets op de autoVanuit Dordrecht/Utrecht de A16 richting afslag RotterdamCentrum. Na de afslag borden Centrum blijven volgen enlangs de Maas doorrijden tot aan de Erasmusbrug. Bij ditkruispunt rechtdoor. Bij de volgende stoplichten ga je linksafde Scheepstimmermanslaan op en rechtdoor tot aan hetwater, daar ga je linksaf. Je komt vanzelf bij de Spido en deparkeergarage. Vanuit Den Haag de A13 richting RotterdamCentrum. Na de afslag rechtdoor rijden over de Stadhouderswegen de Schiekade, bij de rotonde met een fontein(het Hofplein) rechtdoor rijden tot aan de kruising vlak voorde Erasmusbrug. Hier ga je rechtsaf (dus niet de brug op).ParkerenVoor alle parkeerautomaten in Rotterdam is een chippasnodig, in het centrum ook op zondag. In de omgeving vanHet Park (Parklaan) is parkeren op zondag gratis. Je kuntde auto ook parkeren in de Erasmusgarage aan hetWillemsplein. Uitrijden kan 24 uur per dag.Op weg naar Katendrecht1 Voor je ligt de ruim 800 meterlange Erasmusbrug (1),ontworpen door architect Benvan Berkel. Door de 139 meterhoge geknikte asymmetrischepyloon kreeg de brugde bijnaam ‘de zwaan’. De 89meter lange basculebrug aande zuidkant is de grootste enzwaarste in West-Europa. Eenmaal bovenop de brug móetje haast wel stoppen om even van het uitzicht te genieten.Onderaan de brug staat rechts het 100 meter hoge KPNgebouw.Op de voorgevel zie je 896 groene lampen dieindividueel en interactief worden aangestuurd. De gevelhelt zes graden voorover, parallel met de Erasmusbrug.Tussen het KPN-gebouw en de Cruise Terminal verrijst een‘verticale stad’: drie dicht naast elkaar geplaatste torensvan bijna 150 meter hoog, waarvan de bovenste helft isverschoven ten opzichte van de onderste helft. Het totaleoppervlak wordt 160.000 m2! De Rotterdam is een ontwerpvan Rem Koolhaas en wordt opgeleverd in 2013.2 Onderaan de brug ga jerechtsaf de Wilhelminapier op.Hier vind je ‘grootstedelijkeallure met een vleugje romantiek’.Het pakhuis LeidscheVeem werd in 1898 gebouwd.Hiervandaan werden nog totna WO2 tabak, haring, graanen bloembollen verscheept.Even verderop staat Pakhuis Meesteren, de namen op degevels verwijzen naar het handelsverleden met voormaligNederlands-Indië. Rechts zie je de Cruise Terminal Rotterdam(2), de voormalige vertrekhal van de Holland AmerikaLijn (HAL). Tussen 1873 en 1971 begon hier voor miljoenenEuropeanen de enkele reis naar Amerika of Canada. Na1945 gingen steeds minder mensen per boot naar Amerika,bovendien kwam de KLM met de eerste lijnvluchtennaar New York. De schepen van de HAL werden verkochtof ingezet als cruiseschip. In 1971 verhuisde de HAL naarNew York en verdween de cruisevaart uit Rotterdam. In2007, opende de HAL (inmiddels Holland America Line Inc.)zijn Europese hoofdkantoor in Rotterdam in kantoor- enwoontoren Montevideo. Oude tijden lijken te herleven, nu erweer regelmatig gigantische cruiseschepen afmeren aan deWilhelminakade. In de Cruise Terminal vind je ook Café Rotterdamen het MSR, het Marine Simulation Centre.3 Je kunt verder fietsen over deWilhelminakade of lopen overde Holland Amerikakade,met uitzicht op de historischepanden van het Scheepvaartkwartieraan de overkantvan de Maas. Fiets je overde Wilhelminakade, dan zieje links Las Palmas. Eenoersterk pakhuis uit 1953. Hier werkten ijzerwerkers, koperslagers,meubelmakers, bankwerkers en stoffeerders aande scheepsinrichtingen. Nu is Las Palmas een cultuurcentrumdat onder meer onderdak biedt aan het NederlandsFotomuseum. Bovenop het gebouw staat het bijzondereovale kantoor van projectontwikkelaar OVG.Hotel New York (3) deed vroeger dienst als directiekantoorvan de Holland Amerika Lijn. Nu staat het ingeklemd tussenhet World Port Center, thuishaven van onder meer het HavenbedrijfRotterdam, en de woontoren Montevideo. Maarde allure bleef! Vanaf