Erfgoeddag 2008 - Erfgoedcel Antwerpen

Erfgoeddag is een organisatie van de gezamenlijke stuurgroep Erfgoeddag / OpenMonumentendagAntwerpen Averechts (Annemie Cortvriendt en Luc Vermoesen), Cultuurbeleidscel stadAntwerpen (Astrid Thoné), Kabinet van de schepen voor Cultuur en Toerisme (Jan Rombouts),Kapa – Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen (Inge Schoups), Koninklijke Gidsenverenigingvan Antwerpen (Roeland De Meester), Monumentale Kerken Antwerpen (Rudi Mannaerts),Monumenten en Landschappen Antwerpen (Greet Plomteux), Publieksbeleid Musea,Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen (Iris Kockelbergh), Stedelijke Dienst Monumenten-en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme Antwerpen (Vera Verschooren), KoninklijkeVereniging voor Natuur- en Stedenschoon (Rutger Steenmeijer) en de Erfgoedcel Antwerpen |MAS (Vera De Boeck)Redactie inleidende tekstenIvo AdriaenssensVormgevingPeggy Wouters, Grafisch Centrum stad AntwerpenSamenstelling en coördinatieVera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen | MASOndersteuningSandy Van Handenhove, Erfgoedcel Antwerpen | MASSarah Berckenkamp, stagiaire Reinwardt Academie AmsterdamLiesbet Verbesselt, stagiaire Karel de Grote Hogeschool AntwerpenErfgoedcel Antwerpen I MasBrouwershuis, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpeninfo@erfgoedcelantwerpen.bewww.erfgoedcelantwerpen.beMet dank aan alle deelnemers, alle collega’s van de Erfgoedcel Antwerpen I Masen alle stedelijke diensten voor hun gewaardeerde medewerkingVerantwoordelijke uitgeverTuur Van Hove, Erfgoedcel Antwerpen | MAS , Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 AntwerpenWettelijk depotnummerD/2008/0306/35MEER INFO OVER ERFGOEDDAGVóór Erfgoeddag¢ Antwerps programma:Toerisme Antwerpen T. 03 232 01 03www.erfgoedcelantwerpen.be/erfgoeddag¢ Vlaams programma:Vlaamse infolijn 1700www.erfgoeddag.beTijdens ErfgoeddagCentraal Infopunt: Mercator-OrteliushuisHet centrale Antwerpse infopunt op Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed inhartje Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis in de Kloosterstraat is een patriciërswoninguit de 16/17 de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping huist hetStedelijk Informatiecentrum voor Archeologie en Monumentenzorg 32 . Je kan er aan deinformatiebalie terecht voor alle informatie over Erfgoeddag in Antwerpen.Mercator-OrteliushuisKloosterstraat 152000 AntwerpenDoorlopend open van 10 tot 18 uurT. 03 232 92 08ConsulANTenDe consulANTen van de stad Antwerpen staan op Erfgoeddag klaar om tekst en uitleg tegeven bij het Antwerpse programma en je, indien nodig, de weg te wijzen. U vindt deConsulANTen aan de in/uitgang van het Centraal Station.Erfgoeddag en Open MonumentendagIn Antwerpen vormen beide evenementen een erfgoed-tweeluik.Erfgoeddag spitst zich in het voorjaar toe op ons roerend erfgoed dat zowel materieel(schilderijen , documenten, beelden, foto’s, …) als immaterieel is (verhalen, tradities, gebruiken...).In september is de Open Monumentendag gewijd aan ons onroerend patrimonium (al dan nietbeschermde gebouwen). In 2008 staat de 20ste editie van OMD in het teken van de 20ste eeuw.Erfgoeddag 2008Antwerpenzondag 13 aprilwww.erfgoedcelantwerpen.be

Erfgoeddag 2008

Hoe moet je deze brochure gebruiken?De deelnemersOp de bladzijden 31 tot en met 84 stellen de 36 deelnemers aan deAntwerpse Erfgoeddag 2008 zich voor. Ze staan in alfabetische volgordeen hebben elk een nummer. Dit nummer vindt u ook op de plattegronden in de overzichtslijst achteraan deze brochure. Per deelnemer krijgtu telkens een beschrijving van waar de deelnemer voor staat en vande speciale activiteiten voor Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodigepraktische informatie bij, evenals de informatie over de afgebeeldeillustratie. In elke illustratie van deze brochure vindt u het deelnemersnummervan de erfgoedbewaarder waar de afbeelding bij hoort.Alle deelnemers die een speciale activiteit voor kinderen ofgezinnen aanbieden, worden aangeduid met:De toegankelijk van de locatie voor andersvaliden,wordt aangeduid met:ÈDe bereikbaarheid met het openbaar vervoer wordt per deelnemeraangeduid.Achteraan de brochure vindt u een plattegrond van Antwerpen en eenoverzichtslijst van de deelnemers. Dankzij het deelnemersnummer kanu alle deelnemers lokaliseren.Drie toekomst-deelthema’sWe hebben de 36 deelnemers ondergebracht in drie toekomstthema’s.We geven algemene inhoudelijke toelichtingen bij elk thema metverwijzingen naar de deelnemers die dit thema behandelen.Zo kan u makkelijker een keuze maken uit het grote aanbod.

INHOUDVoorwoord 4Inleiding: Wordt verwacht: toekomst 7Deelthema 1 Toekomstverwachtingen vroeger en vandaag 11Deelthema 2 Bewaren voor de toekomst 19Deelthema 3 Leven na de dood 23Programma deelnemers 31Open Monumentendag 2008: 20 ste Editie, 20 ste Eeuw 87Alfabetisch overzicht van de deelnemers 88PlattegrondColofonPraktische infoflap kaftflap kaftrug kaft

VOORWOORDVandaag is morgen gisterenIn de toekomst kijken kan niemand, beleidsmakers spijtig genoeg ook niet.Toch maakt iedereen vandaag keuzes waarvan men hoopt dat men er morgende vruchten van zal plukken. Het is bijzonder intrigerend om na te gaanhoe mensen over de toekomst denken. Het kan zeer ontluisterend zijn terugte blikken op het toekomstdenken van vroeger.De Erfgoeddag vormt een belangrijke achteruitkijkspiegel en een hefboomom het cultureel erfgoed van vorige generaties bij het grote publiek onderde aandacht te brengen. Dit schitterende evenement ligt me dan ook naaan het hart. Deze achtste editie - ditmaal rond het thema Wordt verwacht:- belooft een prikkelende tijdsreis te worden doorheen wat ooit als ‘detoekomst’ werd gezien. Daarbij valt de creativiteit, de ongebreidelde liefdeen de enorme inzet van velen voor ons cultureel erfgoed op. Ik ben ervanovertuigd dat de passie van deze erfgoedgemeenschappen aanstekelijk opu zal inwerken. En zelfs zonder in mijn kristallen bol te kijken, weet ik dat uook dit jaar weer massaal zult deelnemen en aangenaam verrast zult zijn.Bert AnciauxVlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel

VOORWOORDDe organisatoren van Erfgoeddag slagen er elk jaar weer in om een aantrekkelijkthema te kiezen en uit te werken. Dat is in 2008 met ‘Wordt verwacht:’niet anders. En ook zoals elk jaar biedt de stad Antwerpen u een bijzonderrijk gevuld programma aan: u kunt op zondag 13 april terecht bij 36 musea,documentatiecentra, kerken, heemkringen, archieven, bibliotheken en andereerfgoedinstellingen. Zij gingen in op de uitnodiging van de Erfgoedcel,die Erfgoeddag coördineert voor Antwerpen en haar districten. Het groteaanbod van activiteiten is opgedeeld in drie subthema’s waarin bezoekers,alleen of in gezinsverband, hun gading kunnen vinden. U vindt er alles overin deze brochure.Antwerpen mag trots zijn op haar erfgoed én op al degenen die er zich ombekommeren, de honderden vrijwilligers en alle mensen die er beroepshalvemee bezig zijn. Een evenement als Erfgoeddag is een mooie gelegenheid omdaarmee uit te pakken, zoals Open Monumentendag dat in het najaar doetvoor onze gebouwen en monumenten. De stad Antwerpen beschouwt detwee evenementen als twee delen van een geheel. Ze zijn complementair.Alle twee laten ze zien hoe onze stad is geworden wat ze vandaag is. Ze frissenons geheugen op en dat maakt dat we anders naar de toekomst kunnenkijken. Naar mijn overtuiging is dat de grote kracht van erfgoed.Tot slot: Erfgoeddag is veel meer dan een opendeurdag. Er vinden tientallenbijzondere activiteiten plaats die exclusief voor die dag worden georganiseerd!Een niet te missen kans dus.Erfgoeddag is een uitnodiging om jezelf te leren kennen. Veel plezier!Philip HeylenSchepen voor Cultuur en Toerisme

InleidingWordt verwacht...Met het thema ‘Wordt verwacht:’ richt Erfgoeddag zich op de toekomst.Of toch niet? Gaat Erfgoeddag niet veeleer over het verleden, in dit gevalover de toekomst zoals die in het verleden werd bekeken? Het verledenvan de toekomst? Of gaat het over beide?En worden we daar dan wijzer van? Zeggen de verwachtingen van toen ietsover nu, of over de manier waarop wij naar de toekomst kijken, of over dietoekomst zelf?Of staat het ultieme cliché van de erfgoedzorg hier centraal: de toekomstvan het verleden: wat zal er terechtkomen van het cultureel erfgoed?U wordt vriendelijk uitgenodigd het antwoord zelf te vinden op zondag 13april 2008. Verwacht echter geen glasheldere duidelijkheid. Pasklare antwoordengeven is niet de bedoeling van Erfgoeddag. Erfgoed doet vooral vragenrijzen, wekt verwondering, stemt tot nadenken.ControlefreaksMaar als er op 13 april toch een zekerheid overeind mag blijven, dan ishet wel dat erfgoed geen voltooid verleden tijd is. Integendeel, het thema‘Wordt verwacht:’ maakt duidelijk dat erfgoed essentieel is voor heteigentijdse denken en doen en wat dat in de toekomst oplevert. Het woord‘verwachten’ verbindt heden en toekomst, een relatie die in de meesteculturen fundamenteel is. De toekomst is niet straks maar nú onze zorg.Ze holt ongrijpbaar voor ons uit en net dat maakt ze zo fascinerend, maartegelijk ook angstaanjagend. De waarschuwende vinger is dan ook niet wegte denken uit ons leven. Van de wieg tot het graf proberen ouders, leerkrachten,preventiecampagnes, dieetgoeroes, beursanalisten, spaarkassenen pensioenfondsen, koffiedikkijkers, joggende tv-omroepsters en zingendeuitvaartverzekeraars ons te behoeden voor toekomstig onheil. En ook degrenzen van het leven lijnen onze toekomstambities niet af. Onze zeer eigentijdsezorgen over leefmilieu en klimaat hebben te maken met een toekomstvisiedie zich tot ver voorbij ons eigen leven uitstrekt en die ook niet meeralleen met onszelf te maken heeft, maar met de hele mensheid.É30b) De Kroning van Maria in de Hemel (1617) van Arnout Vinckenborg in de Sint-Pauluskerk: het levenna de dood voor katholieke gelovigen © vzw MKA

Gissen en missenEen zo zelfbewuste betrokkenheid bij de toekomst is relatief nieuw. Eeuwenlangwerd de toekomst op korte en lange termijn zowat uitsluitend door Goden lot bepaald. Je kon die gunstig trachten te stemmen door deugdzaamheidof de nodige rituelen, maar ook dat gaf geen garanties op voorspoedin het aardse leven. Gelukkig was de passage door dit tranendal slechts eenselectieprocedure voor het paradijs. Hoop had dus vooral betrekking op deeeuwigheid. Vandaar ook dat het niet zoveel uitmaakte wat de aarde en demensheid zou overkomen - en maar goed ook, want die toekomst ontsnapteal helemaal aan onze controle.Zoveel onzekerheid vergrootte alleen maar de fascinatie voor wat straks en inde eeuwigheid komen zou. Dat eeuwenlange hopen en vrezen, gissen en missen,dromen en bezweren, voorspellen of afwachten heeft ontstaan gegevenaan een indrukwekkend patrimonium van kunstwerken, gebruiksvoorwerpen,filosofische overtuigingen, beroepen, tradities, liederen, verhalen, mythes...een erfgoed dat we nu met veel zorg omringen om ervan te kunnen genietenof leren.VerantwoordelijkheidVandaag echter begint het tot ons door te dringen dat we de toekomstgrotendeels in eigen handen hebben. Schoorvoetend worden we ons bewustvan onze eigen verantwoordelijkheid. We denken dus niet alleen meer naover wat we verwachten van de toekomst, maar ook over wat we creërenen bewaren voor later. De toekomst is een heel klein beetje maakbaardergeworden en ze voorspellen nog een kleiner beetje realistischer dan vroeger.We hebben een voet tussen de deur. Verwachten is niet louter passief meer.Je kunt ook plannen maken, doelen uitzetten, onderzoeken en ontwikkelen...Dat bewustwordingsproces verandert de wereld en dus niet toevallig ook deomgang met het erfgoed. Erfgoed wordt belangrijker als bron om na te denkenover en te werken aan heden en toekomst. Vroeger, in een quasi onveranderlijkewereld, diende erfgoed vooral om ‘waarheden’ te bevestigen, debestaande verhoudingen te legitimeren. Vandaag gaan we het steeds meergebruiken om veranderingen te duiden. En precies dat hebben we nodig ineen wereld die steeds sneller evolueert en waarvan we beginnen te beseffendat wij haar veranderen en dus verantwoordelijkheid dragen.De groeiende aandacht voor het erfgoed, lijkt wel een neerslag van wat erin de grote wereld gaande is. Een toeval is dat niet. Erfgoed is nooit toeval,het is een spoor, een veelzeggende voetafdruk, onderweg van toen naar nuen straks. De parallel tussen de wereld en haar erfgoed doet denken aan een

oneliner die we de laatste jaren wel vaker horen: we erven het allemaal nietvan onze voorouders, we lenen het van onze kinderen.Dat is zo met alles van waarde.Wie het daarmee eens is, kijkt met des te meer spanning uit naar wat wordtverwacht.DEELthema'sOp de volgende bladzijden stellen we de drie deelthema’s kort voor. Die inleidingengeven meer inhoudelijke duiding bij diverse facetten van de verschillendeparcours. Ze gaan uit van het Antwerpse Erfgoeddag-aanbod en kunnenhelpen om uw persoonlijke Erfgoeddag uit te stippelen. De cijfertjes in en bijde teksten verwijzen dan ook naar Antwerpse deelnemers. Die vindt u methun activiteiten en alle praktische informatie op de bladzijden 31 tot 84.Deelthema 1 Toekomstverwachtingen vroeger en vandaag p.11Deelthema 2 Bewaren voor de toekomst p.19Deelthema 3 Leven na de dood p.23

1. Toekomstverwachtingen vroeger en vandaagMensen laten sporen na van wat hen bezighoudt. Dat is altijd zo geweesten dat is vandaag nog zo. Die materiële of immateriële nalatenschap, daterfgoed, is een bron van kennis. Door dit erfgoed precies te situeren in detijd en juist te interpreteren in zijn context, gaat het deel uitmaken vanhet verhaal dat we geschiedenis noemen. Het erfgoed verscherpt onsbeeld van het verleden en daar kunnen we ons voordeel mee doen. Kennisvan het verleden is een soort uitvergroting van mensenkennis en levenswijsheid...Handig.Met de geschiedenis kunnen we ook nog iets avontuurlijkers doen. Eenexacte wetenschap is het allerminst, maar als we de verhaallijn doortrekkenkomen we in de toekomst terecht. Natuurlijk is dat een beetjegewaagd, maar door ook de recentste sporen van menselijk doen en latenin te calculeren, krijgen we mogelijk meer uitzicht op wat komen zal. Geenglazen bol meer, maar futurologie of toekomstwetenschap. De uitkomstkan er nog lelijk naast zijn, maar als ze klopt... handig.Laten we terugkeren naar het begin van deze inleiding. “Mensen latensporen na van wat hen bezighoudt.” De toekomst heeft de mensen altijdheel erg beziggehouden. Op basis van het erfgoed dat uit die fascinatieontstaat, is het dus mogelijk de geschiedenis van de toekomstverwachtingte schrijven. Voor wie vandaag een beter inzicht wil krijgen in nu en morgenis dat het summum. Dankzij de geschiedenis van de toekomstverwachtingleren we immers uit de fouten die vroeger werden gemaakt, toen ze voorspeldenwat wij nu al weten... Vooral leuk.Dit spelletje met de tijd is een van de drie manieren waarop Antwerpentijdens Erfgoeddag het thema ‘Wordt verwacht’ aansnijdt. We duikenzowel het verleden als het heden en de toekomst in. Mogelijk brengt dat uin verwarring, maar ook ondermijnde zekerheden zijn een vorm van wijsheid.Met dank aan het erfgoed.Alles komt goedVaste prik in 2008 is Expo ‘58. Op Erfgoeddag wordt dat niet alleen een terugblikop die wereldtentoonstelling, maar vooral op het toenmalige geloof inde vooruitgang. Die terugblik toont aan hoe mensen, zelfs hele landen, hunwereldbeeld en toekomstvisie opbouwden door hun eigen(tijdse) context uitte vergroten en te verlengen. Die tunnelvisie is natuurlijk zeer begrijpelijk,hoe moet je immers rekening houden met toekomstige feiten die je zelfsniet kunt verzinnen, laat staan kennen.11É2b) De vrede-mensch in ’t jaar 3000. Toekomstroman door Theo Huet. © AMVC-Letterenhuis Antwerpen

