Boswandeling langs de dood - Agentschap voor Natuur en Bos

‘Er isbetreft – ver vooruit. Twintig jaar geledenwerden omgewaaide en dode bomen nog uitonze bossen weggehaald. Vandaag is het beheererop gericht het dode hout te laten liggenomdat het onder meer spechten, paddenstoelenen kevers aantrekt.Ook dode dieren bieden in natuurgebied levenskansenaan een heleboel insecten en andereorganismen. ‘Kadavers zijn een belangrijkebron voor biodiversiteit’, zegt Dirk Raes,boswachter in het Zoniënwoud bij Brussel.Een dier bestaat voor het grootste deel uitsuikers, vetten en eiwitten. Als het eenmaalsterft, dan worden deze voedingsstoffen beschikbaarvoor andere organismen. Het kadaverbiedt daarom een tijdelijke verblijfplaatsvoor een groot aantal ongewervelden. Datblijkt ook uit diverse wetenschappelijke studies,onder meer uit Noorwegen. Maar ookin Nederland (in de Oostvaardersplassen, zieook Eos nr. 6, 2008) en in België dus in hetZoniënwoud, laat men sinds enkele jaren dedode reeën, vossen en everzwijnen rotten inhet bos. Tot grote vreugde van alle aaseters.Niet dat je nu om de haverklap op een rottendbeest stoot als je in het Zoniënwoud gaat485vosree2leven na de dood’, zongFreek de Jonge al in 1997 endaarmee was hij zijn tijd – althanswat het natuurbeheer2 1 5steenmarterbruineeekhoorn101everzwijnbunzingdamhertIn totaal werden in het Zoniënwoud 164dode dieren genoteerd voor de periode20 juni 2008 – 20 januari 2012. Het gaatenkel om waarnemingen of opgehaaldedieren door bekende personen, dus hetgaat zeker om een onderschatting vanhet totale aantal kadavers.Onmiddellijk na hetoverlijden komen vliegenhun eitjes leggen op eendood hert. (Veluwezoom,2004)Ook haviken profiteren in hetZoniënwoud van kadavers.Kadaver van een ree,doorzeefd met maden.Aangereden dodedieren gevondenop de Duboislaan.+ reevossteenmartereverzwijnwandelen – al is er wel een aangepast wandelpadvoorzien voor de liefhebbers. Als eendier dood wordt aangetroffen, vaak als gevolgvan een aanrijding door een auto, wordt DirkRaes stante pede gecontacteerd door collegaboswachters,politie of brandweer. Vervolgenswordt het kadaver verplaatst naar een ontoegankelijkeplek in het bos. Raes is de enige dieprecies weet waar elk kadaver ligt.Deze procedure wordt toegepast sinds juni2008, toen ‘Dood doet leven’, een initiatief vanhet Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), vanstart ging. Belangrijke partner van het projectis, een beetje verrassend, het Nationaal Instituutvoor Criminalistiek en Criminologie(NICC). Eerste taak van dit instituut is het uitvoerenvan forensische expertises, ter ondersteuningvan moordonderzoeken. Daarvoormaakt het onder meer gebruik van forensischeentomologie – de studie van insecten die opeen lijk worden aangetroffen en die bijvoorbeeldiets kunnen zeggen over het tijdstip vanoverlijden. ‘Vliegen hebben onder optimaleomstandigheden binnen de eerste uren na hetoverlijden hun eitjes al op het dode lichaamgelegd’, zegt Sofie Vanpoucke van het NICC.‘Deze eitjes ontwikkelen zich tot maden, diezich voeden met het dode vlees.’‘Die maden trekken op hun beurt kevers aan’,vervolgt Dirk Raes. Maar ook grotere dierenprofiteren van het achterlaten van kadavers.