het terras heb je een prachtig uitzichten wie een bijzonder souvenir zoekt, moet er echt evenbinnenlopen. Op het Koninginnehoofd (de kop van de pier)staat een lessenaar met informatie over het panorama.4 Een stukje verder langshet water, ligt de drijvende‘Schipperswerf’: het kantooren de werkplaats van dezwart-gele watertaxi’s. LangsHotel New York ga je verderover de Antoine Platekade.Links passeer je twee woon/werktorens, Montevideovan 150 meter hoog en New Orleans (4) van 160,5 meterhoog. Film- en jazztheater LantarenVenster, onderin NewOrleans, heeft vijf filmzalen en een grote zaal voor concerten,plus een café-restaurant met een prachtig uitzicht opde Rijnhaven.5 Aan het begin van de pierstaat het Nieuwe LuxorTheater (5). Rond een deelvan het gebouw is eenoranje hellingbaan voor hetaan- en afvoeren van decors.Fiets langs het theater ensteek over bij de stoplichten.Rechts passeer je de Wilhelminahofen het Gerechtsgebouw met onder meer achttienzittingzalen en een cellencomplex.6 Fiets met de bocht mee naarrechts en ga links de Spoorhavenbrugover. Je komt opde Stieltjesstraat en fietstonder het Poortgebouw (6)door. Politicus en zakenmanLodewijk Pincoffs liet het in1879 bouwen als hoofdkantoorvan zijn RotterdamscheHandelsvereeniging. Maar Pincoffs ging failliet en vluchttenaar Amerika waarna het in 1901 het hoofdkantoor werdvan de Holland-Amerika Lijn. Daarna was het Poortgebouwtot 1978 het hoofdkantoor van het Gemeentelijk Havenbedrijf.In 1980 werd het gebouw gekraakt en een paar jaarlater werd er een huurovereenkomst gesloten met de woongroepDe Vereniging Poortgebouw.7 Net voorbij het Poortgebouwligt aan je rechterhandSuitehotel Pincoffs. Behalveovernachten kun je hier uitstekendterecht voor eenheerlijke lunch of wijnproeverij.Aan de overkant ligt, directaan de Maas, Villa Zebra (7),een interactief museum voorkinderen en hun (groot)ouders. Op woensdagen en in hetweekend zijn er workshops voor de kinderen. Een aanradervoor het hele gezin!8 Ga bij de stoplichten linksafde Koninginnebrug op enstap vooral halverwege evenaf om van het uitzicht tegenieten. Voor je zie je eenvan de bekendste symbolenvan Rotterdam, de Hef (8),opgeleverd in 1927. De hefbrugverving de draaibruggenuit 1877 die te smal waren, maar ook te langzaam opendenvoor de scheepvaart. De Hef inspireerde filmmakers, schrijversen musici. In 2000 werd De Hef een Rijksmonument.Geen onderdeel van deze route, maar wel heel leuk is eenrondje Noordereiland (reken op ongeveer 3 kilometer). Jekunt het hele eiland rondfietsen langs het water om weerte eindigen bij de Koninginnebrug. Kijk vooral even naar deprachtige oude herenhuizen aan de Maaskade.9 Vanaf de Koninginnebrugfiets je terug naar de Erasmusbrug.Hier ga je linksafde Posthumalaan op enfiets je langs de Rijnhaven,die in 1895 in gebruik werdgenomen. Goederen werdenhier - heel vernieuwend - inhet water (‘op stroom’) directuit de zeeschepen in de binnenvaartschepen geladen. Opde kades werden goederen overgeslagen op treinen en inloodsen. De kademuren waren meer dan tien meter diep!De Rijnhaven is nu niet meer in gebruik als overslaghaven.Het is de bedoeling dat hier in de toekomst dichtbij en zelfsop het water kan worden gewoond en gewerkt. Pilot hiervooris het Drijvend Paviljoen (9) dat bestaat uit drie halvebollen en een plein. Bij de bouw is gebruik gemaakt van denieuwste technieken op het gebied van drijvend bouwen enduurzaamheid. Het gebouw wordt verwarmd met zonneenergieen gekoeld met oppervlaktewater.Op Katendrecht10 Zodra je bij de supermarktrechtsaf de Brede Hilledijk opfietst, ben je ‘op Katendrecht’,of, voor Rotterdammers,op de Kaap. Direct rechtsstaat het oude koffiepakhuisSantos (10) uit 1903, inmiddelseen Rijksmonument. Hetwerd gebouwd voor de opslagvan koffie die vanuit de Braziliaanse