In het veelzijdige project ‘0 58 ’ reflecteert de Erfgoedcel Antwerpen I MAS 6op die wat naïef ogende speculaties. Hoe realistisch was de visie die opde Expo werd uitgedragen? Wat dacht de gewone man er toen van? Wat iservan uitgekomen? Hoe keken en kijken jongere generaties er tegenaan?En hoe kijken wij vandaag naar de volgende vijftig jaar? Wat mag op eenwereldtentoonstelling van 2058 zeker niet ontbreken? Deze reflectie - eentweezijdige spiegeling van tijd - wordt doorgetrokken in een stadsparcoursin samenwerking met Antwerpen Averechts. Daarin wordt onderzocht wat erin Antwerpen terechtkwam van de plannen en idealen van toen en hoe wijvandaag de ‘bouwwerf van de eeuw’ ervaren. Zijn we er weer gerust in dathet schitterend wordt? Of kan alles toch nog beter? Waarom de utopie nietkoesteren als waardevol erfgoed?Ook in het district Ekeren 3 wordt vrolijk gegoocheld met cijfers die eindigenop 8. Wie in 1938 geboren werd, was 20 in 58 en is nu 70 - toen oud genoegom een toekomstvisie te hebben, nu jong genoeg om ze te evalueren.Confronteer die gefilmde interviews dan ook nog met kinderen die nu 10 zijnen perfect weten hoe de wereld er over 50 jaar gaat uitzien en het wordtgenieten.Voor wie bij zoveel mondelinge Expogeschiedenis toch wat harde feiten wil,opent de Stadsbibliotheek 31 haar kranten en tijdschriften van toen - eenop het eerste gezicht ouderwetse, maar nog altijd een zeer doeltreffende enleuke manier van tijdreizen.Nog meer 1958? Authentieke filmbeelden van Expo ‘58 worden in hetMuHKA 17 gecombineerd met de tentoonstelling en multimediapresentatie‘Archeologie van de toekomst’. Een speciale gast is hier Paul Van Hoeydonck,de meester die het vooruitgangsoptimisme tot kunst verhief en die kunstsinds 1971 ook in een gepast kader tentoonstelt: op de maan.Wij zijn de toekomstHet jonge geweld is niet te stuiten op Erfgoeddag. De idee dat de toekomstons alleen maar overkomt, is duidelijk niet meer van deze tijd. Dat bleek alhierboven in het district Ekeren 3. Ook in het district Hoboken 4 strijken de+16 leerlingen van de Stedelijke Academie voor Beeldende Kunst neer in hetGravenhof - Casa Louisa, het toekomstige Cultuurcentrum. Vanuit het verledenen heden van Hoboken - opgeroepen met foto’s en literatuur - bouwen zijeen toekomstvisie op met ‘mixed media’. Meteen wordt hier dus ook erfgoedvan de toekomst geproduceerd.12Van erfgoed en toekomst gesproken: Antwerpen is wereldwijd bekend omzijn meesters van de zelfvervullende voorspelling. Ze hebben er zelfs eenvermaarde school, een soort van Zweinsteins Hogeschool maar dan voor

Profetie en Waarzeggerij. De studenten van de ModeAcademie zullen devergelijking vast niet kwalijk nemen. Er zit nu eenmaal een beetje tover inde job die zij ambiëren, niet alleen in hun creaties maar ook in de kunst vanhet welgemikte trendsetten. In het ModeMuseum 16 , leggen de laatstejaarsgetuigenis af over hun toekomstvisie op de mode en hun rol daarin.Een tentoonstelling van tendensboeken en werk van trendwatchers zorgtvoor de kritische confrontatie... Welke trends voorspelden die ooit? En hoepakte dat werkelijk uit? Gelijk hebben is één ding, gelijk krijgen...In Wilrijk 5 windt de jeugd er helemaal geen doekjes om. ‘The future is mine’en ‘Ik beslis hoe morgen er gaat uitzien.’ Zo luiden de strijdkreten - of zoudenhet werkhypotheses zijn - van de 17- en 18-jarigen uit het Sint-Ursullacollege.In hun project ‘My Memory of the World in 2054’ denken ze na over de betekenisvan erfgoed en over de toekomstige bewaring en bestemming van hunfavoriete erfgoed. Het is evident dat de toekomst van het wereldwijde webhierbij ter sprake komt.Ook het MAS I Nationaal Scheepvaartmuseum 14 verwacht veel van dejongeren, de curatoren, kunstenaars, bezoekers van morgen. Om voor‘morgen’ te oefenen mogen ze, na hun Soirée D’O in maart, het binnenschipde Lauranda enteren en er hun eigen muzikale, schilderkunstige,literaire, modieuze of dansende ding doen, geïnspireerd op de collectie, destad, de stroom en de wereld. Een voorsmaakje van het museum van detoekomst?Wensen en waarheidVerwachtingen hoeven niet noodzakelijk te verdwijnen als blijkt dat erniets van terechtkomt. Niet alleen is de utopie het koesteren waard, maargeduld is ook een mooie deugd. Wat niet is, kan nog komen. Maar zelfs alsdat niet zo is, blijven dromen en idealen de mens gaande houden. Wellichtdaarom bewaren ze in het FelixArchief 8 niet alleen een verscheidenheidaan intrigerende maar bloedserieuze documenten, sinds kort hebben ze erook een afdeling dromen. ‘Droom de stad’ was in 2006 een spraakmakendeactie van diverse kunstenaars en culturele organisaties. Zij wilden de modaleburger wat intensiever betrekken bij het stadsleven en verzameldendaarom wensdromen voor de stad en haar inwoners. Vervolgens werden aldie dromen tijdens een 48 uur durende ‘dromenmarathon’ voorgelezen. Vandat evenement werd een film gemaakt, maar ook de dromen zelf gingenniet verloren. Ze worden nu professioneel bewaard in het FelixArchief, waarze tot in het einde der tijden onze hedendaagse wensen en ambities zullenblijven vertolken. Op Erfgoeddag krijgt u nog eens een selectie te zien enook de film van de dromenmarathon.13

De Heemkundige Kring van Berchem 10 herinnert ons aan een droom dieintussen in uitlaatgassen is opgegaan. In de jaren ‘60 van de vorige eeuwliet de toen nog zelfstandige gemeente Berchem plannen uittekenen vooreen heel nieuwe wijk, met parken en een nieuw gemeentehuis. Plaats waser genoeg op de terreinen van de in onbruik geraakte Brialmontomwalling.Maar de plannen ging niet door. De Ring en de Singel kwamen in de plaats.Op Erfgoeddag brengen een foto- en plannententoonstelling en een wandelingde vroegere situatie en de vervlogen droom in herinnering.Dat dromen ook tot immaterieel erfgoed leiden, kan niet verbazen. Degedachte, het ideaal, kan diepe wortels hebben in het collectieve geheugenen daardoor blijven leven zonder ooit vaste vorm te krijgen. Een voorbeeld isde Groot-Nederlandse gedachte, die zich gedurende nagenoeg twee eeuwenvan een cultureel tot een politiek streven ontwikkelde. Het ADVN 1 dieptuit zijn archief het iconografisch erfgoed van deze beweging op - een goedeachtergrond voor een lezing en een debat.Andere dromen hadden heel wat minder wortels in de echte wereld. Nogalwat schrijvers waagden zich ooit onverschrokken aan de toekomst, vaakweinig gehinderd door enige zin voor realiteit. AMVC-Letterenhuis 2 presenteerter zo enkele. Dat ‘de vrede-mensch in ‘t jaar 3000’ zich met vliegendeauto’s zal verplaatsen, begrijpt u allicht. Maar dat volgens een toneelstukuit 1858 ‘De wereld binnen duizend jaar’ een absolute vrouwenmacht encomplete verloedering zal kennen, klinkt al onheilspellender. Belangrijkdetail: het was een blijspel.Voorts heeft het Letterenhuis voor u uitgezocht welk boek de mensen hetliefst zouden meenemen naar de toekomst. Resultaat? U verneemt het terplaatse op Erfgoeddag.Erfgoed van verandering14Het heden bestaat bijna helemaal uit verleden. Dat klinkt raar, maar wienaar het erfgoed kijkt, kan dat alleen maar bevestigen. Het project van deKoninklijke kring voor Heemkunde Merksem 12 doet denken aan een ofandere tv-shop, waarin een opgewonden presentator een keukenapparaatprobeert te verkopen dat pakweg zeven andere toestellen vervangt enbovendien makkelijker af te wassen is. Iedereen kent die beelden. De heemkringvergroot ze uit tot een veelzeggend maar per definitie vluchtig tijdsbeeld.Vanuit het standpunt van een persoon uit het verleden onderzoekt detentoonstelling ‘Nooit gedacht’ de evolutie van allerlei toestellen, van toentot nu. Vandaag vervangt een gsm-toestel de telefoon, maar meteen ookde rekenmachine, het fototoestel, de spelcomputer, de agenda, de wekkeren nog veel meer. De eeuwig actuele slogan van de presentatie luidt: ‘Watgaan ze nog allemaal uitvinden?’

Het erfgoed dat vandaag ontstaat bevestigt niet meer de veilige status-quo.Het wordt het erfgoed van de verandering. Het snel evoluerende internet enook de consequenties daarvan voor erfgoedbewaring werden reeds aangehaald.In het FotoMuseum 9 wordt de veranderende rol van de fotografieen vooral de portretfotografie onder de loep genomen. Het portret is viaFacebook, Flickr of MySpace een interactief communicatiemiddel geworden.Is dat een detail of een culturele revolutie? Als het portret en het gebruikervan veranderen, verandert dan ook de mens?Wat ook het antwoord op die specifieke vraag is, veranderen doen we alvastgrondig als samenleving. De wereld doet dat en Antwerpen dus ook. Meerdan zelfs maar vijftig jaar geleden, moeten we leren leven met verandering,moeten we onszelf in staat stellen verandering te accepteren zoals we deseizoenen al altijd vanzelfsprekend hebben vonden. En we kunnen daarmaar best alle beschikbare middelen voor gebruiken, bijvoorbeeld elkaar beterleren kennen. De Vereniging voor Ontwikkeling en Emancipatie van Moslims33 nodigt u daarom uit op de tentoonstelling ‘Van Pyjama tot Zenit’die u tot de vaststelling zal brengen dat we elkaar al heel lang beter kennendan we denken. Deze tentoonstelling zoomt in op allerlei wetenschappelijke,wiskundige, taalkundige, muzikale, culinaire en andere culturele verworvenhedendie het westen aan de Arabieren dankt. Tegelijk steekt u er wat opvan hun geschiedenis, godsdienst en gebruiken. De focus is gericht op watons bindt en dat is blijkbaar een karrenvracht erfgoed.De toekomst blij tegemoetDe toekomst vraagt niet alleen een doordachte benadering, maar af en toeook een gezonde dosis optimisme. In Deurne-dorp, jawel het bestaat, zijn ereen paar steegjes waar de tijd schijnbaar stil is blijven staan. De begrippenverleden en toekomst hebben er niet echt vat op. Als u er nooit bent geweest,moet u er echt eens gaan kijken. In het Volksmuseum Deurne 34 zullen ze ugraag verwelkomen. Dit museum - een hoeve uit 1593 - organiseert samenmet de heemkundige kring Turninum en de bewoners, verenigingen en kunstenaarseen tentoonstelling en een wandeling. Alles draait rond het themaDeurne-dorp, meer bepaald rond 450 jaar wonen en leven op deze plek met alhaar anachronismen.Hoewel nagenoeg alles er oud is en sommigen er fanatiek-enthousiast inhouten huizen wonen, merk je hier en daar toch tekenen van verandering.Zo vlakbij een drukke invalsweg en winkelstraat, de Turnhoutsebaan, isverandering echter niet altijd verbetering. Daarom zijn ze in Deurne-dorpen de ruimere omgeving blij met een recent Bijzonder Plan van Aanleg datde toekomst in goede banen leidt. Het geeft het eigentijdse wooncomforten welzijn een doordachte plaats in een eeuwenoud sociaal bindweefselmet heel wat historische bouwsporen. Erfgoedzorg is niet tegengesteld aan15

vooruitgang, af en toe wordt dat heel concreet bewezen.Een heel andere soort toekomst, gebouwd op het erfgoed van het verleden,wordt gepresenteerd door de Rudolf Steineracademie 24 . Het verledenkomt aan bod in een tentoonstelling over de geschiedenis en de methodiekvan de antroposofie (in België). Deze filosofie en de pedagogie die eraan verbondenis, lag en ligt nog vaak onder vuur, onder meer met het argumentdat antroposofie iets van de oude tijd en dus uit de tijd is.Voor erfgoedwerkers is dat een fundamentele vraag: zeker vanuit het thema‘Wordt verwacht:’ hebben zij een kluif aan de vraag of het verleden perdefinitie voorbijgestreefd is. Interessant dus dat Steineracademie hieropeen antwoord tracht te geven binnen haar eigen context. Dat antwoord laatzich natuurlijk een beetje raden, maar er worden ook consequenties aanverbonden. Op de vraag wat wordt verwacht, luidt het antwoord resoluut:de grote doorbraak.Afwachten of ingrijpen?Wie over ‘verwachtingen’ nadenkt, komt vroeg of laat bij ‘geduld’ terecht.Geduld is een techniek om de tijd naar je hand te zetten. Historici enerfgoedwerkers zijn daar bedreven in. En u straks ook. Het Rockoxhuis 11nodigt zijn bezoekers immers uit om onderzoekers te worden. U kan er aande slag met archeologische vondsten, historische documenten, chemischeanalyse van stoffen en interpretatie van literatuur en schilderijen. Kortom,het erfgoed ligt op u te wachten. De opdracht is: de geschiedenis van een17de-eeuws gezin reconstrueren. Hoe dat verder in z’n werk gaat, merktu ter plekke op de interactieve tentoonstelling. Van belang is dat u kennismaaktmet de technieken die wetenschappers zelf gebruiken om zo’nopdracht op te lossen. En wat opvalt, is hun geduld en hun acceptatie vanhet niet weten. Leken hebben het daar soms moeilijk mee, in het Googletijdperkmisschien wel meer dan vroeger.Maar historici nemen de tijd. Vroeg of laat duiken weer nieuwe antwoordenop. Stilaan wordt de puzzel overzichtelijker. Maar toch zal de geschiedenisvoorlopig niet alles prijsgeven en, eerlijk gezegd, ze zal dat nooit doen. Daarmoeten we mee leren leven. Het goede nieuws is echter dat we nog veel teverwachten hebben. De wijsheid komt wel.16De archeologen van de Stad Antwerpen, die overigens meewerken aan dietentoonstelling, kunnen niet altijd zoveel geduld aan de dag leggen. Merkwaardiggenoeg moeten deze gravers in het verleden soms uiterst dringendde toekomst te lijf. Het Stedelijk Informatiecentrum voor Archeologie enMonumentenzorg 32 licht het probleem toe. Het historische Antwerpenwordt vandaag tot diep in de bodem ingrijpend gewijzigd. Op sommigebouwterreinen kun je de archeologische vondsten dan ook zonder meervoorspellen. Dus ga je de toekomst niet afwachten maar managen. Het

archeologisch onderzoek wordt gewoon mee ingepland en kan daardoor opcruciale plekken de werkzaamheden voorafgaan. De tentoonstelling ‘Wordtverwacht…het verleden’ toont hoe dat onderzoekswerk zal worden aangepaktbij enkele grootschalige projecten zoals de tweede fase van de Leien, deheraanleg van de Scheldekaaien en de bouw van de Oosterweelverbinding.Preventieve archeologie... een doordenkertje.17

2. Bewaren voor de toekomstAntwerpen focust op Erfgoeddag uiteraard ook op het bewaren enbeheren van het cultureel erfgoed. Ook die expertise ontsnapt niet aanverandering. Zo heeft de snelle evolutie van de informatica verstrekkendegevolgen voor archiefbeheer, inventarisering van erfgoedcollecties,digitale ontsluiting enzovoort. Het probleem is ook hier echter dat langniet altijd vaststaat wat wordt verwacht.Bijvoorbeeld de snel evoluerende toepassingen en informatiedragers actueelhouden en toch compatibel met elkaar en met wat reeds bestaat, iseen gigantische uitdaging voor de musea, kerken, heemkringen en anderebewaarinstellingen. Nog maar enkele jaren geleden was je bij wijze vanspreken blij dat alles op een floppydisk kon; vandaag past zo’n disketteniet eens meer in de meeste computers.Ook de evolutie van restauratietechnieken en van de wetenschap en deopvattingen erachter gaat voortdurend verder en vraagt grote alertheid.Sommige musea pakken op Erfgoeddag dan weer uit met een inhoudelijkebenadering van het thema ‘Wordt verwacht:’. Een extra klemtoon ligt daarbijop het erfgoed dat de ‘cultuur van het verwachten’ illustreert.Bovendien leeft Antwerpen in blijde verwachting van een nieuw museumen twee renovaties van museumconcepten en -architectuur. Bent u ookbenieuwd naar de prenatale echografie?Musea van de toekomstDe verwachtingen zijn groot. Op de Hanzestedenplaats verrijst een nieuwgebouw voor een nieuw museum. Het Museum aan de Stroom 15 dat verscheidenebestaande collecties samenbrengt, zal in 2010 zijn deuren openen.Maar Erfgoeddag licht al een tipje van de sluier op. U krijgt niet alleen demaquette, de bouwplannen en de snelle voortgang van de werkzaamheden tezien. Ook het inhoudelijke en het architecturale concept worden uit de doekengedaan. Vandaag een museum maken is immers een heel andere opdrachtdan 100 jaar geleden. In een wereld die als een groot dorp wordt omschrevenen in een kosmopolitische havenstad die een poort naar die wereld is, geldtdat bij uitstek voor een stadsmuseum. Wil u meer weten over de volgendebaken in de skyline van Antwerpen? Dan weet u op 13 april waar naartoe.Meer museumnieuws valt te rapen in het Koninklijk Museum voor SchoneKunsten 13 . Deze indrukwekkende tempel werd in 1890 geopend enbehoort nog steeds tot het puik van het Antwerps bouwkundig erfgoed.Het erfgoed dat achter de monumentale gevel schuilgaat is helemaal vanonschatbare waarde.É35) Restauratie van de laat 17 de eeuwse Antwerpse Madonna (Keistraat 14) door Studio Steen van deafdeling Conservatie/Restauratie van de Campus Academie (Hogeschool Antwerpen) © Foto Wim Strecker.19