‘Vossen gebruiken de botten om hun kalkbehoeftesaan te vullen. Buizerds en haviken etende laatste stukken vlees op.’Rotten in vijf fasesEen kadaver ondergaat snelle en ingrijpende veranderingen. Afhankelijk van temperatuur,vochtigheid, lichaamsvolume en activiteit van opruimers duurt de rotting een aantal wekentot maanden. Het rottingsproces vindt plaats volgens een aantal stadia.De verse fase begint wanneer het hart stopt met kloppen. Het kadaver ziet er normaaluit. Gedurende dit stadium, dat één tot twee dagen duurt, komen vooral vliegen op hetdode lichaam af. Bacteriën breken eiwittenen vetten af, waarbij organische zuren engassen worden geproduceerd.Daardoor gaat het kadaver er opgeblazen uitzien:de inflatiefase is ingetreden. De drukvan de gassen in het kadaver zorgt ervoor datde huid scheurt en dat vloeistoffen vrijkomenverse en inflatiefasevia de neus, mond en anus. Deze vloeistoffenkomen terecht in het omringende milieu, hetcadaver decomposition island (CDI). Vliegeneierenen jonge larven (maden) zijn aanwezig.De eerste echte kadaverkevers – spiegelkevers,aaskevers en grote kortschildkevers– bereiken het dode dier. Ze doen zich voloptegoed aan de maden.De ‘vroege rotting’ begint als het kadaverdoorzeefd is door de activiteit van maden en vroege rottingzuurstof het inwendige kan bereiken. Bacteriënzorgen ervoor dat het lichaam uit elkaarvalt. Die activiteit doet de interne temperatuurde hoogte in schieten. Het aantal madenen kadaverkevers kan enorm zijn.Tijdens de ‘late rotting’ is al het vlees verdwenenen heeft de huid volledig losgelaten.Grote opruimers (in het Zoniënwoud zijn dat late rottingvoornamelijk vossen en in mindere mateeverzwijnen) verschijnen in de buurt van hetkadaver. Het CDI vertoont een stijging vankoolstof en voedingsstoffen. De maden migrerenweg van het kadaver om te verpoppen.Wanneer de laatste made het kadaver heeftverlaten, spreken we van de ‘droge fase’. Al droge fasewat overblijft, is harde, droge huid, kraakbeenen botten. Sommige gespecialiseerde schimmels, zoals de hoefschimmel, kunnenvoorkomen op deze overblijfselen. De achtergebleven botten zijn een rijke bron van calciumen fosfor voor dieren als vossen.Eén enkel kadaver vormt dus een lekkerehap en een interessante verblijfplaats vooreen veelvoud aan natuurlijke opruimers. Wieer zich allemaal tegoed komt doen, wordtnauwkeurig opgevolgd via camera’s. ‘Bij elkkadaver wordt een (verborgen) camera gehangendie elke beweging registreert’, zegt Raes.‘Maden en kevers worden met bodemvallengevangen en zoveel mogelijk tot op soortniveaugeïdentificeerd.’ De organismen bestuderendie betrokken zijn bij de afbraak van dekadavers is slechts een van de doelstellingenvan het project ‘Dood doet leven’. ‘Het wildaarnaast de biodiversiteit verhogen en hetpubliek laten kennismaken met dode dierenin de natuur.’ZiektesDat laatste is niet vanzelfsprekend. ‘Er hangtnog steeds een groot taboe rond dode dieren ineen bos’, weet Dirk Raes. Dode bomen in natuurgebiedenzijn één ding, kadavers aanvaarden,gaat nog een stap verder. Aaseters mogendode beesten dan netjes verwerken, veel mensenvinden het afschuwelijk om hen bezig tezien. Maar zijn wij zelf geen aaseters wiens aasnetjes is verpakt, met een uiterste houdbaarheidsdatum?Daarnaast is er de stank van halfvergane beesten,en de angst dat dode dieren ziektes kunnenverspreiden. Genoeg argumenten om ondermeer mensen met kinderen van een boswandelingte weerhouden …Eos 56 Eos 57