havenstad Santos werdverscheept. In 2009 is bij Santos de bouw gestart van hetEuropean China Centre (ECC), op 100.000 m2 verrijst hiereen ontmoetingspunt voor Chinese bedrijven die zakenwillen doen in Europa. De verspringende vlakken van degebouwen verwijzen naar Chinees rasterwerk en achter hetopengewerkte vlak in het midden komt een Chinese daktuin.11 Aan de kade bij de Silostraatstaan de enorme betonnenkolossen van Codrico (11)(graanverwerking). Op hetdak staat de ‘Codrico-kubus’:een glazen machinekamerdie dankzij een kunstproject‘s avonds een helder groenlicht uitstraalt. Eenmaal opde Veerlaan zie je aan je rechterhand de overslag vanC. Steinweg Handelsveem N.V. Een enorm geveldoek toontalle producten die hier sinds 1847 zijn overgeslagen.12 Aan je linkerhand ligt hetDeliplein (12), het ‘hart’ vande Kaap met verschillendekleinschalige winkels. Hiervind je de winkel van TattooBob, al veertig jaar een begripop Katendrecht. Duizendenzeelui van over de helewereld hebben hier, ergensop hun lijf, de naam van hun liefje laten vereeuwigen. HetDeliplein staat bekend om zijn bijzondere restaurantjes. DeThaise keuken van Deli Bird (ook om mee te nemen - leukvoor een picknick?), de Franse keuken van De Jonge deJong en niet te vergeten Kwizien, waar tot en met de taartenalles huisgemaakt is... allemaal de moeite waard!13 Ook aan het Deliplein ligt hetkleinschalige Theater Walhalla,precies op de plek waarvroeger de roemruchte DancingWalhalla zat. TheaterWalhalla is een begrip in Rotterdamen trekt zelfs mensenvan ver buiten de stad. Ookde programmering is bijzonder:cabaret, amusement, (muziek)theater, jeugdvoorstellingen,talkshows en theaterconcerten. Er zijn theatermakersdie speciaal voor Theater Walhalla (13) voorstellingenmaken. Eind 2011 is de Rijnhavenbrug voor voetgangers enfietsers tussen het Deliplein op Katendrecht en de Wilhelminapierklaar. Uitgaan op Zuid wordt nog leuker!14 Verder fietsend langs deVeerlaan zie je rechts hetveevoederbedrijf Provimi(PROteïnen, VItaminen enMIneralen). Vanaf hier loop jedoor het Buizenpark naar dekade. De steiger (14) dateertvan vóór 1925. Deze plekspeelde een belangrijke rolin het leven van veel (oud-) Katendrechters. Hier legde deveerboot ‘heen-en-weer’ aan en in de inham tussen de steigeren de kade leerden heel wat kinderen zwemmen. Vanafseptember 2011 legt de Aqualiner aan, links van de steiger.Een stukje verder zie je links twee roestbruine beelden vande Rotterdamse kunstenaar Ben Zegers. Verderop aan dekade staan twee typisch Rotterdamse beelden. De Roeiersvan Yair Aschkenasy: de mannen die bij weer en wind dezware trossen van de schepen vastmaakten op de boeien.Daarna kom je Ketelbinkie tegen. Het aandoenlijke beeldjevan Huib Noorlander drukt helemaal uit waar de beroemdesmartlap Ketelbinkie over gaat.15 Bij de volgende inham verdwijntde weg in het water.Hier rijdt de gele amfibiebusvan Splashtours het waterin voor een tochtje over deMaas. (Opstappen kan bij hetMaritiem Museum, Leuvehaven1.) Links ligt de speeltuin(15) van SpeeltuinverenigingKatendrecht. De grote speeltuin werd aan het beginvan WO2 gebouwd als werkverschaffingsproject en in 2002opnieuw ingericht.Je fietst verder met het water aan je rechterhand naar depunt van de Kaap met het monument voor de Kapenezendie sneuvelden in WO2. Hiervandaan heb je een fantastischuitzicht. Links zie je de Waalhaven en Heijplaat,rechts de Erasmusbrug, de Willemsbrug en De Hef. Doorhet brede perspectief zie je de markante ingangen van defietstunnel op zowel de zuid- als de noordoever.16 Fiets verder rond de punt. Jekomt nu vanzelf langs Hetss Rotterdam (16): ongeveertwee voetbalvelden groot enverankerd aan de Maashaven.Het legendarisch schipis inmiddels een geweldigeuitgaansgelegenheid waar jekunt ‘touren, dineren, feestenen