In het verleden onderging het gebouw al aanpassingen om die unieke collectiebeter te kunnen tonen en bewaren. Zo werden de vier binnenplaatsen in1927 omgevormd tot zalen en werd het gebouw naar aanleiding van hetRubensjaar 1977 gerestaureerd en modern uitgerust. Vandaag is een nieuweupdate dringend noodzakelijk. Daarom zullen de museumdeuren van 2010tot begin 2012 dicht blijven voor een ingrijpende vernieuwing. Het museumwil uw nieuwsgierigheid echter niet zo lang op de proef stellen. Op Erfgoeddagkrijgt u uitgebreid inzage in de plannen.En het vernieuwen houdt niet op! Het Nationaal Museum en Archief vanDouane en Accijnzen 21 opende zijn deuren in 1988. De twintigste verjaardagen het vooruitzicht van een verhuizing in 2010, naar een nog te bepalenlocatie, zijn voldoende aanleidingen om het concept opnieuw te bekijken.Daarbij rijst niet alleen de vraag hoe het museum moet werken, maar ookwat het moet tonen. Sinds 1968, toen er een douane-unie werd gevormdtussen de zes staten van de toenmalige EEG, is er in Europa veel veranderd.Nu gaat het om 27 lidstaten waartussen vrijheid van verkeer heerst voorpersonen, goederen, diensten en kapitaal. Hierdoor is de douaneopdrachterg veranderd. De vrijheid wordt bovendien misbruikt voor allerlei malafidehandel. En daarnaast vindt ook de digitalisering plaats. De vraag luidt dus ofer na de papierberg een papierloos tijdperk komt en welke gevolgen dat danheeft. Duidelijk is in elk geval dat de collectie en de tentoonstelling van hetmuseum grondig beïnvloed zullen worden door deze evolutie... ‘Van papierbergtot paperless?’ is een kennismaking met verleden, heden en toekomstvan dit merkwaardige museum.Achter de schermen20De Stadsbibliotheek 31 - niet te verwarren met de Openbare BibliotheekAntwerpen - toont niet alleen kranten uit 1958, maar gunt u ook een onvergetelijkeblik achter de schermen. U komt in ware schatkamers terecht waarzowat de hele Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis is samengebrachtin een miljoen volumes. Ontelbare boeken staan rechtop schouderaan schouder in eindeloze rekken te wachten op leergierige lezers. Verderbestaat de collectie uit oude handschriften en drukken en een ontzaglijkeverzameling tijdschriften en dagbladen.Nieuwsgierigheid naar het schitterende interieur is hier eveneens toegestaanen zeker naar het waarom van zo’n bibliotheek in het digitale tijdperk, naarhaar eeuwenoude voorgeschiedenis, of naar het hoe van het bewaren, klasseren,terugvinden...En wat de verwachtingen betreft, die hebben in bibliotheken en archievenvooral te maken met uitdagingen. Niet alleen bereik je vandaag vanuit elkehuiskamer met één muisklik een wereldbibliotheek, ook is er de problematischebewaring van het vergankelijke papieren erfgoed. Wordt het internet uit-

eindelijk een dodelijke concurrent of een partner die redding brengt?Dezelfde uitdagingen zijn ook het AMVC-Letterenhuis 2 niet onbekend. Tochworden de zorgen dit jaar even opzij geschoven want er valt wat te vieren:het Letterenhuis wordt 75 jaar. Dat wordt 12 maanden lang gevierd met eenzeer gevarieerd programma en op Erfgoeddag met een rondleiding in hetdepot, waar de bewaringstechnieken aan bod komen en ook de vraag hoehet literaire erfgoed van de toekomst er zal uitzien. Je kunt bijvoorbeeld debrieven van Hendrik Conscience bewaren, maar wat doe je met de e-mailsvan Tom Lanoye? Erfgoedwerkers hebben de vreemdste zorgen.Beheer en RestauratieBehoud en beheer van erfgoed is lang niet alleen een zorg van musea enarchieven. Alle hier voorgestelde verenigingen en instellingen hebben ermeete maken. Dat gaat dan van inventarisatie tot controle van de bewaaromstandigheden,van beveiliging, tot onderhoud en kleine herstellingenof ingrijpende restauraties 35 . Dat is nu eenmaal wat van erfgoedzorgerswordt verwacht.De FredegandusGezellen nodigen u uit voor een kennismaking met dejarenlange, eigenlijk eindeloze praktijk van dat beheer. Ze wachten u opin de ‘kathedraal van Deurne’, de laatgotische Sint-Fredeganduskerk 28 .Het barokke interieur bevat onder meer meubelen en kunstwerken uit deverdwenen Antwerpse Sint-Michielsabdij. Die objecten en ook nog enkeleandere kunstwerken werden niet onder handen genomen tijdens de restauratiecampagnevan 1997-98. Om dat uiteindelijk wel voor elkaar te krijgen,werd de vriendenvereniging de FredegandusGezellen opgericht. Intussenhebben zij ongeveer de helft van de geplande restauraties gerealiseerd. Tijdenseen rondleiding krijgt u het verhaal van die kunstwerken maar ook vanwat er allemaal komt kijken bij zo’n restauratie, niet alleen technisch, maarook organisatorisch en financieel. De opname van dit project in het Erfgoeddagprogrammamag gerust worden gezien als een ode aan de vrijwilligersdie niet alleen in Sint-Fredegandus maar op talloze plekken het cultureleerfgoed bewaren en ontsluiten voor het publiek. Misschien verwachten zijook wel wat steun van dat publiek.21

3. Leven na de doodDe fascinatie voor de toekomst is wellicht recht evenredig met de onzekerheidover wat komen gaat. Een toekomst waar we helemaal niets van weten,moet dus wel heel erg fascinerend zijn. Als we het erfgoed bekijken, kloptdat in elk geval voor de toekomst aan ‘gene zijde van het graf’.Maar wat fascineert ons eigenlijk, die toekomst of het niet weten?Misschien is het vooral het niet weten dat ons boeit. Dat zou immers kunnenverklaren waarom ook het verleden zo spannend is. In onze allerindividueelsteervaring is het verleden van vóór onze geboorte een even zwart gat alsde toekomst na onze dood.Het zwarte gat van het verleden wordt ingevuld met verhalen van opa, deschool, de geschiedenisles, de tijdbalk, de boeken, de prenten, de films...Maar zelfs in het meest geleerde hoofd blijft het verleden een slordigeboel met veel leemtes. Misschien blijft het daarom zo fascineren.Ook de toekomst is een zwart gat, maar dan zonder geschiedenisboeken,films... Je moet niet vragen hoe het totaal onbekende hiernamaals onsblijft bezighouden.Een ondraaglijke leegte is het, in wezen niet minder neutraal dan hetruimte tijdcontinuüm dat ons voorafging, maar ditmaal is er geen touwaan vast te knopen. En, anders van vóór onze geboorte, zijn we er nu wélbij, om ons zorgen te maken. Wedden dat die zorgen erfgoed opleveren?Contact met het hiernamaalsHet cultureel erfgoed dat betrekking heeft op een tijd die we zelf niet zullenmeemaken is gigantisch omvangrijk. Niet voor niets krijgt het dan ook apartaandacht op de Antwerpse erfgoeddag. Evenmin toevallig blijkt dat veel vandat erfgoed te vinden is in kerken, maar niet alles. Dat heeft te maken metdie enorme en dus ook buitenkerkelijke fascinatie voor het hiernamaals,maar ook met het feit dat kerk en maatschappij vroeger ongeveer samenvielen.Je kwam de heiligen op straat tegen. Precies van dat erfgoed maaktde vzw Voor Kruis en Beeld werk 35 . Op Erfgoeddag verzorgt de verenigingeen speciale rondleiding voor kinderen jonger dan twaalf. Daarbij wordenalle raadsels opgelost die een onvoorbereid toeschouwertje kan verzinnen.Waarom hangen er zoveel beelden aan de buitenkant van huizen? Wat hebbenze te betekenen? Wat is de rol van die heiligen? Waarom en hoe willenwe deze beelden bewaren? Na de rondleiding kunnen de kinderen zelf hunkunstenaarstalenten botvieren. Voor de volwassenen worden in het gloednieuwemuseum van de Sint-Andrieskerk restauratietechnieken gedemonstreerden geïllustreerd met een tentoonstelling.23É18a) Het Laatste Oordeel: de Zeven Werken van Barmhartigheid en de Zeven Hoofdzonden. 15e eeuwOnbekend Antwerps Meester © Maagdenhuismuseum OCMW Antwerpen

Ook het Museum Mayer van den Berg 19 ontfermt zich tijdens een rondleidingover de heiligen, hun aardse leven, hun hemelse taken en de zegeningendie ze konden brengen... In de dagelijkse geloofspraktijk kon je immersgeen probleem verzinnen of er was wel een heilige die het hielp oplossen.Bovendien waren er heel wat heiligen die met het oog op het hiernamaalseen goed woordje konden doen bij God. Onze-Lieve-Vrouw werd daarvoor hetmeest aanroepen, zij was immers de moeder van God.Op het juiste padBij de buren, in het Museum Maagdenhuis 18 - een vroeger weeshuis voormeisjes - worden de relaties met het hiernamaals iets anders ingevuld.De heiligen om voorspraak verzoeken kon niet volstaan om een plek in dehemel te verdienen. Dat vergde wat meer inzet. Een deugdzaam leven hielp,maar goede daden verrichten, zoals aalmoezen geven, was ook belangrijk.Vooral voor wie rijk was en zich daar een beetje schuldig bij voelde, was diteen uitstekende oplossing.Het anonieme schilderij ‘Het Laatste Oordeel, de zeven werken van Barmhartigheiden de zeven Hoofdzonden’ (ca. 1500) is een prachtige aanleidingen illustratie om toe te lichten hoe het wereldbeeld van toen de mensenaanzette tot liefdadigheid en hoe de organisatie van dat welzijnswerk avantla lettre in verrassend rechte lijn naar ons huidige OCMW leidde. De geschiedenisheeft ervoor gezorgd dat de werken van Barmhartigheid vandaag totde basisrechten van elke burger behoren, kortom een grotendeels ingelosteverwachting.24Deugdzaamheid hoefde niet altijd voort te komen uit angst. De kerk zorgdeook voor de nodige begeleiding, lering en stichting. Een handig instrumentdaarvoor was het kerkboek. In de tentoonstelling ‘Zondags zilver’ gaat hetZilvermuseum Sterckshof 36 in op alle aspecten van het soms rijkelijkversierde kerkboek. Merkwaardig daarbij zijn de teksten op de schutbladen.Zelfs een eventuele toekomstige dief van het boekje werd onmiddellijk naarhet goede pad geleid: Die hem vind eer hy verloren is [met andere woorden:wie hem gestolen heeft], die zal sterven, eer hy geboren is, en die dat nieten doet bid voor iedere letteren eenen weestgegroet, den veldwagter zalhem vangen den scherpregter, zal hem hangen, hangen, hangen doet zooeen pyn daerom wild geenen dief zijn. Thielen den 2 April 1833.Toch angst dus, als motivator.Terwijl de ouders de tentoonstelling bezoeken, kunnen de kinderen terechtin het kidsatelier ‘De hemel in een boekje’. In dat boekje schrijven ze, samenmet Jeugd en Poëzie vzw, een gedicht over hun gedroomde hemel en makenze er een tekening van. Tot slot versieren ze het boek zoals dat hier hoort:met zilver.

Andere tijdenVolgens Einstein was tijd een hardnekkige illusie. In elk geval gaat iedereendie verder kijkt dan zijn westerse neus lang is, tijd flink relativeren.Het Etnografisch Museum 7 laat zien hoe tijd anders wordt beleefd vancultuur tot cultuur. Voor Aziaten is tijd geen rechtlijnige beweging maar eenkringloop. In India rekent men er zelfs op dat de wereld na miljoenen jarenvergaat en opnieuw ontstaat. Geen gekke gok: voor het heelal is de wetenschaper in elk geval nog niet uit of deze stelling al dan niet klopt - behalvedan dat het zeker wat langer zal duren dan enkele miljoenen jaren.Maar het gaat hier natuurlijk niet om de vraag wie gelijk heeft, wel om watmensen met het eeuwige raadsel doen en om de bruikbare wijsheid die zemerkwaardig genoeg putten uit het niet-weten.In het Museum Vleeshuis I Klank van de Stad 20 leren we dan weer dat decyclische beweging van de tijd ook ons westerlingen niet helemaal vreemd is.Onder het motto ‘Venijnige tijd’ wordt daar het oneindigheidssymbool geanalyseerdvan de slang die in haar eigen staart bijt - meteen ook het symbool vande onverbrekelijke tegenstelling tussen goed en kwaad. Deze tentoonstellingis een mooie gelegenheid voor een hernieuwde kennismaking met de gevarieerdeoudheidkundige collectie die straks een plaats krijgt in het MAS, maarwaarvan op Erfgoeddag uitzonderlijk nog eens een selectie te zien is.Het wordt een sissende selectie want elk object heeft de slang als motief.Van een Egyptisch amulet tot een 16de-eeuwse deurgreep of de even oudeverre voorloper van de saxofoon, met name het serpent; van een Romeinsreliëf tot een 19de-eeuwse camee... de slang is alomtegenwoordig.Tot slot heeft de tijd nog een heel andere cyclische beweging, die de symboliekals het ware verzoent met de reali-tijd van elke dag. Deze bewegingwordt veroorzaakt door radertjes en een veer of slinger die ervoor zorgendat de wijzers van het horloge eindeloos rondjes draaien. In het MuseumMaagdenhuis 18 wordt ook dàt tijdsbesef, onder deskundige supervisie vaneen ‘klokkendokter’, toegelicht. Daarbij is niet alleen de recent gerestaureerde18de-eeuwse klok aan de orde, maar de hele geschiedenis van detijdmeting.Het hemelse JeruzalemIn de tijden dat Antwerpen zijn monumentale kerken bouwde, inrichtte eneventueel na de beeldenstorm herinrichtte, was de mens nog veel meer dannu doordrongen van de grote ‘eindvragen’. Bedehuizen als de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal 22 , de Sint-Carolus-Borromeuskerk 27 , de Sint-Pauluskerk30 , de Sint-Jacobskerk 29 , en de Sint-Andrieskerk 25 bulken dan ookvan kunstwerken en symbolen die verwijzen naar het eeuwige leven na de25

dood. Ook de kerken zelf waren voorafspiegelingen van het paradijs, hethemelse Jeruzalem.Maar het echte paradijs was en is pas te bereiken na het Laatste Oordeel.Het hoeft dus niet te verbazen dat dit sleutelmoment in de meeste kerkenwordt afgebeeld. Denk maar aan het 19de-eeuwse gebeeldhouwde tafereelin het portaal van de kathedraal, aan de muurschildering in de Sint-Rochuskapelvan de Sint-Jacobskerk of aan de afbeeldingen op diverse grafstenen.Die zerken, epitafen of hele grafmonumenten - voor de rijken binnen dekerk, voor de anderen erbuiten - waren vooral bedoeld om de herinneringaan zichzelf en eventueel aan familieleden ‘levend’ te houden in de gemeenschap,en om de nabestaanden te helpen in hun oriëntatie naar de onvermijdelijketoekomst.In de 16de en de eerste helft van de 17de eeuw, toen de geschilderdeepitaaftriptieken trendy waren, flankeerden de portretten van het overledenechtpaar op de buitenste luiken een religieus hoofdtafereel. De thematiekdaarvan was meestal de verrijzenis en het geloof in het persoonlijke levenna de dood. Ook afbeeldingen van dodenopwekkingen door Jezus zelfsymboliseerden dit geloof dat bovendien, vooral vanaf de Contrareformatie,ondersteund werd door de thematiek van Maria-Tenhemelopneming.Bij de latere volbarokke theatrale beeldengroepen van epitafen werd hetaccent gelegd op het ‘memento mori’ (gedenk dat je zal sterven). In diversekerken werd op griezelige tot ronduit gruwelijke wijze uitgebeeld wat er teverwachten was. Daarnaast waren en zijn er nog steeds talrijke symbolenvan de vergankelijkheid te zien: het doodshoofd, knoken en de grafdelversspade,de zandloper, de zeis en de gedoofde kaars... Hoopgevender zijndan weer de symbolen van eeuwig leven: het anker, de toorts van eeuwigbrandend vuur of de reeds vermelde slang die zich in de staart bijt. Datgerechtigheid zal geschieden en het goede beloond wordt, blijkt onder meeruit het vlammend zwaard en palmtakken of laurierkransen.Het vagevuur, de niet al te aangename wachtzaal van de hemel en eenuitvinding van de Contrareformatie, wordt eveneens geregeld afgebeeld.Dat is onder meer het geval in de Calvarietuin van de Sint-Pauluskerk enals illustratie bij de monumentale ledenlijst die de Broederschap van deGelovige Zielen liet maken in de Sint-Andrieskerk. Ook in de Sint-Jacobskerkschreeuwen de zielen in het vagevuur het uit van de pijn.26Tot zover slechts een kleine greep uit het katholieke kerkelijke erfgoed vanhet hiernamaals. Van een rondleiding in de vermelde kerken steekt u opErfgoeddag nog veel meer op.Of u kunt helemaal naar een mooie uithoek van Antwerpen trekken, naarLillo waar in de Sint-Benediktuskerk 26 een multimediapresentatie en eententoonstelling plaatsvinden rond een ander geloofsaspect: de Messias enbij uitbreiding ‘de hoop’ die door alle godsdiensten wordt ondersteund endie zeer verwant is met het vandaag veel gehoorde begrip ‘zingeving’.

Ook in de 19de-eeuwse Protestantse kerk 23 van Antwerpen-Oost wordt hethiernamaals voorgesteld. Dat gebeurt met een tentoonstelling, maar ookmet een concert op het Nagels-orgel. De liefhebbers kunnen het protestantsemuzikale erfgoed helemaal beleven door de ‘liederen van hoop enverlangen’ ter plaatse te leren en uit volle borst mee te zingen.Erfgoeddag is tenslotte een feest.27

Erfgoeddag is een feest voorhet hele gezin.Verscheidene organisatoren hebben activiteiten waar oudersen kinderen of jongeren samen aan kunnen deelnemen.Andere initiatiefnemers zorgen voor animatie en begeleidingvan de kids terwijl de ouders de tentoonstelling bezoeken ofeen rondleiding volgen. De activiteiten voor kinderen en/ofjongeren zijn in het programma aangeduid met de intussenbekende ‘vlieg’.Onder meer de volgende activiteiten zijn specifiek gerichtop het hele gezin en/of voor jongeren:• een creatieve workshop in het Etnografisch Museum 7• een multimedia-kunstwerk in het AMVC-Letterenhuis 2• een presentatie in de Koninklijke Kring voor HeemkundeMerksem 12• een ‘happening’ voor jongeren in het MAS | NationaalScheepvaartmuseum 14• zoekopdrachten en een rollenspel in het MuseumMaagdenhuis 18• een rondleiding in het Museum Mayer van den Bergh 19• een rondleiding op de tentoonstelling ‘Van Pyjama totZenit’ 33• de samenkomst in de Sint-Andrieskerk na de rondleidingvan vzw Voor Kruis en Beeld 35• activiteiten in het Zilvermuseum 36Buiten deze doelgerichte initiatieven kunnen gezinnenuiteraard ook overal elders samen terecht.29É36) Een kind aan de slag in het Zilvermuseum © Van Den Heuvel Lynn

Programma overzichtdeelnemersErfgoeddag 2008É36) Portret van Marianne Forton (detail),1742. Anonieme meester Jezus-Eik,Onze-Lieve-Vrouwekerk © Foto Hugo Maertens

1322a2b

34533

6a6b7a7b834

91035

11 121336

141537

16a16b1718a18b38

1920a20b39

21a21b2340

222441

25 262742

28b28a294330a30b

313233a33b44

34353645

1 ADVN – archief, documentatie- enonderzoekscentrumLange Leemstraat 26, 2018 AntwerpenT - +32 3 225 18 37E - info@advn.beW - www.advn.beHet ADVN verzamelt, bewaart en ontsluit archieven omtrent de Vlaamsebeweging, de nationale bewegingen in Europa en de daarmee verbondenthema’s, zoals culturele identiteit, migratie enz.Het ADVN is een van de vier erkende maatschappelijk-filosofische archiefcentrain Vlaanderen. Naast zijn opdracht als archief en documentatiecentrumheeft het ADVN ook een functie als onderzoekscentrum. Talrijkeprojecten getuigen daarvan en resulteren in de publiekswerking van deinstelling: publicaties, tentoonstellingen, colloquia enz.contact erfgoeddag: +32 3 225 18 37Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TREIN: station Antwerpen Berchem: TRAM 8 (halte Bexstraat)TRAM 7 (halte Van Bréestraat), 8 (haltes Bexstraat en Hemelstraat), 12 en 24(halte Nationale Bank),BUS 1, 13, 23, 290, 292, 294, 500 (halte Nationale Bank)lezing: Groot-Nederland, van de Dollart tot aan de Somme. Werkelijkheidof verbeelding?De taalverwantschap tussen Vlamingen en Nederlanders leidt tot contactenvan culturele aard. Groot-Nederland wordt geleidelijk tot politiek ideaal verhevenmaar er is geen eensgezindheid over het bereiken ervan. Drie historici- Pieter van Hees, Romain Vanlandschoot en Frans-Jos Verdoodt - voeren eenpanelgesprek.ADVN – archief, documentatie- en onderzoekscentrum¿om 15 uur (duur: 1 uur)È geheel toegankelijk46tentoonstelling: Werd verwacht. Groot-NederlandIn 1830 ontstaat uit het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden een Belgischenatiestaat. De taalverwantschap tussen Vlamingen en Nederlanders leidttot contacten van culturele aard. Dit verandert met de opkomst van eenradicale Vlaamse beweging tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Groot-Nederland wordt tot politiek ideaal verheven, maar eensgezindheid overhoe dat einddoel moet worden bereikt bestaat niet.

¿open tussen 10 en 18 uurloopt nog tot 4 januari 2009De tentoonstelling is misschien minder geschikt voor kinderen,maar jongeren (vanaf 16) zullen zich prima vermaken met het multimedialuik.È geheel toegankelijkrondleiding: Literair erfgoed voor de toekomst bewaard?Het Letterenhuis heeft een zeer grote collectie literaire archivalia. Hoe wordtervoor gezorgd dat die zo goed mogelijk voor de toekomst worden bewaard?En hoe gaat het Letterenhuis om met het (ook digitale) literaire erfgoed vande toekomst? Hoe zal dat erfgoed eruitzien? Deze en vele andere vragenkomen aan bod tijdens de rondleidingen in de archiefdepots.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenAMVC-Letterenhuis¿om 10, 11.30, 13, 14.30 en 16 uurÈ niet toegankelijktentoonstelling: Welk boek neem je mee naar de toekomst?Welk boek is zo bijzonder dat je het wil meenemen naar de toekomst? Watmaakt het voor jou tot literair erfgoed? Het Letterenhuis zoekt het uit en hetresultaat ontdek je op Erfgoeddag. Je kunt ook een duik nemen in Vlaamsetoekomstromans uit de 19de en 20ste eeuw. Hoe zal de wereld er binnen1000 jaar uitzien? Wacht ons een mooie toekomst of moeten we het ergsteverwachten?Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenAMVC-Letterenhuis¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 322a) De wereld binnen 1000 jaar, fantastisch blyspel met zang, in dry bedryven.Door H.Van Peene © AMVC-Letterenhuis Antwerpen2b) De vrede mensch in ’t jaar 3000. Toekomstroman door Theo Huet. © AMVC-Letterenhuis Antwerpen48

3 District EkerenKasteel VeltwijckVeltwijcklaan 27, 2180 Antwerpen - EkerenT - +32 3 543 29 11E - district.ekeren@stad.antwerpen.beBereikbaarheid met openbaar vervoer:bus 66.0 en 66.1 (halte Ekeren gemeentehuis),12 (halte station Ekeren)gezinsactiviteit en interactieve presentatie: 1938, 1948, 1958, 1998, 2008en de toekomsti.s.m. Documentatiecentrum Antwerpse NoorderpoldersInteractieve tentoonstelling bestaande uit:• doorlopend afspelen van interviews met mensen geboren in 1938(zij waren 20 in 1958) en kinderen geboren in 1998. Zij spreken overhun toekomstbeeld.• workshop (+6-jarigen): reizen in tijd en ruimte (knutselen). Voor dekleinsten zijn er vertellingen.• film over Ekeren in 1948 en sciencefiction-animatie. Selectie uit decollectie van het Documentatiecentrum.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenDocumentatiecentrumVeltwijcklaan 19 , 2180 Antwerpen - Ekeren¿doorlopend tussen 10 en 18 uur, workshop om 11 en 14 uurÈ niet toegankelijkIllustratie pagina 323) De plek van de Jeugddienst van Ekeren © District Ekeren4 District Hoboken: Casa Louisa/GravenhofMarneflaan 3, 2660 HobokenT - +32 3 820 30 42E - district.hoboken@stad.antwerpen.beErfgoeddag vestigt de aandacht op roerend en immaterieel erfgoed. Bij devorige edities hebben wij steeds de link gelegd met een gebouw. Dat doenwe ook nu. Het Gravenhof – Casa Louisa, het toekomstig Cultuurcentrumvan Hoboken – lijkt ons dé aangewezen plek om er op zondag 13/4/2008neer te strijken om onze verwachtingen voor te stellen.49

Het thema ‘Wordt verwacht:’ is toekomstgericht maar de link met een verof nabij verleden mag uiteraard niet uit het oog verloren worden.Dit verleden en heden van Hoboken zal door middel van fotomateriaal enliteraire teksten opgeroepen worden. Vertrekkend van dat materiaal zullenleerlingen van de +16 afdeling van de Stedelijke Academie voor BeeldendeKunst hun toekomstvisie op Hoboken uitwerken in ‘mixed media’.Zoals steeds is er randanimatie: muziek, workshops...contact erfgoeddag: +32 473 70 79 92Bereikbaarheid met openbaar vervoer:tram 2 en 4 (halte Kioskplaats)bus 1 en 33 (halte Louisalei)workshop en kinderactiviteit: En wat zijn jouw verwachtingen?i.s.m. jeugddienst HobokenI.s.m. de Jeugddienst organiseren we een doe-atelier waarin kinderen kunnenkleuren, knutselen en tekenen. Rode draad: de toekomst.Casa Louisa /GravenhofLouisalei 7 , 2660 Hoboken¿open tussen 10 en 18 uurÈ gedeeltelijk toegankelijktentoonstelling en concert: Hoboken toen, nu en straksi.s.m. Cultuurraad Hoboken, Stedelijke Academie Beeldende KunstenHoboken, Jeugddienst, cc Hoboken en de CultuurantenneWe roepen het verleden (en het heden) van Hoboken op met foto’s enliteraire teksten. En op basis van dat materiaal werken leerlingen van deStedelijke Academie voor Beeldende Kunst (afdeling 16+) hun toekomstvisieop Hoboken uit in ‘mixed media’. Het Gravenhof Casa Louisa, het toekomstigeCultuurcentrum van Hoboken, is hiervoor dé aangewezen plek. Met eenoptreden door muzikale talenten uit de Muziekacademie.Casa Louisa /GravenhofLouisalei 7 , 2660 Hoboken¿open tussen 10 en 18 uur50È geheel toegankelijk

Illustratie pagina 334) Hoboken 2108, door Renaat van Hove (Jongerenatelier “tekenen en strip” (12-18 jarigen) van deHobokense Academie voor Beeldende Kunsten) © Foto Luc Plettinckx (2008)5 District WilrijkBist 1, 2610 Antwerpen - WilrijkT - +32 3 820 53 11E - district.wilrijk@stad.antwerpen.beBereikbaarheid met openbaar vervoer: BUS 22, 27, 33workshop: My MEMORY of the WORLD in 2054 - van Wilrijk tot de wereldi.s.m. Sint-Ursulacollege (5de- en 6de-jaars), Erfgoedcel Antwerpen I MAS, , Piazza del ‘arteThe Future is mine. Wie ben ik? Wat maakt mij tot wie ik ben als (Wilrijkse)jongere? Ik beslis hoe Morgen er gaat uitzien, maar ik beslis ook wat er vanGisteren zal overblijven. The Future is mine, inderdaad. Sint-Ursulajongerendenken na over Wilrijks en mondiaal erfgoed.Sint-UrsulacollegeSt.-Bavostraat 51, 2610 Antwerpen - Wilrijk¿open tussen 10 en 18 uurWorkshop tussen 10 en 17 uur, voor jongeren tussen 15 en 19 jaar oud.Inschrijven via: an.roels@stad.antwerpen.beÈ niet toegankelijkIllustratie pagina 336) Het Sint-Ursulacollege gaat digitaal aan de slag met erfgoed6 Erfgoedcel Antwerpen I MAST - +32 3 227 49 53E - info@erfgoedcelantwerpen.beW - www.erfgoedcelantwerpen.beAntwerpen is een rijke en dynamische cultureel-erfgoedstad. De ‘hoeveelheid’cultureel erfgoed en het aantal organisaties en instellingen die ermeeomgaan zijn bijzonder groot.De stedelijke Erfgoedcel Antwerpen is sinds juni 2000 belast met de uitbouwvan een geïntegreerd cultureel-erfgoedbeleid. De Erfgoedcel kreegdeze opdracht in het kader van het zogenaamde ‘erfgoedconvenant’ datwerd afgesloten tussen de stad Antwerpen en de Vlaamse Gemeenschap.Deze overeenkomst (een afsprakenregeling) streeft ernaar het rijke en gediversifieerdecultureel erfgoed van de stad zichtbaar te maken voor een zo breed51

mogelijk publiek, de onderlinge samenhang ervan aan te tonen en te latenzien wat er de actuele betekenis van is voor de (Antwerpse) gemeenschap.contact erfgoeddag: +32 3 232 92 08 (Infopunt Erfgoeddag Antwerpen)getuigendocumentaire: 0 58 - Het verleden volgens de toekomsti.s.m. Maya Van Leemput, toekomstonderzoekerDe Erfgoedcel | MAS focust n.a.v. de 50ste verjaardag van Expo 58 op hetgeloof in de toekomst en de vooruitgang dat zo kenmerkend was voor de Wereldexpo.Het resultaat is het multidisciplinaire project ‘0 58 ’ met o.m. een documentairevan futurologe Maya Van Leemput: een reflectie over de toekomstvan 1958 gespiegeld aan die van 2008/2058. Je krijgt een avant-première opErfgoeddag. Kijk op www.erfgoedcelantwerpen.be/58 voor het volledige programmavan ‘0 58 ’, ook na Erfgoeddag. Er staat je wat te wachten...Expo-hal DeurneFrank Craeybeckxlaan 77, 2100 Antwerpen - Deurne(een reconstructie van het Paviljoen van de Belgische Houtindustrie op Expo ’58)Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS 33, 410 (halte Gallifortlei) TRAM 10, 12¿Doorlopende vertoning van 10 tot 18 uurInleiding door futurologe Maya Van Leemput om 11, 15 en 16 uurloopt nog tot 30 juni 2008op diverse andere plaatsen in Antwerpen(zie hiervoor: www.erfgoedcelantwerpen.be/58)È geheel toegankelijkparcours: 0 58 stadsparcours - In het spoor van de toekomsti.s.m. Antwerpen AverechtsAntwerpen Averechts gaat in het kader van ‘0 58 ’ op zoek naar sporen van demodernistische droom van 1958. ‘Sporen’, want heel wat van de toekomstplannenbleven steken in de grijze zone tussen droom en werkelijkheid. Eenbijzonder stadsparcours verkent de ingrepen in de stad uit de voorbije 50jaar. En wat staat er nu nog allemaal op stapel in Antwerpen? Wat betekentdat voor de mensen die er wonen?52Plaats van afspraak wordt meegedeeld bij telefonische reservering.¿doorlopend tussen 10 en 18 uurreservatie: Antwerpen Averechts, +32 3 260 39 39secretariaat@antwerpenaverechts.beloopt nog tot 14 september 2008 (Open Monumentendag: 20 ste Editie, 20 ste Eeuw)Èniet toegankelijk