slapen’. Het schip is 228 meter lang, 28 meter breeden telt 13 dekken. Verder beschikt het schip over 2 bars, 2restaurants, 254 hotelkamers, 31 boardrooms, 20 meetingrooms,14 banqueting ruimtes, 2 shops en een theater.Gewoon een terrasje pikken op het dek kan natuurlijk ook,het uitzicht is daar nog fenomenaler dan vanaf de punt vande Kaap!17 Voorbij het ss Rotterdam, aanhet eind van het 3e KatendrechtseHoofd, laat je de kadevoor wat hij is en fiets je langsde school naar de Walhallalaan(17). De huizen die daarop vrije kavels aan het Kaapparkzijn gebouwd, springeneruit door hun moderne, eigentijdseen vaak eigenwijze architectuur. In blokjes van zesen negen staan ze broederlijk tussen de andere nieuwbouw-huizen, die zijn geïnspireerd door de negentiende-eeuwsearchitectuur van de Kaap. Wil je alles even in je opnemen?Zet hier dan je fiets op slot en ga picknicken in het Kaappark.Bij de kruising ga je linksaf en meteen rechtsaf deTolhuislaan op. Bij de Sumatraweg is het misschien wel tijdvoor een pitstop: op de hoek vind je namelijk IJssalon Bleij,de beste ijssalon van Katendrecht en omstreken.18 Op de Sumatraweg neem jede eerste straat rechts, deAtjehstraat (18). Hier vindje Wing Wah, het oudsteChinese restaurant vanRotterdam en al meer danveertig jaar thuis op de Kaap.Al ruim voor WO2 warener op de Kaap al Chineseeethuizen en winkels en was ‘mie’ er al bijna volksvoedsel.Mocht je nog een keer teruggaan voor een Kantonese hapbij Wing Wah, wacht dan tot het donker is. De straatverlichtingis een kunstproject, ontworpen door Rudolf Teunissen.Het licht van de lantarens is sprookjesachtig, het loopt metscherpe banen over de gevels en laat gebroken vormenachter op het trottoir.In de Atjehstraat ga je door de Lombokstraat terug naar deBrede Hilledijk. Ga bij de Maashavenstraat rechtsaf en fietsvervolgens over de Maashaven N.z. (let op, de kade zelfis het fietspad, het is verboden op de weg te fietsen) terugnaar het begin van de Kaap.Terug naar het Willemsplein19 Je verlaat Katendrecht enfietst de Maashaven O.z.op. Rechts heb je uitzicht opde Maashaven, een drukkewacht- en ligplaats voorde binnenvaart. De schippershoeven hier hun zware(generator)motoren niet telaten draaien om stroom opte wekken. Ze gebruiken gewoon ‘walstroom’, dat is betervoor de luchtkwaliteit én het maakt geen herrie. De Maashavenis van oudsher dé plek van de graanoverslag. Omgraan te kunnen opslaan, werd in 1910 de indrukwekkendgrote Maassilo (19) gebouwd. Tegenwoordig huist hier de‘Creative Factory’, die onderdak biedt aan meer dan 70creatieve, jonge bedrijven en waar ook feesten en evenementenworden georganiseerd.20 Sla rechtsaf en fiets onder deinstallaties van de Maassilodoor. Je fietst nu de kadevan de Maashaven Z.z. op.Let goed op, want het kanhier druk en gevaarlijk zijn.Hier fietsen, tussen betonen roestig ijzer, maakt debeleving van de haven beslistcompleet! Je komt uiteindelijk vanzelf op de Brielselaanwaar je langs de Meneba (20) fietst. De Meelfabrieken derNederlandsche Bakkerijen dateren uit 1918. Net als de VanNelle Fabriek behoort de meelfabriek tot het Nederlandsindustrieel erfgoed. De fabriek is nog altijd actief.21 Aan het einde van de Brielselaanpasseer je het gebouwvan de AVR (21), dat jarenlangzorgde voor de afvalverbrandingvan de Rijnmond.Hier werd tussen 1912 en1915 de eerste Nederlandseafvalverbrandingsoven gebouwd.De rookgasreinigershebben spectaculaire ronde aluminium gevels. De driemeter hoge en driehonderd meter lange ‘rozenwand’ diehet terrein ommuurt, is een ontwerp van kunstenaar LydiaSchouten. Het terrein wordt alleen nog gebruikt voor deopslag van afval, maar wat in de toekomst gaat gebeurenmet ‘de kathedraal van zuid’ is nog niet bekend.22 Volg het fietspad overde Doklaan. Na de bochtnaar rechts en rechtsaf hetCharloisse Hoofd op. Hetbruin-oranje gebouw met hetgroene dak is de ingang vande Maastunnel (22) voorfietsers en voetgangers. Omin de tunnel te komen, moetje met je fiets de enorme roltrap af. Zet je schrap en draaije stuur een kwartslag. Als je het niet aandurft, neem je gewoonde lift. Beneden fiets je door de altijd koele tunnel onderde Maas door. Aan de overkant sta je alweer tegenovereen enorme roltrap, maar omhoog is absoluut makkelijker.De Maastunnel was vlak voor WO2 trouwens een zaakvan nationale betekenis, een doorgang van de zuidelijkeprovincies naar de Randstad. Op 14 februari 1942 ging detunnel open, zonder ceremonie, want het was oorlog. DeMaastunnel is een gemeentemonument.23 Eenmaal boven zie je HetPark (23) bij de Euromast. Ditstadspark is aangelegd in hetmidden van de negentiendeeeuw, naar ontwerp vanvader en zoon Zocher. Op zomersezondagen is het parkvaak het decor van kleinefestivals, zoals Dunya, deDag van de Romantische Muziek en de Zomerzondagen.In Het Park staan verschillende monumentale gebouwen,maar ook een aantal standbeelden. Fiets er even doorheen,het is echt de moeite waard!24 De Euromast (24) werdgebouwd ter gelegenheidvan de Floriade in 1960. Metzijn 101 meter was het indie tijd het hoogste gebouwvan Nederland. De 85 meterhoge spacetower werd er inde jaren zeventig bovenopgebouwd. Bij helder weer ishet uitzicht rondom geweldig maar dat is zeker niet alles.Je kunt er ook eten of zelfs overnachten op grote hoogte.Wie dat nog niet spannend genoeg vindt, kan altijd nog 100meter naar beneden abseilen. Ook leuk: de Euromastwinkelstaat bekend om zijn bijzondere Rotterdam-souvenirs.Uitgekeken? Aan de voet van de Euromast ligt MidgetGolfbaan Parkhaven. Leuk om tussen het fietsen door eveneen balletje te slaan!25 Als je vanuit de tunnelrechtsaf terugfietst over deParkkade, kom je langs DeBallentent. In 1997 kreeg hetcafé de eerste Slauerhofftrofeeals beste havenkroegvan het jaar. De kroeg hangtvol foto’s, schilderijen enattributen van de HollandAmerika Lijn en staat bekend om zijn lekkere gehaktballen.Je fietst nu het Scheepvaartkwartier in. Hier staat rechts,bij het water, het beeld Poseidon van Tom Waakop Reijers.Op een kleine rots waakt hij over de Maas. Iets verderopkom je langs de Veerhaven (25) die zijn naam dankt aande veerdienst naar Katendrecht die al in de vijftiende eeuwin gebruik was. Hier staat het in Jugendstil gebouwdesociëteitsgebouw van de Koninklijke Roei- en Zeilvereniging‘De Maas’. Van 1900 tot 1980 was de Veerhaven deligplaats van de vaak zeewaardige zeiljachten van de verenigingsleden.Inmiddels doet de haven dienst als ligplaatsvoor pleziervaart en is het de thuishaven van historischezeilschepen.26 Vlakbij de ingang van deVeerhaven staat een lessenaarvan het Havenbedrijfmet informatie over hetuitzicht. Op de Veerkadestaat het enorme Calandmonument,een eerbetoon aanPieter Caland, de bedenkervan de Nieuwe Waterweg.Zonder Caland zou de Rotterdamse haven er heel andershebben uitgezien... Net om de hoek van de Veerhaven, aande Willemskade 25, vind je het Wereldmuseum. Als je nogtijd hebt, ga er dan vooral even kijken.Vanaf de Veerhaven fiets je over de Willemskade naar hetbegin- en eindpunt van deze fietstocht: bij de aanlegsteigersvan de Spido, Aqualiner en Watertaxi (26).Beleef de haven!Op www.portofrotterdam.com/beleefdehavenvindt u meer informatie over wandelen en fietsen inhet havengebied. Op de site staan ook downloadsvan verschillende routes.uitgaveHavenbedrijf Rotterdam N.V.Postbus 6622, 3002 AP Rotterdamtekst en productiebegeleidingOverbosch Communicatie, RotterdamvormgevingEmiel Efdée, RotterdamfotografieJacco Huijssen, RotterdamkaartondergrondGemeentewerken Rotterdam, afd. Landmetenvoor meer informatiewww.portofrotterdam.com/beleefdehaveninfo@portofrotterdam.com010 252 10 10