Illustratie pagina 346a) Onderaanzicht wenteltrap Bell Telephone, een van de meest vooruitstrevende gebouwen inAntwerpen in 1958 © Alcatell-Lucent Bell6b) Een getuige van Expo ’58 wordt door futurologe Maya Van Leemput geïnterviewd, voor dedocumentaire ‘Het verleden volgens de toekomst’ © Maya van Leemput7 Etnografisch Museum AntwerpenSuikerrui 19, 2000 AntwerpenT - +32 3 220 86 00E - etnografisch.museum@stad.antwerpen.beW - http://museum.antwerpen.be/etnografisch_museumHet Etnografisch Museum bezit een rijke verzameling voorwerpen uit niet-Europese culturen. Je maakt er kennis met de leef- en denkwereld vanvolken uit Afrika, Amerika, Azië en Oceanië. Vedertooien uit het Amazonegebied,maskers en voorouderbeelden uit Congo, boeddha’s en goden uitIndia, Tibet of Japan, textiel uit Indonesië, prauwen uit Papoea...: het ismaar een kleine greep uit het grote aanbod. Het museum heeft een permanenteopstelling en is daarnaast vooral bekend om zijn vele tijdelijketentoonstellingen.contact erfgoeddag: +32 3 220 86 00Bereikbaarheid met openbaar vervoer:trein Station Antwerpen Centraalmetro/tram 2, 3, 4, 8, 15 (halte Groenplaats), 10, 11 (halte Melkmarkt)workshop: De toekomstige boeddhaBoeddha leefde in de 6de eeuw v.C. maar vóór hem kwamen er ook reedsboeddha’s op aarde en in de toekomst zal er nog één neerdalen. Zijn naamis Maitreya en hij zit in de hemel te wachten om herboren te worden. Hoezal hij eruitzien? Hoe zullen wij eruitzien? Maak daar een afbeelding van!Schrijf een boodschap op een gekleurd vlaggetje en laat de wind je wensmeenemen naar de toekomstige boeddha. Kinderen en volwassenen fantaserenen filosoferen samen.Etnografisch Museum Antwerpen¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, workshop om 10, 12, 14 en 16 uur(duur: 1 uur)reservatie: tammy.wille@stad.antwerpen.be, +32 3 220 86 93 ,max. 4x20 plaatsenEen workshop van één uur waar kinderen (6-12 jaar) en volwassenen samenfilosoferen, fantaseren en met klei, verf en stof een creatie uitwerken.È geheel toegankelijk53

ondleiding: Karma en wedergeboorteHet geloof in de wedergeboorte staat centraal in de oosterse kunst en religie.Een beeldverhaal uit Nepal toont dat je daden (karma) in dit leven bepalend zijnvoor de kwaliteit van je volgend leven. Schilderingen uit het Tibetaans dodenboek,beelden van de toekomstige boeddha, Maitreya, en van de incarnaties(avatars) van de god Vishnoe maken duidelijk dat men in Azië de tijd als eencirkel ziet, wat een heel andere opvatting van de toekomst met zich brengt.Etnografisch Museum Antwerpen¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, rondleiding om 10, 12, 14 en 16 uurreservatie: chris.delauwer@stad.antwerpen.be , +32 3 220 86 93 ,max. 4x20 plaatsenÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 347a) De tijd als een cirkel: Bardo-toren, Nepal 19e eeuw © Etnografisch Museum Antwerpen7b) De tijd als een cirkel: Boeddha Maitreya, Gandhara, 2e eeuw na C. © Etnografisch Museum Antwerpen8 FelixArchief AntwerpenOudeleeuwenrui 29, 2000 AntwerpenT - +32 3 292 94 11E - stadsarchief@stad.antwerpen.beW - www.felixarchief.beFris je geheugen op in het FelixArchiefBen je op zoek naar de geschiedenis van je Antwerpse woning? Vier je een jubileumen zoek je foto’s uit de oude doos? Wil je weten wanneer je overgrootmoederin Antwerpen kwam wonen of waar de naam van je straat in Antwerpenvandaan komt? Kortom, wil je graag meer weten over de geschiedenisvan ‘t Stad? Kom naar het FelixArchief en ontdek je Antwerpse verleden!Het stadsarchief bewaart alle documenten van de stedelijke administratievanaf de 13de eeuw tot op vandaag. Ook van tal van instellingen, bedrijven,verenigingen en particulieren vind je archieven in het stadsarchief.Een indrukwekkend archief van meer dan 19 kilometer waaruit je stukkenkunt opvragen en zelf inkijken.54Het archief huist in het imposante 19de eeuwse Sint-Felixpakhuis aan HetEilandje. De leeszaal is elke werkdag vrij toegankelijk van dinsdag tot enmet vrijdag.

Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS 6/34, 501, 502, 503 (halte FelixArchief)TRAM 4 en 7 (halte Sint-Pietersvliet)filmvoorstelling en tentoonstelling: Dromen bewarenIn 2006 verenigden Antwerpse theatermakers en kunstenaars zich onder denoemer ‘Droom de stad’. Ze peilden naar de dromen van de inwoners, verzameldendie en stelden ze aan het publiek voor vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen.Die dromen belandden recent in het FelixArchief. We tonende film die ‘Droom de stad’ van de voorstelling maakte en ook de dromenop papier, in knutselwerkjes... Een archief stoffig en oud? Wij bewijzen hettegendeel.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenFelixArchief Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 348) Droom de Stad 2006: Opgehangen dromen, oud Justitiepaleis Antwerpen © Koen Broos9 FotoMuseum Provincie AntwerpenWaalse Kaai 47, 2000 AntwerpenT - +32 3 242 93 00E - info@fotografie.provant.beW - www.fotomuseum.beSinds 21 maart 2004 is het FotoMuseum Provincie Antwerpen opnieuwopen voor het publiek. Achter het bestaande pakhuis waarin het museumsinds 1986 is ondergebracht, werd een prestigieuze maar sobere nieuwbouwopgetrokken, ontworpen door architect Georges Baines. In de nieuwemuseumopstelling, die om de vier maanden wisselt, vindt de bezoekeralle aspecten van de fotografie. Naast artistieke fotografie is er ook plaatsvoor journalistieke, documentaire en modefotografie, collecties van verenigingen,familiefoto’s, prentbriefkaarten en reclamefoto’s.Een eigentijdse fotogalerie, een uitgebreide vakbibliotheek, een museumcafé,een bookshop en twee filmzalen maken het bezoek compleet. Voorkinderen, jongeren en volwassenen, voor leken en specialisten zijn er aangepasteactiviteiten, zoals rondleidingen, ateliers, workshops, masterclasses,lezingen en filmprojecties.55

Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM 8 (halte Lambermontplaats), 12 (halte Montignystraat)BUS 23, 6/34 (halte Vlaamse Kaai)tentoonstelling: Face oni.s.m. Getty Images, Sony en HPWe stellen vragen rond de rol die de portretfotografie in de toekomst zalspelen en hoe de mensen fotografie in de toekomst willen/zullen beleven.Face On is een interactief en bijzonder multimediaal project rond hetportret. Digitale ontwikkelingen als Facebook, Flickr en MySpace gaan vaakuit van het portret als sociaal en interactief gegeven: bezoekers wordendeelnemers. Via de website kan iedereen zijn of haar portret laten opnemenin de tentoonstelling.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenFotoMuseum Provincie Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 359) Portretfoto in de toekomst © Getty images10 Heemkundige Kring BerchemZoldermuseum SchaliënhoeveRooiplein 6, 2600 BerchemW - www.heemkundeberchem.becontact erfgoeddag: +32 495 67 40 95Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS 33 (halte Oogststraat), 9 (halte Berchemboslaan)TRAM 7, 15 (halte Driekoningenstraat)56tentoonstelling en wandelvoordracht: De metamorfose van BerchemTot 1969 had de gemeente Berchem verschillende poorten en een schansmet kazerne in de Brialmontomwalling. Toen verdween dat alles voor deaanleg van de Ring. Aanvankelijk liet de gemeente toen plannen uittekenenvoor de aanleg van een grote nieuwe wijk met verschillende parken én eengroot nieuw gemeentehuis in een centraal park op de vroegere schans. Wetonen de plannen hiervoor uit onze collectie. De wandeling toetst wat het isaan wat het had kunnen zijn.

Heemkundige Kring Berchem¿ open tussen 10 en 18 uurWandeling om 10, 14 en 15.30 uur.Vertrek: Bibliotheek De Poort, Willem Van Laarstraat 15-17, 2600 BerchemInschrijven via: Kris Reymer +32 3 230 82 90 of 0495 67 40 95È niet toegankelijkIllustratie pagina 3510) De Mechelse Poort, tegenover de Willem van Laarstraat (vroeger Poortstraat),met elektrische tram 7, ca. 1905 © Heemkundige Kring Berchem11 KBC RockoxhuisKeizerstraat 12, 2000 AntwerpenT - +32 3 201 92 50E - hildegard.vandevelde@kbc.beW - www.rockoxhuis.beKBC kocht het Rockoxhuis in 1970 aan en liet het restaureren in Vlaamserenaissancestijl.Rockox’ woning, waarvan de gelijkvloerse verdieping alsmuseum is opengesteld, fungeert vandaag als een voorbeeld van 17deeeuwseVlaamse wooncultuur. Je kunt er een uitgelezen selectie zien vanmeubelen, schilderijen (Rubens, Jordaens, Van Dyck, Pieter II Brueghel...),beeldhouwwerk, porselein, aardewerk...: voorwerpen uit Rockox’ tijd diehet huis opnieuw zijn oude luister geven.In 2002 is ook de tuin gerestaureerd, met o.m. een keuze van planten,heesters en boompjes die ook Rockox ooit had: de boksdoorn, de steenlinde,de fluweelboom en niet te vergeten de appelsienbomen. Deze oasevan groen is een evocatie van een vroeg-17de-eeuwse stadstuin. De vernieuwdeaudiovisuele presentatie werpt een verfrissende blik op de periodewaarin Rockox en zijn tijdgenoten leefden.contact erfgoeddag: +32 3 201 92 50Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM: 4 en 7 (halte Keizerstraat), 8 (halte Groenplaats),10 en 11 (halte Sint-Katelijnevest)METRO: 2, 3 en 15 (halte Meir)BUS: 9, 18, 25, 26tentoonstelling en rondleiding: Ooggetuigen aan de Schelde - Een 17deeeuwsmysteriei.s.m. Universiteit Antwerpen, Hogeschool Antwerpen, Archeologische Dienst Stad AntwerpenWil je weten hoe een gezin tijdens de 17de eeuw in Antwerpen leefde? Hoegaan onderzoekers te werk om zo’n vraag te beantwoorden? Kom naar hetRockoxhuis. Je gaat er aan de slag met archeologische vondsten, historische57

documenten, chemische analyses... Wat weten we vandaag, welke hiatenzijn er nog en hoe hopen wetenschappers deze ‘zwarte’ gaten in de toekomstop te vullen? Met extra rondleidingen.Rockoxhuis¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, rondleiding om 10, 11, 14 en 15 uur(duur: 1 uur)reservatie: Onthaal Rockoxhuis, +32 3 201 92 50 (voor rondleidingen) ,max. 4x20 plaatsenloopt nog tot 17 juni 2008È geheel toegankelijk]lezing: De curator aan het woordPresentatie door professor O. Schalm, de curator van de tentoonstelling.Rockoxhuis¿om 11 en 15 uurreservatie: Onthaal Rockoxhuis, +32 3 202 92 50 ,telkens max. 50 plaatsenÈ gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 3611) Affiche Ooggetuigen aan de Schelde © KBC Rockoxhuis12 Koninklijke Kring voor HeemkundeMerksem vzwHofke van RoosendaelTerlindenhofstraat 265, 2170 Antwerpen - MerksemT - +32 3 646 76 20E - kkvhm_vzw@hotmail.comW - www.heemkring-merksem.be58De Merksemse heemkundige kring werd opgericht in 1939. Doel van dewerking is het Merksemse verleden te verzamelen, bewaren, bestuderenen toegankelijk te maken. De kring beschikt over een eigen archief enstelt tentoon in een bescheiden museum. Hij stelt een grote verzamelingdoodsbrieven, doodsprentjes, kieslijsten, foto’s enz. ter beschikking vande familieonderzoeker.In het museum wordt een rijke collectie glasramen, devotievoorwerpenenz. aangevuld met een klaslokaal, een keukentje en een kapelletje.

contact erfgoeddag: +32 3 645 16 77Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS 33 (halte Kroonplein), 28 (halte Muziekacademie Nieuwdreef), 123 (halteLaaglandlaan)TRAM 3 (halte Sint-Franciscuskerk, Bredabaan)tentoonstelling: Nooit gedacht!Wat gaan ze nog allemaal uitvinden? We confronteren iemand uit het verledenmet wat voor hem ‘de toekomst’ was. Dat levert leuke confrontaties op,en wie weet een cultuurshock.Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem vzw¿open tussen 10 en 18 uurDe tentoonstelling richt zich vooral naar jongeren.È gedeeltelijk toegankelijk]Illustratie pagina 3612) De toekomst plannen in Merksem © Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem13 Koninklijk Museum voor Schone KunstenAntwerpenLeopold De Waelplaats, 2000 AntwerpenT - +32 3 238 78 09E - info@kmska.beW - www.kmska.beSedert 1810 bewaart het KMSKA een uitgelezen verzameling schilderijen,beelden en tekeningen van de 14de tot de 20ste eeuw. De verzameling isrepresentatief voor de artistieke productie en de smaak van liefhebbers inAntwerpen, België en de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden vanaf de15de eeuw.Het KMSKA staat voor Rubens, de barok en de Vlaamse primitieven, maarbewaart ook een van de belangrijkste verzamelingen moderne kunst inBelgië. De ensembles met werken van James Ensor en Rik Wouters zijnongeëvenaard. Henri Evenepoel, maar ook Georg Breitner, Léon Spilliaert,Jakob Smits en Jules Schmalzigaug zijn uitstekend vertegenwoordigd.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM 4, 8, 12 en 24 (halte Museum)BUS 1 en 23 (halte Museum)59

interactieve presentatie en lezing: Een museum voor de 21ste eeuwTerwijl in het prentenkabinet de bouwgeschiedenis van het museum wordtverteld aan de hand van plannen, tekeningen, foto’s en andere documenten,stellen Claus en Kaan (architecten uit Rotterdam) hun masterplan voor eennieuw museum in een multimediale presentatie voor. De lezing geeft nogmeer uitleg en op een ideeënwand kan de bezoeker zijn plannen voor hetmuseum van de toekomst kwijt.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenKoninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, lezing om 11 uurreservatie: (alleen voor de lezing) +32 3 242 04 16 , max. 100 plaatsenKinderen kunnen hun ideale museum tekenen.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 3613) De plannen van Claus en Kaan combineren een respectvolle restauratie van het oude museum meteen rationele inbreiding van een nieuw museum © KMSKA14 MAS | Nationaal ScheepvaartmuseumHet Steen, Steenplein 1, 2000 AntwerpenT - +32 3 201 93 40E - scheepmuseum@stad.antwerpen.beW - http://museum.antwerpen.be/scheepvaartmuseumHet MAS|Nationaal Scheepvaartmuseum is gehuisvest in het Steen, deoude burcht aan de Schelde.In 2008 loopt in de benedenzaal een tentoonstelling over de legendarischeRed Star Line. De opgefriste bovenzaal toont de topstukken van het NationaalScheepvaartmuseum.De overige museumzalen zijn definitief gesloten om ruimte te makenvoor de voorbereidingen van de verhuis naar het MAS [Museum aan deStroom], dat zijn deuren opent in het voorjaar van 2010.In het ‘maritiem park’ staan echte schepen en bevindt zich havengebondenindustrieel-archeologisch materiaal.60De nog volledig ingerichte West-Hinder in het Bonapartedok was het laatstenog werkende lichtschip op de Noordzee (tot 1994) en is gratis te bezoekenvlak bij de MAS-werf.

contact erfgoeddag: +32 3 201 93 40Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS: 6/34 (halte Steen), 18, 25, 26 (halte Groenplaats)TRAM: 4, 7 (halte Sint Pietersvliet), 8 (halte Groenplaats), 10, 11 (halte Melkmarkt)METRO : 2, 3, 5, 15 (halte Groenplaats)tentoonstelling en spektakel: MAS in jonge handeni.s.m. AmuséeVous (www.amuseevous.be)Het MAS zet jongeren (15-26) in de driver’s seat. Tijdens de Soirée D’O inmaart palmde AmuséeVous het Steen in: jongeren waren niet alleen bezoeker,maar ook artiest, curator en organisator. Op Erfgoeddag klinkt hun frissestem opnieuw in het binnenschip Lauranda. Ontdek het verrassende resultaatvan aanstormend artistiek talent dat wordt losgelaten op de collectie,de Stad, de Stroom en de Wereld.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenMAS | Nationaal Scheepvaartmuseum¿open tussen 10 en 18 uurloopt nog tot 31 oktober 2008Jongeren tussen 15 en 26 jaar interpreteren de museumcollectie. Een frisseblik, die ook hun jongere broers en zussen én (groot)ouders zal aanspreken.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 3714) Affiche Soiree d’O © MAS I Museum aan de Stroom15 MAS | Museum aan de StroomFalconrui 53, 2000 AntwerpenHet Museum aan de Stroom [MAS] - een landmark op de grens tussenstad en haven - wordt een grensverleggend museum voor en over mensenmet uiteenlopende denk- en leefwerelden die nieuwsgierig zijn naarverleden, heden en toekomst van de stad Antwerpen en de wereld. Mensendie meer willen weten over de plaats van Antwerpen, en van zichzelf,in die wereld. Het MAS vertelt verhalen over de stad, haar inwoners, destroom, de haven en de wereld.Het MAS is een bundeling van 4 bestaande musea: het Etnografischmuseum, het Volkskundemuseum, (een deel van) het Vleeshuis en hetNationaal Scheepvaartmuseum. De samenwerking met de Erfgoedcel61

Antwerpen garandeert dan weer een geïntegreerde erfgoedwerking buitende muren van het MAS-gebouw.Het museum opent in het voorjaar van 2010 zijn deuren op de Hanzestedenplaats.In afwachting kun je een bezoek brengen aan het MAS-infopunt opde werf aan de Hanzestedeplaats.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:tram 4, 7 (halte Sint Pietersvliet)bus 9, 34, 501, 502 en 503 (halte Brouwersvliet)‘The making of’ het MASIn het infopunt kun je een blik werpen op de maquette, de bouwplannenén op de voortgang van de bouw van het nieuwe, ‘langverwachte’ museumvoor/van de Antwerpenaar. Een staaltje van toekomstgericht museumdenkenen erfgoedbewaring. Zowel het inhoudelijk concept als het architectuurontwerpneemt een duidelijk standpunt in over de toekomst van erfgoed.MAS-infopuntHanzestedenplaats, toegang aan de Sint-Aldegondiskaai , 2000 Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurDe bouwactiviteiten en de gedetailleerde MAS-maquette spreken zeker ouderekinderen aan. Ook een wandeling rond de werf, langs de oude dokken, is leuk.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 3715) De maquette van het toekomstige Museum aan de Stroom © Collectiebeleid, Michel Wuyts16 ModeMuseum Provincie AntwerpenNationalestraat 28, 2000 AntwerpenT - +32 3 470 27 70E - info@momu.beW - www.momu.beHet ModeMuseum beschikt over een collectie van ruim 25.000 items:kleding, schoenen, accessoires, kant... Het collectiebeleid is erop gerichtzowel historische kostuums (de oudste stukken zijn 16de-eeuws!) als stukkenvan hedendaagse ontwerpers te verwerven en te bewaren in optimaleomstandigheden.62Van bij aanvang heeft het ModeMuseum geopteerd voor een dynamischeaanpak. Geen vaste opstelling van de collectie, maar wisselendethematentoonstellingen over een ontwerper of mode-gerelateerd thema,

waarbij stukken uit de eigen collectie getoond worden, aangevuld metbruiklenen. Bij de tentoonstellingen wordt steeds uitgegaan van eentotaalverhaal, dat niet enkel kledingstukken toont, maar steeds eenvolledige context brengt: de diverse inspiratiebronnen van de ontwerper,verbanden met andere kunstdisciplines enz. Het is precies deze dynamiekdie de kracht uitmaakt van het MoMu!contact erfgoeddag: +32 3 470 27 70Bereikbaarheid met openbaar vervoer:METRO 2, 3 en 15 (halte Groenplaats)TRAM 4 en 8 (halte van Rijswijckplaats)BUS 22, 25 en 26 (halte Groenplaats)TREIN station Antwerpen - Centraal / station Antwerpen-Berchemtentoonstelling: Mode en toekomstTrends voorspellen is steeds een ‘hot issue’ geweest in de modewereld. Hetmuseum selecteerde uit de eigen collectie een aantal (tendens)boeken diede afgelopen decennia de toekomst trachtten te voorspellen. De laatstejaarstudentenvan de Antwerpse ModeAcademie geven hun ideeën hierover. Hetverrassende resultaat zie je in de MoMu-Galerij, in de expo ‘Etnisch Kostuum’van de modestudenten.ModeMuseum Provincie Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 3816a en 16b) Etnische kostuums van Antwerpse modestudenten: met een blik op de toekomst© Etienne Tordoir17 MuHKA - Museum van Hedendaagse KunstAntwerpenLeuvenstraat 32, 2000 AntwerpenT - +32 3 260 99 99E - info@muhka.beW - www.muhka.beEen verzameling vertelt niet één groot verhaal, maar allemaal kleine; zekan vanuit verschillende gezichtspunten worden bekeken. Daarom toonthet MuHKA zijn internationale collectie hedendaagse kunst (vanaf 1970)in regelmatig wisselende presentaties op de bovenverdiepingen van hetmuseum. Kunstenaars worden uitgenodigd om in deze collectieopstellingentijdelijke ingrepen te doen.63

Op de benedenverdieping van het museum vindt elk seizoen een grotetijdelijke tentoonstelling plaats van hedendaagse kunstenaars uit binnenenbuitenland.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:bus 23 (halte Zuid) - tram 8 (halte Museum)filmvoorstelling: Terug naar de toekomst - Expo '58i.s.m. VDFC BrusselExpo '58 stond symbool voor vernieuwing, moderne technologie en wetenschap.Hoopvol werd uitgekeken naar een ideale wereld. Bij de openingwerd heel wat filmmateriaal gemaakt. We brengen ontroerende, spannende,informatieve… getuigenissen - op pellicule! - die je terugvoeren naar de tijdvan toen.MuHKA_mediaWaalsekaai 47 , 2000 Antwerpen¿om 14.30 uur (duur: 1,5 uur)È geheel toegankelijktentoonstelling en multimedia-presentatie: Paul Van Hoeydonck - Archeologievan de toekomstHet werk van Paul Van Hoeydonck staat in het teken van het geloof in denieuwe technologie en het avontuur van de mens in de kosmos. Vanaf eindjaren ’50 bouwde hij een fictieve wereld op die het bewoonbaar maken vande ruimte door de mens anticipeerde. Van Hoeydoncks werk ging ook letterlijkde ruimte in: Apollo 15 bracht een beeldje van hem naar de maan.MuHKA - Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen¿doorlopend tussen 10 en 18 uur, presentatie/interview metPaul Van Hoeydonck om 11 uurÈ geheel toegankelijk]Illustratie pagina 3817) Paul van Hoeydonck, City of the Future, 1969 © MuHKA6418 Museum Maagdenhuis (OCMW)Lange Gasthuisstraat 33, 2000 AntwerpenT - + 32 3 223 56 20E - daniel.christiaens@ocmw.antwerpen.be

In 1353 stichtte Hendrik Suderman een ‘Vrouwenhuis’ voor behoeftige enrondtrekkende vrouwen. Precies twee eeuwen later opende in de achterbouwvan het pand een school voor ‘jonge schamele maegdekens’. In deloop der eeuwen deden weldoeners schenkingen aan het weeshuis, nietzelden schilderijen of andere kunstvoorwerpen. Die verlieten het Maagdenhuisniet, ook niet toen de meisjes in 1882 naar een nieuw weeshuisverhuisden. Het huis werd aangepast als museum waarin het huidigeOCMW zijn kunstpatrimonium bewaart en tentoonstelt.contact erfgoeddag: +32 3 223 56 20Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Trein Antwerpen CentraalTram 7, 8 (halte Mechelseplein), 2, 15 (halte Meir), 12 en 24 (halte Nationale Bank)Bus 1, 9, 13, 23, 290, 292, 294 en 500 (halte Nationale Bank)kinderactiviteit en gezinsactiviteit: Daantje, het vondelingetje van hetMaagdenhuisVroeger geloofde men dat het verrichten van goede daden en het geven vanaalmoezen de weg opende naar de hemel en naar een mooi leven na de dood.O.m. het schilderij ‘Het Laatste Oordeel’ illustreert dit. Vondeling Daantjeneemt kinderen mee door de collectie. Zoekopdrachten en rollenspel makenduidelijk dat solidariteit het geloof in een betere toekomst illustreert.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenMaagdenhuismuseum (OCMW)¿open tussen 10 en 18 uurHet sociaal probleem van vondelingen - een kwaal van alle tijden - zal voorklein en groot de leidraad zijn. De opvoeding van meisjes & jongenswezenkomt, op basis van de permanente collectie, hierbij uitgebreid aan bod.È geheel toegankelijktentoonstelling en rondleiding: Over tijd, tandwielen en toekomstWe illustreren de evolutie van de tijdmeting en de klokken. Het gaat dusover raderen en zonnewijzers, over de rotatie van de aarde enz. We verduidelijkendat alles met behulp van het museummuurwerk dat in 2007 werdgerestaureerd (de ‘klokkendokter’ is aanwezig). De klok maakte velemoderniseringen mee om te worden wat ze nu is. Wat brengt de toekomst?Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenMaagdenhuismuseum (OCMW)65

¿open tussen 10 en 18 uurDe dvd (15 min.) toont het verhaal van een klokje dat de toeschouweraanspreekt. Het maakt het technische procédé bijzonder toegankelijk.De specialist komt aan bod doordat hij de restaurator zélf vragen zal kunnen stellen.Het grote publiek leert op een aantal didactische panelen de gehanteerdewerkwijze kennen.Kinderen en jongeren worden aangesproken door de - bijzonderlaagdrempelige - DVD kortfilm.Ègeheel toegankelijkIllustratie pagina 3818a) Het Laatste Oordeel: de Zeven Werken van Barmhartigheid en de Zeven Hoofdzonden. 15e eeuwOnbekend Antwerps Meester © Maagdenhuismuseum OCMW Antwerpen18b) Laat de Kinderen tot mij komen (detail), Jacob De Backer, ca. 1560-1590© Maagdenhuismuseum OCMW Antwerpen19 Museum Mayer van den BerghLange Gasthuisstraat 19, 2000 AntwerpenT - +32 3 232 42 37E - museum.mayervandenbergh@stad.antwerpen.beW - www.museummayervandenbergh.beHeel weinig musea zijn het werk geweest van één man, maar dikwijls zijnhet de mooiste. Zo verzamelde Fritz Mayer van den Bergh een heel museumbij elkaar. Een stroom van topwerken uit de middeleeuwen en derenaissance verhuisde door zijn toedoen naar Antwerpen. Fritz Mayer vanden Bergh zelf heeft het museum nooit gekend. Zijn plannen om een onderkomenvoor zijn verzameling te bouwen bleven voor hem een droom.Als eerbetoon aan haar overleden zoon stichtte zijn moeder, HenriëtteMayer van den Bergh, dit museum in 1904. Zo vonden de kunstschattenvoorgoed hun plaats in een huiselijke omgeving met een aangepaste historischestijl. De verzamelaar verleidt je er met zijn smaak, kennis en oogvoor kwaliteit.contact erfgoeddag: +32 3 232 42 37Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TREIN Antwerpen CentraalMETRO 2, 3, 15 (halte Meir)TRAM 7, 8 (halte Lange Gasthuisstraat)BUS 9 (halte Huidevettersstraat)66

ondleiding en gezinsactiviteit: Heiligen, bemiddelaars tussen hemel enaardePatroonheiligen, beschermheiligen, noodheiligen, geneesheiligen… zijnbemiddelaars tussen hemel en aarde. Gelovigen vereren hen en roepenhun hulp en bijstand in voor dit leven én met het oog op het hiernamaals.Tijdens een heiligenwandeling leer je heiligen herkennen en verneem je eensoms bizar, dan weer triest maar steeds devoot levensverhaal.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenMuseum Mayer van den Bergh¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, rondleidingen om 10.30, 11, 11.30, 14,14.30, 15, 15.30, 16, 16.30 en 17 uur (duur: 45 minuten)Naargelang van de samenstelling van de groep wordt een rondleiding voorvolwassenen of een interactieve rondleiding voor gezinnen aangeboden.È gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 3919) Christoffel, paneel van het ‘vierluik Antwerpen-Baltimore’, Maasland-Rijnland, ca. 1390-1400© Collectiebeleid Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed Antwerpen20 Museum Vleeshuis I Klank van de StadVleeshuisVleeshouwersstraat 38, 2000 AntwerpenT - +32 3 233 64 04E - vleeshuis@stad.antwerpen.beW - http://museum.antwerpen.be/vleeshuisKlank van de Stad/ 600 jaar muziek en dans in de stad.Een stad maakt geluid. Soms stijgt een mooie, broze klank boven hetkabaal uit. Al een tijdje koestert het Vleeshuis deze klanken van de stad.Je kunt ze er sinds de heropening van het museum (1 september 2006)komen beluisteren.Fanfares, kermisorgels, klokken: geluiden die allemaal samenkomen in destad. Maar ook muziek achter de gevels van opera- of concertgebouwen,balzalen of kerken, muziek van speellieden of van burgers. Achter deze klankengaan talloze verhalen schuil.Het Vleeshuis laat met ‘Klank van de Stad’ de bezoeker kennismaken met destadsmuziek in al haar facetten. Imposante instrumenten, maar ook prenten,schilderijen en maquettes komen er aan bod.Verwacht geen klassiek instrumentenmuseum, wel een levendige reis naarde wereld achter de muziek!67

contact erfgoeddag: +32 3 233 64 04Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Metro / tram 2, 3, 5, 8, 15 (halte Groenplaats) en 4, 7 (halte Klapdorp) en 10, 11(halte Wolstraat)Bus 6/34, 291 (halte Sint-Pietersvliet) en 9, 501, 502 (halte Van Meterenkaai) en22, 25, 26 (halte Groenplaats)tentoonstelling: Venijnige tijdWe halen verborgen pareltjes uit het museumdepot (ook de oudheidkundigecollecties die momenteel niet te zien zijn!), met als rode draad: de slang. Zijillustreert de oneindigheid van de tijd, de tegenstelling van goed en kwaad,politieke macht... De slang siert onder meer Egyptische amuletten, middeleeuwsslotwerk, een koorlezenaar en sieraden. Ze inspireerde ook instrumentenbouwersen Poesjepoppenmakers.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenMuseum Vleeshuis I Klank van de Stad¿open tussen 10 en 18 uurKinderen wacht een (lekkere) verrassing...È gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 3920a) De venijnige tijd: het venijn zit hem in de staart. Deurklopper met twee slangen (ca. 1500)© Collectie Vleeshuis Antwerpen20b) De venijnige tijd: het venijn zit hem in de staart. S-vormige deurklopper in de vorm van een slang(16de eeuw) © Collectie Vleeshuis Antwerpen21 Nationaal Museum en Archief vanDouane en Accijnzen vzwDouane en AccijnzencentrumKattendijkdok-Oostkaai 22, 2000 AntwerpenT - +32 3 229 22 42E - douanemuseum@scarlet.beW - http://home.scarlet.be/douanemuseum68Ons museum belicht het grensgebeuren en de werking van douane enaccijnzen door de tijd heen. De administratie en haar ambtenaren werden(en worden nog steeds) ingezet in vaak moeilijke en ondankbare omstandigheden.Achter ieder voorwerp, ieder document of iedere foto schuilteen verhaal: over inventieve geesten en speurneuzen, over fraude enfraudebestrijding, soms met heel uiteenlopende accenten. Vaak zijn het

anekdotes over kat-en-muisspelletjes tussen gelegenheidsmokkelaars endouaniers, maar er zijn ook relazen van harde confrontaties met beroepsmisdadigers.Vooral het gedeelte waarin allerlei smokkeltechnieken aanhet licht worden gebracht, krijgt steevast bijval, maar er zijn nog tal vanandere aspecten die de moeite waard zijn. Ook in ons archief, onze bibliotheeken onze publicaties maak je kennis met diverse facetten van onsrijke verleden.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:BUS 1 en 13 (halte Londenstraat)tentoonstelling en multimedia-presentatie: Van papierberg tot papierloos?Het museum verhuist en wordt tegen 2010 vernieuwd. Waar komen wevandaan, waar gaan we heen, wat worden de prioriteiten? De vragen geldenzowel voor de Administratie der Douane en Accijnzen als voor het museum.De snel evoluerende wereld stelt steeds meer, sterk uiteenlopende eisen aande ambtenaren. Een blik op verleden, heden en toekomst van een overheidsdiensten zijn museum.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenNationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen vzw¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4021a) Een mobiele douane-beambte uit een ver verleden © Nationaal Archief en Museum van Douane enAccijnzen21b) De mobiele douane-beambte van de toekomst © Michaël Van Giel22 Onze-Lieve-VrouwekathedraalHandschoenmarkt, 2000 AntwerpenT - +32 3 213 99 51E - info@dekathedraal.beW - www.mkaweb.beTussen 1350 en 1520 verrees hier de grootste gotische kerk van de Nederlanden,aanvankelijk met vijf beuken en later uitgebreid tot zeven. Bij deoprichting van het bisdom Antwerpen in 1559 werd de Onze-Lieve-Vrouwekerktot kathedraal of bisschopskerk verheven. Ze werd geteisterd dooreen brand in 1533, geplunderd en beschadigd tijdens de beeldenstormenvan 1566 en 1581, en leed onder de inbeslagname door de Franse revolutionairenin 1794. Telkens kwam ze de rampspoed te boven. Na de val69

van Antwerpen in 1585 werd ze heraangekleed in barokstijl. Na de Fransetijd werd de kathedraal heringericht in neostijlen. Recent werd een begingemaakt met een wetenschappelijke restauratie.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TREIN Antwerpen CentraalTRAM 2, 3, 15 (halte Groenplaats), 4, 8 (halte Th. Van Rijswijckplaats), 10, 11 (halteMelkmarkt), 7 (halte Meirbrug)BUS 6/34 (halte Steenplein), 18, 25, 26 (halte Groenplaats)rondleiding: Het leven na de doodi.s.m. Toerismepastoraal Antwerpen vzw, vzw MKAVoor gelovigen is het een zekerheid: er is leven na de dood! In de monumentaleAntwerpse kerken beelden heel wat schilderijen, beeldhouwwerken ensierkunsten de hemel, de hel en het vagevuur op een zeer kleurrijke wijzeuit, ook in de kathedraal.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoeken tussen 13 en 16 uurOnze-Lieve-Vrouwekathedraal¿rondleidingen om 13, 13.30, 14, 14.30, 15, 15.30 en 16 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4122) Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, Epitaaf van Christophe Plantin en Jeanne Rivière, Het laatste oordeel,Jacob de Backer, 1591 © vzw MKA23 Protestantse Kerk Antwerpen-OostBexstraat 13, 2018 AntwerpenT - +32 3 216 26 68E - d.wursten@vpkb.beW - www.vpkb.be/antwerpen-oost/In de Bexstraat stonden van 1892 tot 1978 twee protestantse kerken naastelkaar: een grote Duitse en een kleine Vlaamse kerk, beide getekenddoor de later zeer succesvolle architect Joseph Hertogs. In 1978 werd debouwvallige Duitse Christuskirche gesloopt. Enkel een klein deel van eenglas-in-loodraam werd gered en is nog te zien in de belendende kerk. De‘Vlaamsche evangelische Kerk’ is nog steeds in gebruik en sinds 2004beschermd vanwege haar historische waarde.70Op Erfgoeddag tonen de gelovigen een instrument met een belangrijkepersoonlijke, emotionele en religieuze waarde: hun zakbijbeltjes, psalmengezangboekjes.

Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM 7 (halte Van Breestraat) 8 (halte Bexstraat/Hemelstraat)BUS 9 (halte Edelinckstraat)Liederen van hoop en verlangenEen protestantse gemeenschap is een zingende gemeenschap. Omdatzij zich een pelgrim weet, onderweg naar de toekomst, zijn veel van deliederen liedjes van hoop en verlangen. Een selectie liederen wordt door eenorganist en een zangleider aangeleerd en gezongen. In de oudste liederenis de toekomst steevast de hemel daarboven, in nieuwere bundels ook de‘hemel op aarde’.Protestantse Kerk Antwerpen-Oost¿om 17 uur (duur: 30 min.)Kinderen geven het goede voorbeeld aan hun ouders. We zingen samen.È geheel toegankelijktentoonstelling: De hemel verbeeldHoe stelden en stellen protestantse christenen zich de toekomst voor: eenhemel op aarde of een ‘hemelse’ hemel? En waren (en zijn) ze ook bang voorde hel? Een selectie bijbels, boeken, schilderijen en andere stukken staantentoongesteld in de historische ruimte van dit 19de-eeuwse kerkgebouw.Protestantse Kerk Antwerpen-Oost¿doorlopend open tussen 13 en 18 uurÈgeheel toegankelijkconcert: OrgelmuziekEen concert op het Nagels-orgel (2005) met muziek uit ‘de schat der eeuwen’.Naast enkele Duitse koraalvoorspelen uit de barok zijn er grote stukken uit despeciaal voor dit orgel in 2005 gecomponeerde 21 versetten over ‘Jeruzalem,mijn vaderstad’ van Willem Ceuleers. Dit middeleeuwse Engelse lied (‘Hierusalem,my happy home’) beschrijft op aandoenlijke wijze hoe men zich toen ‘dehemel’ voorstelde.Protestantse Kerk Antwerpen-Oost¿om 15 uur (duur: 30 min.)È geheel toegankelijk71

Illustratie pagina 4023) Bijbelse prent met keuze: de brede ( gloed van rode vlammen) en de smalle weg(het nieuwe Jeruzalem)24 Rudolf Steineracademie vzwNachtegaalstraat 8, 2060 AntwerpenT - +32 3 237 87 10E - info@rudolfsteineracademie.beW - www.rudolfsteineracademie.beIn onze bibliotheek worden tijdschriften bewaard uit de eerste helft vande 20ste eeuw (‘Vrije Opvoedkunst’ en ‘Das Goetheanum’), naast een heelaantal boeken uit de 19de eeuw. Behalve dit ‘echte’ antiquariaat bewaartde Rudolf Steineracademie een omvangrijke collectie antroposofische werkendie elders in Vlaanderen nauwelijks nog te vinden zijn (en al helemaalniet meer in de boekhandel). De Antwerpse antroposofische bibliotheekbeschikt zo over bijna 4000 titels!Op Erfgoeddag zetten wij dit eigen en internationale erfgoed in de kijker.Oude(re) boeken hebben voor ons een grote waarde, niet zozeer om hunschattig geel papier, maar voornamelijk voor hun inhoud.contact erfgoeddag: +32 3 237 87 10Bereikbaarheid met openbaar vervoer:tram 3, 5 (halte Elisabeth) en 12 (halte Sint-Gummarusstraat)bus 30, 6/34 (halte Elisabethstraat)tentoonstelling: Eerste antroposofische stappen in BelgiëWe tonen aankondigingen en krantenartikels van en over de eerste antroposofischeactiviteiten in België, van 1910 tot 1939 en de jaren ‘50. Verdermaak je kennis met de oprichter en eerste voorzitter van de AntroposofischeVereniging, de Antwerpse notaris Emile Gevers. We zetten het beeld van detoekomst toen af tegen de toekomst van de antroposofie aan het begin vande 21ste eeuw.Rudolf Steineracademie vzw¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijk72lezing: De eerste antroposofische stappen in BelgiëSpreker Luc Vandecasteele, de huidige voorzitter van de Antroposofische Vereniging,heeft recent veel onderzoek verricht naar de voordracht van RudolfSteiner in Brussel in 1910, de Brusselse antroposofen in de jaren ‘20 en ‘30 ende oprichting van de Antroposofische Vereniging in België in de jaren ‘50. Hijvertelt over de toekomstkiemen van toen en vergelijkt met wat er nu leeft.

Rudolf Steineracademie vzw¿om 11 uur (duur: 1 uur)reservatie: info@rudolfsteineracademie.be , max. 25 plaatsenÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4124) Affiche voor een antroposofische lezing in 1961: de eerste stappen van de antropo in Vlaanderen© Rudolf Steineracademie25 Sint-AndrieskerkSint-Andriesstraat 5, 2000 AntwerpenT - +32 3 233 42 63W - www.mkaweb.beOfschoon de oorspronkelijke bouwheren, de met Luther sympathiserendeaugustijnen, verdreven werden, werd deze monumentale kerk met het oogop de aangroei van de bevolking toch voltooid en in 1529 als parochiekerkin gebruik genomen. Na de Franse Revolutie kreeg ze er twee monumentalekunstwerken bij: het barokke hoofdaltaar uit de Sint-Bernardusabdijin Hemiksem en - de blikvanger bij uitstek - de wondermooie neobarokkepreekstoel met de roeping van de apostel Andreas en diens broer Petrusals levend toneel. ‘Onbekend maakt onbemind’: dat geldt zeker voor deverborgen schatten van Sint-Andries.contact erfgoeddag: +32 3 232 03 84Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Trein Antwerpen CentraalTram 2, 3, 5, 15 (halte Groenplaats), 4, 8 (halte Th. Van Rijswijckplaats)Bus 6/34 (halte Sint-Jansvliet), 18, 25, 26 (halte Th. Van Rijswijckplaats)rondleiding: Het leven na de doodi.s.m. Toerismepastoraal Antwerpen vzw, vzw MKAVoor gelovigen is het een zekerheid: er is leven na de dood! In de monumentaleAntwerpse kerken zijn er heel wat schilderijen, beeldhouwwerken ensiervoorwerpen die de hemel, de hel en het vagevuur op een zeer kleurrijkewijze uitbeelden.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoeken vanaf 13 uurSint-Andrieskerk¿doorlopend tussen 13 en 18 uur, om het halfuur rondleidingenÈ geheel toegankelijk73

Illustratie pagina 4225) Sint-Andrieskerk, Broederschaplijst met Het vagevuur Peter I Scheemaeckers © vzw MKA26 Sint-BenediktuskerkHavenmarkt 5, 2040 Antwerpen - LilloT - +32 3 227 11 73E - stevenosce@skynet.beVan het polderdorp Lillo blijft na de havenuitbreiding enkel nog het gehuchtLillo-Fort over. Deze vroegere vesting aan de Schelde speelde in depolitieke en militaire geschiedenis van de streek een belangrijke rol.De huidige neogotische Sint-Benediktuskerk in Lillo is gebouwd in 1883,nadat de vorige kerk afgebrand was. Ze werd in 1995 volledig gerestaureerd.In de omgeving:- het gemeentehuis (1877) verloor in 1958 zijn functie en werd in 1993door de vzw Fort Lillo gerestaureerd en omgedoopt tot Landshuis;- het Poldermuseum werd gesticht in Wilmarsdonk en in 1963 overgebracht naar de voormalige beschuitbakkerij. Het geeft een beeld van degeschiedenis en het leven van de polderbevolking;- van het fort bleven het kruitmagazijn, de officierswoningen,de soldatenverblijven en een deel van de omwalling bewaard. Het werdin 1981 als stadsgezicht beschermd.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Lillo-Fort is niet rechtstreeks bereikbaar, wel viade overzet Doel/Lillo/Liefkenshoek of vanuit Antwerpen met bus naar Doel.multimedia-presentatie en tentoonstelling: De Messias en de verwachtingenvan leven en doodVerschillende godsdiensten zetten mensen ertoe aan te geloven in (en uit tekijken naar) een gebeurtenis die de hoop op een beter leven zal waarmaken.Gezagsdragers deinsden er niet voor terug om mensen de dood in te jagenen zo hun beloften op het hiernamaals te valideren. Leven we nu of zoekenwe zin in de toekomst?Sint-Benediktuskerk¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijk74Illustratie pagina 4226) George Blommaert, Sint-Benediktuskerk Lillo-Fort, aquarel © Collectie Sint-Benediktuskerk Lillo

27 Sint-Carolus BorromeuskerkHendrik Conscienceplein, 2000 AntwerpenT - +32 477 62 37 94E - s.carolus@skynet.beW - www.mkaweb.be‘De marmeren tempel’, ‘een hemel op aarde’... Men kwam in de 17deeeuw woorden te kort voor deze kerk die op een Italiaanse piazza lijkt testaan. Ze werd gebouwd (1615-1621) in volle contrareformatie voor endoor de jezuïeten. Rubens had als schilder-decorateur-architect een handin de toren, de voorgevel, het hoogaltaar, het plafondstucwerk en deHoutappel- of Mariakapel. Dit is dé barok- en Rubenskerk in de Nederlanden,ook al vernielde een brand in 1718 zijn 39 plafondschilderingen. Je vindt erook een bijzonder rijk kantmuseumBereikbaarheid met openbaar vervoer:Trein Antwerpen CentraalTram 2, 3, 15 (halte Groenplaats), 10, 11 (halte Wolstraat), 4, 7 (halte Minderbroedersrui),8 (halte Meirbrug)Bus 6/34 (halte Steenplein), 9 (halte Minderbroedersrui), 18, 25, 26 (halte Groenplaats)rondleiding: Het leven na de doodi.s.m. Toerismepastoraal Antwerpen vzw, vzw MKAVoor gelovigen is het een zekerheid: er is leven na de dood! In de monumentaleAntwerpse kerken zijn er heel wat schilderijen, beeldhouwwerken ensiervoorwerpen die de hemel, de hel en het vagevuur op een zeer kleurrijkewijze uitbeelden. In de Sint-Carolus Borromeuskerk kun je onder begeleidingvan een gids een bezoek brengen aan de crypte onder de kerk.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoeken vanaf 13 uurSint-Carolus Borromeuskerk¿doorlopend tussen 13 en 18 uur, om het halfuur gidsbeurtenÈ gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 4227) Interieur van de Sint-Carolus Borromeuskerk, met op het hoofdaltaar: Onze-Lieve-Vrouw aanbedendoor burgers, Gustave Wappers, 1840 © Foto Wim Strecker28 Sint-Fredeganduskerk DeurneLakborslei, 2100 Antwerpen - DeurneT - +32 3 324 35 96E - jan.oversteyns@antwerpen.beW - www.sintfredegandusgezellen.be75

De huidige laatgotische driebeukige kerk in regionale baksteen met bandenvan witte zandsteen dateert uit 1644. Het is een vrijstaande, georiënteerdekruiskerk met een uitgebouwd zuidelijk zijportaal. De kerk heefteen vieringtorentje met opengewerkte klokkenstoel. Tegen de buitenmurenzijn veel grafmonumenten aangebracht en rondom de kerk bevindt zicheen kerkhof. De kerk zelf is sinds 1976 beschermd als monument en werdin 1997-1998 gerestaureerd. Het barokke interieur bevat een aantal kunstwerkenuit de voormalige Antwerpse Sint-Michielsabdij, o.a. de biechtstoelenin de kruisbeuken en de beide grote schilderijen in het hoogkoor(respectievelijk gemaakt door A. Van Diepenbeeck en W. Herreyns). Hetorgel is van P. Stevens. Verder kun je nog schilderijen zien van o. m. E.Dujardin, P. en J.P Ykens, en beeldhouwwerken van de kunstenaars J.B. DeVré, J.B. De Boeck en J.B Van Wint.contact erfgoeddag: +32 479 73 50 03Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Tram 5 en 10 (halte Cogelsplein)Bus 410, 411 en 412 (halte Cogelsplein)rondleiding: Restaureren voor de toekomstWe verwachten je in de ‘kathedraal’ van Deurne, waar je kennismaakt methet lopende restauratieproject van de kunstwerken. Tijdens de rondleidingenkrijg je van de FredegandusGezellen ook het volledige verhaal àchter dekunstwerken die nog gerestaureerd moeten worden.Sint-Fredeganduskerk Deurne¿doorlopend tussen 13 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4328a) Het beeld van O.L.V. van Peys en Vrede NA restauratie © Jan Oversteyns28b) Het buitenaanzicht van de Sint-Fredeganduskerk © Jan Oversteyns29 Sint-JacobskerkLange Nieuwstraat 73, 2000 AntwerpenT - +32 3 225 04 14E - sint-jacobskerk@topa.beW - www.mkaweb.be76De Sint-Jacobskerk is een Brabants-laatgotische kruisbasiliek met eenprachtig barok meubilair, een uniek koorensemble, de grafkapel van Rubensen 24 altaren. Als de barok zich in Antwerpen in superlatieven heeftkunnen uitdrukken, dan is het wel hier. De kerk is ook de vertrekplaatsvoor bedevaarders naar Santiago de Compostela vanuit het Antwerpse:een tocht die niet zonder gevaar was.

Bereikbaarheid met openbaar vervoer:trein Antwerpen Centraaltram 2, 3, 15 (halte premetro Meir), 10, 11 (halte St.-Jacobsstraat)bus 1, 19 (halte Fr. Rooseveltplaats), 9 (halte Meirbrug)rondleiding: Het leven na de doodi.s.m. Toerismepastoraal Antwerpen vzw, vzw MKAVoor gelovigen is het een zekerheid: er is leven na de dood! In de monumentaleAntwerpse kerken, dus ook in de Sint-Jacobskerk, zijn er heel watschilderijen, beeldhouwwerken en siervoorwerpen die de hemel, de hel enhet vagevuur op een zeer kleurrijke wijze uitbeelden.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoeken vanaf 13 uurSint-Jacobskerk¿doorlopend open tussen 13 en 18 uur, rondleiding om 13, 13.30, 14, 14.30,15, 15.30, 16, 16.30, 17 en 17.30 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4329) Sint-Jacobskerk, Epitaafdrieluik van Adriaan Rockox en Catharina van Overhoff, Jan Van Hemessen enBarend van Orley, Het laatste oordeel, ca. 1540 © vzw MKA30 Sint-PauluskerkVeemarkt 14, 2000 AntwerpenT - + 32 3 232 32 67E - sint-pauluskerk@topa.beW - www.mkaweb.beWie de Sint-Pauluskerk betreedt, wordt getroffen door het virtuoze samenspelvan licht en ruimte. Speelse barok en strakke gotiek bereiken hier een zeldzameharmonie in het kerkmeubilair en de architectuur, het verfijnde edelsmeedwerken de uitbundige schilderkunst. Van het grootste hoogaltaar inkostbare marmersoorten tot het indrukwekkende orgel heeft ieder elementzijn plaats binnen een groot evenwichtig geheel. Schilderijen van de grootsteAntwerpse meesters - Rubens, Van Dyck, Teniers, Jordaens, Francken - hangenbroederlijk naast elkaar in hun natuurlijke biotoop. Wie hier ooit een orkestmismee beleeft, ervaart een diepte die geen enkel museum kan bieden.contact erfgoeddag: +32 3 232 32 67Bereikbaarheid met openbaar vervoer:trein Antwerpen Centraaltram 4, 7 (halte Sint-Pietersvliet)bus 9 (halte Falconplein), 6/34 (halte Sint-Pietersvliet)77

ondleiding: Het leven na de doodi.s.m. Toerismepastoraal Antwerpen vzw, vzw MKAVoor velen is het een groot vraagteken, maar voor gelovigen een zekerheid:er is leven na de dood! In de monumentale Antwerpse kerken zijn er heel watschilderijen, beeldhouwwerken en sierkunsten die de hemel, de hel en hetvagevuur kleurrijk verbeelden. De rondleidingen richten zich op het thema.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoeken vanaf 13 uurSint-Pauluskerk¿doorlopend open tussen 13 en 18 uur, rondleiding om het halfuurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4330a) De berechtingslantaarn, attribuut bij de begeleiding van de overgang van leven naar dood© Raymond Sirjacobs30b) De Kroning van Maria in de Hemel (1617) van Arnout Vinckenborg in de Sint-Pauluskerk: het levenna de dood voor katholieke gelovigen © vzw MKA31 Stadsbibliotheek AntwerpenNottebohmzaalH. Conscienceplein 4, 2000 AntwerpenT - +32 3 206 87 10E - stadsbibliotheek@stad.antwerpen.beW - http://stadsbibliotheek.antwerpen.beDe Stadsbibliotheek Antwerpen - niet te verwarren met de Openbare BibliotheekAntwerpen - profileert zich als wetenschappelijke bewaarbibliotheekvoor de humane wetenschappen en het Vlaams cultureel erfgoed.Systematisch worden verzameld: oude drukken, Antverpiensia, Nederlandseletterkunde, literatuur- en cultuurgeschiedenis van Vlaanderen enNederland, en de geschiedenis van de Vlaamse beweging.De collectie, waarvan de oorsprong teruggaat tot 1481, telt ca. één miljoenvolumes, met daarbij handschriften, duizenden oude drukken (waaronder109 incunabelen) en een indrukwekkende verzameling tijdschriftenen dagbladen.De collectie is enkel ter plaatse raadpleegbaar en wordt dus niet uitgeleend.Het merendeel ervan bevindt zich in de magazijnen; aangevraagdewerken worden dadelijk overgebracht naar de leeszaal.78contact erfgoeddag: +32 3 206 87 10Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM 2, 3, 4, 5, 7, 8, 15 (halte Groenplaats), 10, 11 (halte Sint-Kathelijnevest)BUS 9 (halte Sint-Kathelijnevest), 22, 25, 26 (halte Groenplaats)

ondleiding: Bewaren voor de toekomstWaarom bewaar je oude boeken voor de toekomst als er toch een digitale kopiete vinden is op het internet? Hoe bewaar je boeken, kranten en tijdschriften, enhoe bied je ze aan aan het publiek? Kom op Erfgoeddag (eenmalig!) luisterennaar onze medewerkers. Van de kelder tot op de vierde verdieping nemen ze jemee achter de schermen en vertellen het verhaal van een bewaarbibliotheek.Stadsbibliotheek Antwerpen¿om 10, 11.30, 13, 14.30 en 16 uurreservatie: stadsbibliotheek@stad.antwerpen.be, +32 3 206 87 10 ,max. 5x20 plaatsenÈ niet toegankelijktentoonstelling: Expo '58 in de StadsbibliotheekDe leeszaal baadt in de geest van Expo '58. In tijdschriften en kranten uitonze gevarieerde collectie kun je lezen hoezeer men toen een optimistischekijk had op de toekomst. Vooral het geloof in de vooruitgang valt op. Maakkennis met deze bijzondere tijdsdocumenten.Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenKorte Nieuwstraat, 2000 Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkIllustratie pagina 4431) De Nottebohmzaal in de Stadsbibliotheek Foto: Michel Wuyts © Stadsbibliotheek Antwerpen32 Stedelijk Informatiecentrum Archeologieen MonumentenzorgMercator-OrteliushuisKloosterstraat 15, 2000 AntwerpenT - +32 3 232 92 08E - archeologie@stad.antwerpen.beW - http://archeologie.antwerpen.beHet Stedelijk Informatiecentrum Archeologie en Monumentenzorg fungeertals aanspreekpunt voor burgers met vragen over archeologie enmonumentenzorg in de stad Antwerpen. Het is gevestigd in het Mercator-Orteliushuis, een 16de-eeuwse patriciërswoning met prachtige binnenplaatsen tuin. In de kleine tentoonstellingsruimte worden op tijdelijke79

asisaspecten van het archeologisch en monumentaal erfgoed belicht.Geïnteresseerden kunnen de vakbibliotheek raadplegen. In het pand bevindenzich het atelier en de kantoren van de afdeling archeologie van destad Antwerpen. Deze stedelijke dienst is op het grondgebied van de stadAntwerpen verantwoordelijk voor het beheer, het onderzoek en de ontsluitingvan het archeologisch patrimonium. De afdeling Monumenten- enWelstandszorg (in de Spanjepandsteeg) vervult dezelfde taken voor hetstedelijk monumentaal patrimonium.contact erfgoeddag: +32 3 232 92 08Bereikbaarheid met openbaar vervoer:tram 4, 8 (halte Kammenstraat)bus 22, 25, 26 (halte Augustijnenstraat)tentoonstelling en kinderactiviteit: Verleden op komst!De stad Antwerpen investeert in haar toekomst, maar moet daarbij ookverantwoording afleggen aan haar verleden. Bij de planning van infrastructuurwerkenmoeten archeologen in een vroeg stadium garanties creëren omde toekomst van het verleden veilig te stellen: als de ondergrond eenmaal isvernietigd, is er geen weg terug. ‘Verleden op komst...’ illustreert de rol vanarcheologen in toekomstige (grote) infrastructuurwerken.Stedelijk Informatiecentrum Archeologie en Monumentenzorg¿open tussen 10 en 18 uurloopt nog tot 14 september 2008Gezinnen kunnen samen het gebouw en de tentoonstelling bezoeken.Daarnaast kunnen kinderen in een aparte ruimte kennismaken met archeologie.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 4432) Het vrijgelegde Sint-Jorisbastion bleef behouden in de ondergrondse parking van de Nationale Bank© Monumentenzorg stad Antwerpen – Jan Marstboom33 Vereniging voor Ontwikkeling enEmancipatie van Moslims Antwerpen80De Vereniging voor Ontwikkeling en Emancipatie van Moslims (VOEM vzw)is als landelijke Migrantenvereniging erkend. VOEM vzw en haar lidverenigingenorganiseren over heel Vlaanderen educatieve, cultuurspreidendeen recreatieve activiteiten met als doel de dialoog tussen mensen van verschillendeachtergronden, culturen en geloofsovertuigingen te stimuleren.VOEM vzw probeert vooroordelen te voorkomen door een helder beeld

van moslims te geven en pleit voor een verdraagzame samenleving waarinalle levensbeschouwingen met elkaar in harmonie leven.Bereikbaarheid met openbaar vervoer:tram 3, 5, (halte Astrid) 10, 24 (halte Ommeganckstraat)tentoonstelling en rondleiding: Van pyjama tot zenith - Een klare kijk opArabierenZijn onze culturen (on)verenigbaar? Wij kiezen alvast voor een toekomst zonderclash en zoeken naar wat ons bindt in plaats van naar wat ons scheidt.Je staat open voor de interculturele samenleving en je wilt je (toekomstige)Arabische buur, collega of vriend beter leren kennen? Ontdek wat wij overnamenvan de Arabische cultuur en er zal een wereld voor je opengaan!Los van de speciale Erfgoeddagactiviteit, is de vaste collectie GRATIS doorlopend tebezoekenAtlasCarnotstraat 110 , 2060 Antwerpen¿doorlopend open tussen 10 en 18 uur, rondleiding voor gezinnen om 14 uurreservatie: (rondleiding), Els Cant, els@voem-vzw.be, +32 3 272 35 07(voor 6 april)loopt nog tot 12 mei 2008Met een speciale rondleiding voor gezinnen.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 4433a en 33b) De toekomstige multiculturele samenleving, verbeeld door een kind © VOEM34 Volksmuseum Deurne vzwTurninumKoraalplaats 2, 2100 Antwerpen - DeurneT - +32 3 326 75 98E - peetersludo@skynet.beW - www.turninum.ch.vuIn een zevental oude arbeiderswoningen en een wagensmidse biedt hetmuseum een getrouwe reconstructie van het leven en werk van de gewonewerkman begin 20ste eeuw.Het museum ligt midden in Deurne-Dorp met zijn pittoreske stegen, hetSint-Fredegandusbegraafpark en de kerk. Het maakt onverbrekelijk deeluit van de historische woonkern. Het bijbehorende schilders- en decoratiemuseumgeeft een inzicht in de interieurversiering in de eerste helft81

van de 20ste eeuw. De film ‘Kaas’ naar het werk van W. Elsschot werd deelsopgenomen in de 19de-eeuwse woonvertrekken.Het museum stelt zich centraal op in de woongemeenschap Deurne-Dorp entracht mee het culturele leven te stimuleren i.s.m. Culturele Raad Deurnecontact erfgoeddag: +32 478 33 93 13Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Tram 10 (halte Cogelsplein)bus 33 (halte Atheneum), 410, 412 (halte Cogelsplein)tentoonstelling en parcours: Een Kempisch dorp herleeft in een stadi.s.m. bewoners Deurne-Dorp, de Spontane Glimlach - Poesje, Kunstschilder Henri CantWe tonen de evolutie van Deurne-Dorp sedert ca. 1850 in een tentoonstellingen met beelden op computer en tv. Je ontdekt hoe het Bijzonder Planvan Aanleg ‘Deurne-Dorp’ een nieuwe woonomgeving baseert op eeneeuwenoud sociaal bindweefsel. Rondleidingen in de stegen van de oudedorpskern met haltes bij de inwonende kunstenaars en met medewerkingvan de Poesje van Sint-Andries.Volksmuseum Deurne vzw¿open tussen 10 en 18 uurÈ gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 4534) Gerenoveerd huisje met Madonna (1867) in Deurne-Dorp, Turnhoutsebaan © F. Van Visschel35 Voor Kruis en Beeld vzwSint-AndrieskerkSint-Andriesstraat 5 5 , 2000 AntwerpenT - +32 3 647 28 10E - vkb@strecker.beW - www.verbeelding.be82Met z’n allen zijn we schatplichtig aan onze geschiedenis, een uitnodigingom méér aandacht te besteden aan ons patrimonium. Het respect voorén het onderhoud van (door onze voorouders) de Antwerpse Madonna’swordt vandaag de dag, ook met uw hulp, voortgezet.Onze vrijwilligersvereniging Voor Kruis en Beeld werkt dan ook graag samenmet de Academie voor Schone Kunsten: Hogeschool Antwerpen,Departement B, afstudeerrichting Conservatie/Restauratie, Studio Steen.Gedurende zijn of haar studie leert de student om te gaan met dewaarde(n) van ons erfgoed. Restauratie is voortdurend aan veranderingenen ontwikkelingen onderhevig. Ook de filosofische benadering biedt meerdereinvalshoeken!

contact erfgoeddag: +32 3 232 03 84Bereikbaarheid met openbaar vervoer:TRAM 2, 3, 5, 15 (halte Groenplaats), 4, 8 (halte Th. Van Rijswijckplaats)BUS 6/34 (halte Sint-Jansvliet), 18, 25, 26 (halte Th. Van Rijswijckplaats)gezinsactiviteit en kinderactiviteit: Madonna’s uitgelegd aan kindereni.s.m. Hogeschool Antwerpen, departement Conservatie en Restauratie: Studio SteenOnze speciale rondleiding voor kinderen (-12 jaar) laat ook de kleinsten debetekenis van de prachtige gevelbeelden begrijpen en inzien wat er nodig isom de beelden voor de toekomst te bewaren. Daarna gaan de kinderen artistiekaan de slag: de beste kinderkunstenaar gaat met een prijs naar huis!Sint-Andrieskerk¿open tussen 10 en 18 uurÈ geheel toegankelijkdemonstratie en tentoonstelling: Madonna’s bewaard voor de toekomsti.s.m. Hogeschool Antwerpen,Departement B, afstudeerrichting Conservatie/Restauratie, Studio STEENDe vele Madonna’s of Maria-gevelbeelden verfraaien en bepalen het Antwerpsestraatbeeld. Maar ze roepen ook emoties en devotie op. De bewaringervan is dus noodzakelijk. Een demonstratie en een kleine fototentoonstellingillustreren de mogelijke restauratietechnieken in het nieuwe museumvan de Sint-Andrieskerk. De wensdroom bij uitstek van onze organisatie isdat er ook nieuwe beelden gemaakt worden (bv. naar oude tekeningen). Ofwaar verleden en toekomst elkaar ontmoeten.Sint Andrieskerk - didactische ruimteWaaistraat/St.-Andriesstraat 5 , 2000 Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uurÈ gedeeltelijk toegankelijkIllustratie pagina 4535) Restauratie van de laat 17 de eeuwse Antwerpse Madonna (Keistraat 14) door Studio Steen van de afdelingConservatie/Restauratie van de Campus Academie (Hogeschool Antwerpen) © Foto Wim Strecker.36 Zilvermuseum SterckshofProvincie AntwerpenKasteel SterckshofCornelissenlaan, 2100 Antwerpen - DeurneT - +32 3 360 52 52E - info@zilvermuseum.beW - www.zilvermuseum.be83

Al vijfhonderd jaar is Antwerpen een belangrijk productiecentrum vooredelsmeedkunst. In het Zilvermuseum Sterckshof vertrekt men van degrondstof zilver om via de bewerkingstechniek te komen tot het afgewerktproduct: het zilveren voorwerp in al zijn verscheidenheid. Minstens 1400zilveren kunstvoorwerpen bieden bezoekers een globaal overzicht van deBelgische edelsmeedkunst in de jongste vijf eeuwen. Het Antwerps zilveris het best vertegenwoordigd, vooral uit het ancien régime. Alle stijlen, typesen formaten worden getoond in themakamers. Het museum is bijzonderrijk aan tafelzilver. Er zijn ook themakamers met toiletzilver, kerkelijkzilver, gildenzilver en een pronkkamer met rariteitenkabinet. In een deelsformele, deels speelse tuin met buxushaagjes, bloemperken en waterpartijenkan de bezoeker verpozen in de cafetaria.contact erfgoeddag: +32 3 360 52 52Bereikbaarheid met openbaar vervoer:Bus 21 (halte Collegelaan), 410, 411, 412 (halte Cogelsplein), 420, 421, 422, 423,429 (halte Waterbaan)Tram 10 (halte Cogelsplein), 24 (halte Waterbaan)rondleiding en kinderactiviteit: Zondags zilverWe besteden speciale aandacht aan de teksten die op de schutbladen vankerkboekjes terug te vinden zijn, zoals de tekst van Anna Maria Coomans. Ofwat mag men verwachten als het gebedenboekje ofte christelyk hand-boekskenvan ene Mari Anna Truittens wordt terugbezorgd? Familieverhalen enverwachtingen vol vergankelijkheid en eeuwigheid.Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen¿open tussen 10 en 18 uur, rondleidingen en kinderworkshop om 11,13.30 en 15.30 uurreservatie: Anne-mie Adriaensens, anne-mie.adriaensens@sterckshof.provant.be,+32 3 360 5 52 , max. 1x25 en 2x50 plaatsenloopt nog tot 15 juni 2008Atelier ‘De hemel in een boekje’ voor kids van 5 tot 10 jaar. Terwijl de oudersde tentoonstelling bezoeken, versieren de kinderen een boekje.È geheel toegankelijkIllustratie pagina 4536) Een kind aan de slag in het Zilvermuseum © Van Den Heuvel Lynn84

OPEN MONUMENTENDAG 2008: 20 ste Editie, 20 ste EeuwErfgoeddag en Open Monumentendag zijn uitgelezen momenten om hetroerend en onroerend erfgoed te ontdekken. Beide evenementen vormendan ook een uniek erfgoedtweeluik. De twintigste Open Monumentendagwaar u naar jaarlijkse traditie kan kennis maken met het bouwkundig,landschappelijk en archeologisch erfgoed heeft dit jaar als centraal thema“twintigste editie, twintigste eeuw”. In Antwerpen zal er gefocust wordenop de architectuur van het interbellum tot ongeveer 1975.De realisaties van de twintigste eeuw zijn nog duidelijk leesbaar, maar westaan er zelden bij stil hoe grondig het uitzicht van onze stad in de loop van detwintigste eeuw wijzigde. Onder invloed van maatschappelijke evoluties, technologischeontwikkelingen, veranderende ideologieën, de wereldoorlogen ende wederopbouw enzovoort transformeerde onze leefomgeving in sneltempo.Deze editie van de Open Monumentendag is de gelegenheid om op dezeboeiende ruimtelijke ontwikkelingen en architecturale realisaties in de kijkerte zetten. We hopen dan ook u op 14 september, zoals elk jaar, een boeiendestaalkaart aan opengestelde monumenten, activiteiten, tentoonstellingenen wandelingen te kunnen aanbieden.Eline Daelman, Monumentenzorg Stad AntwerpenOpen Monumentendag: zondag 14 september 2008Info: monumentenzorg@stad.antwerpen.beAntwerpse programmabrochure: verkrijgbaar vanaf augustus 200887ÉZicht op de modernistische woonblokken (1950-1957) van architect Renaat Braem op het Kiel.© Foto Monumentenzorg stad Antwerpen – Jan Marstboom

Alfabetisch overzicht van de deelnemers881. ADVN – archief, documentatie- en onderzoekscentrum2. AMVC-Letterenhuis3. District Ekeren4. District Hoboken5. District Wilrijk6. Erfgoedcel Antwerpen I MAS7. Etnografisch Museum8. FelixArchief Antwerpen9. FotoMuseum Provincie Antwerpen10. Heemkundige Kring Berchem11. KBC Rockoxhuis12. Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem13. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen14. MAS | Nationaal Scheepvaartmuseum15. MAS | Museum aan de Stroom16. ModeMuseum Provincie Antwerpen17. MuHKA - Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen18. Museum Maagdenhuis19. Museum Mayer van den Bergh20. Museum Vleeshuis | Klank van de Stad21. Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen vzw22. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal23. Protestantse kerk Antwerpen Oost24. Rudolf Steineracademie vzw25. Sint-Andrieskerk26. Sint-Benediktuskerk27. Sint-Carolus Borromeuskerk28. Sint-Fredeganduskerk Deurne29. Sint-Jacobskerk30. Sint-Pauluskerk31. Stadsbibliotheek Antwerpen32. Stedelijk Informatiecentrum Archeologie en Monumentenzorg33. Vereniging voor Ontwikkeling en Emancipatie van Moslims Antwerpen34. Volksmuseum Deurne vzw35. Voor Kruis en Beeld vzw36. Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen