HANDREIKING cultuurhistorische waarden in ... - WZNH

H a n d r e i k i n gcultuurhistorische waardenin bestemmingsplannenUitgave WZNH APRIL 2013

Ccultuurhistorische waarden“de positieve waardering van sporen,objecten, patronen en structuren diezichtbaar of niet zichtbaar onderdeeluitmaken van onze leefomgeving eneen beeld geven van een historischesituatie of ontwikkeling.In veel gevallen bepalend voor deidentiteit van een plek of gebied enaanknopings PUnten biedend voortoekomstige ontwikkelingen en onderdeelvan de manier waarop we ons landbeleven, inrichten en gebruiken.”bron: RCE

1HOOFDSTUKInleidingVeel gemeenten leggen momenteel delaatste hand aan de herziening van hunbestemmingsplannen. Op 1 juli 2013 moeteen bestemmingsplan actueel zijn, dat wilzeggen niet ouder dan tien jaar. Als dat nietzo is mag de gemeente geen leges meerheffen voor diensten die door de gemeenteworden verleend in verband met het bestemmingsplan,bijvoorbeeld voor omgevingsvergunningenvoor het afwijken van hetbestemmingsplan, voor het bouwen, voorwerken en werkzaam heden of voor hetkappen van bomen. Het bestemmingsplanzelf blijft nog wel van kracht.Gemeenten hebben daarom het afgelopenjaar een grote hoeveelheid bestemmingsplannenin procedure gebracht. Vanaf 1 januari 2012moest daarbij rekening gehouden wordenmet cultuurhistorische waarden: sinds diedatum is het verplicht om in de toelichting vanhet bestemmingsplan een beschrijving op tenemen van de wijze waarop met de in het gebiedaanwezige cultuurhistorische waarden en in degrond aanwezige of te verwachten monumentenrekening is gehouden (artikel 3.1.6 lid 2 sub a Bro).waarden, ook andere cultuurhistorischewaarden vastgelegd in de regels en op deverbeelding (voorheen de plankaart). Ookwerd geconstateerd dat de doorwerking vande provinciale nota “Leidraad Landschap enCultuurhistorie” in gemeentelijk beleid nog tewensen overlaat.Deze handreiking “Borging van cultuurhistorischewaarden in bestemmingsplannen”is opgesteld met het doel gemeenten eenalgemeen advies te geven hoe cultuurhistorischewaarden op een adequate wijze in hetbestemmingsplan geborgd kunnen worden.Dit vraagt visie, regie en regels.De handreiking begint met een korte beschrijvingvan het beleid en de relevante regelgevingvan het Rijk en de Provincie Noord-Holland.Daarna volgen we de genoemde beleidsstappen:visie, regie en regels.De praktijk wijst uit dat er in recente (ontwerp)bestemmingsplannen van verschillendegemeenten in Noord-Holland in de toelichtinginderdaad aandacht besteed wordt aancultuurhistorie. Dit is echter niet of nauwelijksgebaseerd op actuele systematische cultuurhistorischeinventarisaties. Bovendien isde toelichting vrijblijvend. Slechts enkelegemeenten hebben, naast archeologische5

2HOOFDSTUKBeleid en regelgeving Rijken Provincie Noord-HollandHet denken over de omgang met monumentenis het afgelopen decennium sterkveranderd. De aandacht lag niet langerpuur op het behoud, maar meer op deontwikkeling en het hergebruik. De objectgerichtebenadering werd gecombineerdmet een gebiedsgerichte benadering. Naastde aandacht voor beschermde monumentengroeide ook de kennis van en waarderingvoor de archeologie en het niet-beschermdeerfgoed zoals karakteristieke en beeldbepalendepanden, dorps- en stadsgezichtenen historische landschappen.Modernisering van demonumentenzorgIn november 2009 stemde de Tweede Kamerin met het nieuwe beleid voor de monumentenzorg:de Modernisering Monumentenzorg(MoMo). MoMo streeft naar meer aandachtvoor cultuurhistorie bij behoud, ontwikkelingen versterking van landschap, dorp en stad.De hoofdpunten van MoMo zijn:• het meewegen van cultuurhistorischebelangen in de ruimtelijke ordening,• het streven naar krachtiger en eenvoudigerregels,• het herbestemmen van monumenten die hunfunctie verliezen.Eind 2011 heeft de rijksoverheid haar beleidverder vormgegeven met de nota “Kiezen voorkarakter: visie erfgoed en ruimte”. Hierin wordtde zorg voor het cultureel erfgoed verbondenmet ruimtelijke ontwikkelingen op het gebiedvan economie, veiligheid en duurzaamheid.MoMo heeft diverse aanpassingen vanwetgeving ten behoeve van cultuurhistoriein gang gezet.In het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) isbepaald dat in de toelichting van het bestemmingsplaneen beschrijving moet wordenopgenomen van de wijze waarop met de in hetgebied aanwezige cultuurhistorische waardenen in de grond aanwezige of te verwachtenmonumenten rekening is gehouden (Bro, artikel3.1.6, vierde lid onder a). Voor de archeologie isdaarnaast ook artikel 38a van de Monumentenwet1988 van toepassing. Deze bepaling heeftfeitelijk dezelfde betekenis als Bro artikel 3.1.6,maar geeft iets explicieter aan dat “bij hetvaststellen van het bestemmingsplan en hetbestemmen” rekening gehouden moet wordenmet archeologische (verwachtings-)waarden.Deze beperken zich overigens niet tot het land,maar kunnen zich ook onder water bevinden.De mate waarin en de manier waarop cultuurhistorischewaarden (moeten) worden vastgelegdin planregels is niet vastgelegd in de wet.Het is aan de gemeenten om een afwegingte maken en te motiveren op welke wijzerekening is gehouden met de aanwezigecultuur historische waarden.Rijksdienst voor Cultureel ErfgoedDe laatste jaren is sprake van een toenemendedecentralisatie van taken vanuit de Rijksoverheiden de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed(RCE) naar de gemeenten. De RCE wordt steedsmeer een kennisinstituut. Soms is adviseringdoor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed7

Het behoud van cultuurhistorischewaardenvraagt om het benoemenvan cultureel erfgoedin het bestemmingsplanen het actief voerenvan regie op basis vanhHeldere beleidsregelsvoorgeschreven, namelijk bij ingrijpendewijzigingen van gebouwde monumenten.Voor beschermde archeologische monumentenis wettelijk een vergunning van de Rijksdienstverplicht bij bepaalde ingrepen. Ook overde aanwijzing van rijksbeschermde stads- endorpsgezichten is advies van de RCE verplicht.De RCE kan ook op verzoek adviseren, bijvoorbeeldaan een particulier over een ingrijpendeverbouwing, aan een natuurorganisatie over hetbeheer van grafheuvels, of aan een gemeenteover een bestemmingsplan. 1) Daarnaast wordtkennis gedeeld via handreikings, cursussen enworkshops en de site www.cultureelerfgoed.nl.1) Bron: www.cultureelerfgoed.nlgeraadpleegd op 15-02-2013.Provincie Noord-HollandVeel provincies zien het als hun taak decultuurhistorische waarden op provinciaal niveaute benoemen en te waarderen. In een provincialestructuurvisie en een provinciale verordeningkunnen de provincies vastleggen met welkewaarden gemeenten rekening moeten houdenbij het opstellen van bestemmingsplannen enhet verlenen van omgevingsvergunningen. Devergunningverlening voor provinciale monumentenligt sinds de invoering van de Wabo bij degemeenten. De provincies (en het Rijk) kunneninvloed uitoefenen op een bestemmingsplan,bijvoorbeeld door het voeren van vooroverleg,het indienen van een zienswijze, het gevenvan een proactieve of reactieve aanwijzing.De Provincie Noord-Holland heeft het beleidmet betrekking tot cultuurhistorie opgenomenin de “Structuurvisie Noord-Holland 2040”.Er zijn drie hoofdbelangen vastgesteld: klimaatbestendigheid,duurzaam ruimtegebruik enruimtelijke kwaliteit. Voor de doorwerkingvan deze belangen in het gemeentelijk beleidzijn regels opgenomen in de bijbehorende“Provinciale Ruimtelijke Verordening Structuurvisie”(PRVS). De regels in de PRVS zijn bindendvoor gemeenten. Een voorbeeld is de bepalingdat bij de functiewijziging van agrarischebouwpercelen, karakteristieke boerderijen alleengesplitst mogen worden indien geen afbreukwordt gedaan aan het oorspronkelijke karaktervan de bebouwing.8

Het provinciale beleid is verder uitgewerkt inde “Leidraad Landschap en Cultuurhistorie”. 2)De Provincie richt zich op de cultuurhistorischestructuurdragers van provinciaal belang.2) Deze leidraad is de opvolger van de cultuurhistorischewaardenkaart, en bevat de “Informatiekaart Landschapen Cultuurhistorie”, die informatie geeft overlandschapstypen, aardkundige waarden, cultuurhistorischeobjecten, archeologische verwachtingenen structuurdragers als molens, militaire structurenen historische dijken.Deze zijn medebepalend voor de identiteit enbeleving van het Noord-Hollandse landschap.De volgende historische structuurlijnen enobjecten van bovenlokaal belang zijn vast gesteld:• grote militaire structuren,• industrieel erfgoed Noordzeekanaal gebied,• historische dijken, historische waterwegen,historische spoorlijnen,• stolpboerderijen, molens, landgoederen,• provinciaal beschermde objecten en structuren,• vuurtorens, watertorens.9

3HOOFDSTUKLokaal beleid: VISIEDe hierboven beschreven tendenzen vanmodernisering en decentralisatie leggeneen grote verantwoordelijkheid bij degemeenten. De daadwerkelijke beschermingvan cultuurhistorisch erfgoed moet oplokaal niveau geëffectueerd worden.Cultuurhistorisch beleid begint met hetvaststellen van een visie, meestal geïntegreerdin de structuurvisie. Welke cultuurhistorischewaarden zijn er in de gemeentenaanwezig en hoe worden die gewaardeerd,welke prioriteiten of speerpunten steltde gemeenten, wat zijn de ambities?InventarisatieDe inventarisatie richt zich op het in kaartbrengen van cultuurhistorische waarden.‘Het doel van de inventarisatie is het verwervenvan informatie, aan de hand van bestaandebronnen, veldbezoek, en de inbreng vandeskundigen, publiek en belanghebbendenover bekende of verwachte cultuurhistorischewaarden, binnen een omschreven gebied. Ditomvat: het karakter en de omvang, de datering,de betekenis, de gaafheid en conservering vanhet erfgoed. Het resultaat is een rapport met eenbeschrijving van de cultuurhistorische waarden.Dit omvat ook nog onbekende maar wel teverwachten waarden, vooral van archeologischeen bouwhistorische aard. Deze beschrijvingmaakt het mogelijk om binnen een bestemmingsplanduidelijk te maken hoe met dezewaarden omgegaan moet worden.’ 3)3) RCE, Cultuurhistorisch onderzoek in de vormgevingvan de ruimtelijke ordening, 2013.De inventarisatie richt zich onder andere op:• gebouwen, objecten en bijbehorende tuinen,• historisch geografische structuren enlandschapselementen, zoals dijken, wielen,waterlopen, sloten, groenstructuren,bebouwingslinten,• stedenbouwkundige structuren, bebouwingsensembles,• stolpboerderijen, kapbergen, boerenerven,• bouwwerken geen gebouw zijnde zoalsgrenspalen, bruggen, sluizen, hekwerken.Vaak wordt de inventarisatie gebiedsgerichtaangepakt. Opgemerkt moet worden dat het ookbij de gebiedsgerichte aanpak van belang blijftom individuele objecten – al dan niet in onderlingesamenhang – te benoemen omdat zij van waardezijn als monumentale landmarks. Zij geven inbelangrijke mate identiteit aan de gemeente.Voor het uitvoeren van de inventarisatie kaneen beroep worden gedaan op archeologischedatabases, een (gemeentelijke) archeologischebeleidskaart, historisch kaartmateriaal, literatuuren de inventarisaties van de Provincie Noord-Holland. 4) Een gemeente kan hierbij uiteraardondersteuning vragen aan een lokale historischevereniging en de eigen monumenten- oferfgoedcommissie of organisaties als WZNHen Cultuurcompagnie. Daarnaast kunnenexterne adviseurs goede hulp bieden.4) De al genoemde “Leidraad Landschap en Cultuurhistorie”,maar ook de inventarisaties van monumenten,karakteristieke en beeldbepalende panden in hetMonumenten Inventarisatie Project (MIP) dat in1989/1990 werd uitgevoerd zijn nog steeds bruikbaar.11

Uiteindelijk is het aanhet lokale bestuurom een visie op het behouden benutting van delokale cultuurhistorischewaarden vast te stellenAls hulpmiddel bij het cultuurhistorisch onderzoekheeft de Rijksdienst voor het CultureelErfgoed in overleg met het veld normen voorverantwoord cultuurhistorisch en bouwhistorischonderzoek opgesteld in de nota “Cultuurhistorischonderzoek in de vormgeving van deruimtelijke ordening”. Daarin benadrukt de RCEdat, hoewel het cultuurhistorisch onderzoekgeen wetenschappelijk maar een bestuurlijk enbeleidsmatig doel heeft, het wel aan wetenschappelijkeeisen moet voldoen. Een waarborgvoor goed onderzoek wordt voor een belangrijkdeel gegeven door de kennis, expertise envaardigheden van de betrokken onderzoekers.In de meeste gevallen zal interdisciplinaironderzoek nodig zijn, aldus de RCE.Waardering en prioriteitenDe inventarisatie is min of meer ‘neutraal’ vanaard. De inventarisatie moet dan ook gevolgdworden door een waardering, zowel vanuit hetvakgebied als vanuit een maatschappelijke enbestuurlijke discussie over de betekenis die degevonden cultuurhistorische waarden krijgen inhet ruimtelijk beleid. De RCE noemt als ‘graadmeters’daarbij bijvoorbeeld de gaafheid, dezichtbaarheid en herkenbaarheid, de samenhang,de mate van conservering, de zeldzaamheid,de context en de representativiteit.Uiteindelijk is het aan het lokale bestuur om eenvisie op behoud en ontwikkeling van de lokalecultuurhistorie vast te stellen. De mate waarinde cultuurhistorische waarden (kunnen) dienenals uitgangspunten en randvoorwaarden voor detoekomstige inrichting en voor de toekomstigefunctie(s) is hierbij een belangrijke vraag.13

4HOOFDSTUKLokaal beleid: REGIEDe visie op behoud en ontwikkeling van delokale cultuurhistorie kan worden uitgewerktmet behulp van verschillende instrumenten.Regie is noodzakelijk, want sectoraal denkenzit een optimale invulling vaak in de weg.Samenhangende inzet van instrumenten eneen eenduidig begrippenkader dat bij alleinstrumenten wordt gehanteerd, kunnen alveel verschil maken. Ook integrale adviseringkan een onderdeel zijn van de regie.Samenhangende inzetvan instrumentenDe verschillende cultuurhistorische waardenkunnen op de volgende wijzen geborgd worden.Bij het bepalen van de inzet van instrumenten moetallereerst onderscheid worden gemaakt tussenwaardevast en waardevol erfgoed. 5) Waardevastzijn de objecten en elementen die bescherminggenieten op basis van het wettelijk monumenten­5) Zie Poelstra, De Graaf en Schram, 2011.gebruik een ‘dubbelbestemming’ of een ‘bouwaanduiding’om de cultuurhistorischewaardevolleelementen vast te leggen opde verbeelding en om regiete voeren in de regelsstelsel op Rijks-, provinciaal of gemeentelijk niveau.Waardevol zijn elementen die wel van belang zijnvoor de cultuurhistorie, maar niet beschermd zijnop basis van de monumentenwetgeving.Waardevast cultureel erfgoed hoeft nietbeschermd te worden in het bestemmingsplan.Bescherming gaat al via de Monumentenwet1988, en dubbele regelgeving is niet toegestaan.Wel kan de wettelijke bescherming van hetmonument op sommige aspecten wordenondersteund of uitgebreid door bouw- engebruiksregels, zolang deze niet gericht zijnop bescherming van aspecten die al in anderewet- en regelgeving zijn verankerd. Daaromwordt (o.a. door de RCE) aanbevolen om op deverbeelding aan te geven dat er sprake is vaneen wettelijk beschermd monument (via eendubbelbestemming). Dit is tevens van belangom overzicht te houden bij ensemblevorming.Voor waardevol cultureel erfgoed is hetbestemmingsplan een belangrijk instrument.Bij het toetsen van vergunningaanvragen wordtgekeken naar dat wat in de regels van hetbestemmingsplan is geregeld, niet naar wat erover een bepaald object in de toelichting staatgenoemd (zie verder in het volgende hoofdstuk).De cultuurhistorische kennis kan worden verwerktin de welstandscriteria, waarmee kan wordengestimuleerd en geborgd dat renovatie en nieuwebouwactiviteiten passen in hun historische context.In het onderstaande schema wordt eenoverzicht gegeven van te beschermenwaarden en bijbehorende instrumenten.15

OVERZICHT van WAARDEN EN INSTRUMENTENCultureelerfgoedBescherminggericht op:Wet en regelgevingBetekenis bestemmingsplan/welstandsnotawaardevast:beschermdemonumenten(objecten)exterieur en monumentaleonderdelen interieur,op basis van redengevendeomschrijvingMonumentenwet 1988Monumenten verordeningProvincie Noord-Hollandbestemmingsplanis aan vullend: vergunningenstelsel voor werkenen werkzaamhedenlokale erfgoed verordeningwelstandsnota: specifiekeobjectcriteria voor nieuwbouwop, aan of bij monument enbijzonder welstandsniveauwaardevast:beschermdegezichtensamenhang vanhistorische structurenmet één of meermonumentenin een gebiedMonumentenwet 1988(alleen rijksbeschermdegezichten)Monumenten verordeningProvincie Noord-Hollandbij rijksgezichten is eenbeschermend bestemmingsplanverplicht, meestal vertaaldin een dubbel bestemmingwaarde cultuurhistorielokale erfgoed verordeningwaardevol:karakteristiekeof beeldbepalendeobjectensituering, hoofdvormen/of karakteristiekeelementen, op basisvan cultuurhistorischeinventarisatieen waarderingWet ruimtelijke ordeningProvinciale RuimtelijkeVerordeningStructuurvisielokale erfgoedverordening(aanwijzen + beleid)bestemmingsplan:vergunningen stelselvoor werken en werkzaamhedenen voor sloopwelstandsnota: specifiekegebieds- of objectcriteria enbijzonder welstandsniveaubestemmingsplan(verbeelding en regels)archeologiebehoud van bekendeen te verwachtenarcheologische waardenWet op de archeo logischemonumentenzorg(Wamz)Provinciale RuimtelijkeVerordeningStructuurvisiebestemmingsplan: niveaus(verwachte) waarden kunnenworden aangegeven in deregels en op de verbeeldinglokale erfgoedverordening(zolang nietin bestemmingsplan)bestemmingsplan(verbeelding en regels)waardevol:historischegeografische,landschappelijkeofsteden bouwkundigestructurenbijvoorbeeld ensemblesvan gebouwen enerfinrichting, historischeverkavelingen, historischelijnen en structurenWet ruimtelijke ordeningProvincialeRuimtelijke VerordeningStructuurvisielokale erfgoedverordening(aanwijzen + beleid)bestemmingsplan:vergunningen stelselvoor werken en werkzaamhedenen voor sloopwelstandsnota: specifiekegebieds- of objectcriteria enbijzonder welstandsniveaubestemmingsplan(verbeelding en regels)landschapsplan17

5HOOFDSTUKHet bestemmingsplanIn dit hoofdstuk wordt ingegaanop de algemene betekenis en vormvan het bestemmingsplan. In het volgendehoofdstuk komt aan de orde hoe cultuurhistorischbeleid kan worden vastgelegdin de toelichting (verplicht) en op deverbeelding en in de regels. 6)Het bestemmingsplan bepaalt wat erbinnen een bepaald gebied met de ruimtemag gebeuren. Het is een juridisch uitvoeringsinstrumentdat bindende regels geeft voorhet bebouwen en gebruiken van gronden.Het criterium hiervoor is ‘een goede ruimtelijkeordening’. De gemeenteraad moet bij devaststelling van een bestemmingsplan allebelangen die in het betreffende gebied spelen,meenemen in de afweging.Een bestemmingsplan bestaat uit drie onderdelen:de verbeelding (voorheen de plankaart),de regels en de toelichting. De verbeeldingen de regels vormen samen het juridischedeel van het bestemmingsplan. Een toelichtingis wel verplicht, maar vormt juridisch geziengeen onderdeel van het bestemmingsplan.Aanvragen voor een omgevingsvergunningworden uiteindelijk getoetst aan wat er inde regels en verbeelding is opgenomen.De toelichting dient als onderbouwing enverklaart waarom voor de betreffende regelingis gekozen. De eisen waaraan de toelichtingmoet voldoen zijn opgenomen in het Bro.6) Zie ook Van Campen, 2013.Aard van het bestemmingsplanEen bestemmingsplan komt voor in velevarianten. Het kan een gedetailleerd plan zijn,waarin alle functies in het plangebied apartzijn bestemd, zoals groen, wegen, water enwoningen, en waarin met bouwvlakken desituering van de bebouwing is vastgelegd.Een gebied kan ook onder één globale, breedgeformuleerde bestemming worden gebracht,waardoor de inrichting van een gebied nietprecies vastligt. Voor conserverende bestemmingsplannenworden beide varianten entussenvormen toegepast. Bij ontwikkelingsgerichtebestemmingsplannen wordt vaakgebruik gemaakt van globale bestemmingen(zoals een uit te werken bestemming ofeen globale eindbestemming), hoewel erook gedetailleerde ontwikkelingsgerichtebestemmingsplannen zijn (omdat men hetstedenbouwkundig plan wil vastleggen ofvanwege randvoorwaarden vanuit milieuen omgevingsaspecten). Een globaal bestemmingsplanis niet per definitie flexibelerdan een gedetailleerd bestemmingsplan.De flexibiliteit is afhankelijk van wat in dejuridische regeling is opgenomen, met nameten aanzien van de afwijkingsmogelijkheden.Een gedetailleerd bestemmingsplan met veelbinnenplanse afwijkingsregels kan flexibelerzijn dan een globaal plan met weinig afwijkingsmogelijkheden.RO StandaardenGemeenten zijn vanaf 1 januari 2010 verplichtom bestemmingsplannen op te stellen volgensde “Regeling standaarden ruimtelijke ordening”19

Het voeren van regieop CultuurhistorischewWaarden wordt ookgestimuleerd door water,taluds en tuinen apart tebestemmen en de maximalehoogte van beschoeiingenin de regels vast te leggenuit 2008, herzien in 2012 (RO Standaarden). 7)Daaronder valt ook de “Standaard VergelijkbareBestemmingsplannen” uit 2008, herzien in 2012(SVBP). 8) De SVBP geeft regels voor de opbouwen de verbeelding, zowel digitaal als analoog.Er is voorzien in een vaste opbouw, indelingen benaming van bestemmingen en ook in7) Regeling van de Minister van Infrastructuur enMilieu, van 11 juli 2012, nr. IENM/BSK-2012/55325,houdende de vaststelling van digitale standaardenvoor de ruimtelijke ordening (Regeling standaardenruimtelijke ordening 2012).8) http://ro-standaarden.geonovum.nl/2012/SVBP/1.2/SVBP2012-v1.2.pdf.de daarbij behorende regels. Vaak wordtgedacht dat de RO Standaarden de inhoudelijkemogelijkheden beperken. Dat is echter niethet geval, de standaarden bieden veel ruimteom een gebiedsspecifieke invulling te geven.Voor de borging van cultuurhistorische waardenbieden ze ook veel mogelijkheden. Hieronderwordt ingegaan op de bestemming, dubbelbestemmingen aanduiding, omdat die elementenvan grote betekenis zijn voor de borging vancultuurhistorische waarden.Bestemming‘Met een bestemming wordt tot uitdrukkinggebracht welke gebruiksdoelen of functies,met het oog op een goede ruimtelijke ordening,aan de in het plan begrepen gronden zijntoegekend. Niet iedere functie leent zich vooreen eigen bestemming. Of dit zo is, hangt afvan de ruimtelijke relevantie, of wel van de matewaarin de betrokken functie invloed heeft opzijn omgeving of daaraan eisen stelt. Behalveom functies gaat het bij bestemmingen altijd omconcreet ruimtegebruik of om fysiek aanwezigeruimtelijke objecten. Een bestemming heeft altijdbetrekking op een geometrisch bepaald vlak.Bestemmingen in de vorm van een lijn of eenpunt komen niet voor.’ 9)9) SVBP 2012, par. 3.1.20

Bestemmingen zijn gegroepeerd in bindendehoofdgroepen. Waar dat vanuit de cultuurhistorierelevant is, kan of moet de bestemming wordengecombineerd met bouw- en gebruiksregelsen aanduidingen. In het bestemmingsplanBuitengebied 2012 van de gemeente Beemsteris bijvoorbeeld gebruik gemaakt van debestemming ‘tuin’ om te voorkomen datvoor- en zijerven bebouwd worden. Door dezebestemming te combineren met strikte bouwregelskan zelfs het bouwen van vergunningvrijebouwwerken worden voorkomen, of in iedergeval vergunningplichtig worden gemaakt.Dubbelbestemming‘Er is sprake van een dubbelbestemmingindien op een stuk grond twee of meeronafhankelijk van elkaar voorkomende bestemmingenvoorkomen, waarbij er sprake is vaneen rangorde tussen de dubbelbestemmingen de daarmee samenvallende bestemming.In de planregels wordt de verhouding tussen21

de functies van beide bestemmingen aangegeven.De specifieke kenmerken van dubbelbestemmingenbrengen met zich mee dat dezeeen willekeurig gebied ten opzicht van bestemmingenbeslaan; soms meerdere bestemmingendeels of geheel overlappend, soms binnen eenbestemming. Een dubbelbestemming heeftaltijd betrekking op een geometrisch bepaaldvlak. Dubbelbestemmingen in de vorm van eenlijn of een punt komen niet voor.’ 10)Een dubbelbestemming wordt gebruikt indienop een stuk grond twee of meer onafhankelijkvan elkaar voorkomende functies voorkomen,waarbij er sprake is van een rangorde tussende functies. Een voorbeeld hiervan betreftarcheologische waarden. Met een dubbelbestemmingkunnen ruimtelijk relevantebelangen veilig worden gesteld die nietof onvoldoende met de onderliggendebestem mingen (bijvoorbeeld een agrarischebestemming) kunnen worden gewaarborgd.De met de dubbelbestemming samenhangendebelangen hebben in beginsel voorrang op debelangen van de onderliggende bestemming.Dubbelbestemmingen kunnen over meerderebestemmingen liggen.De SVBP onderscheidt drie hoofdgroepenvan dubbelbestemmingen: leiding, waarde enwaterstaat.De dubbelbestemming ‘waarde’ is uiteraardvan groot belang voor de cultuurhistorie.Voorkomende varianten zijn: waarde-archeologie,waarde-cultuurhistorie, waarde-karakteristiek,waarde-ecologie, waarde-natuur en landschap,waarde-landschappelijk, waarde-beschermddorpsgezicht. In principe kan elke ruimtelijkrelevante waarde als dubbelbestemminggebruikt worden.Aanduiding‘Behalve bestemmingen en dubbelbestemmingenzijn binnen het bestemmingsplanaanduidingen te onderscheiden. Aanduidingenbevatten specificaties van bestemmingenen dubbelbestemmingen met betrekking totgebruik of bouwen. Aanduidingen hebben altijdjuridische betekenis waardoor zij niet alleenvoorkomen in de digitale verbeelding van eenbestemmingsplan, maar ook in de planregels.(…) Met uitzondering van de aanduiding figuurzijn de aanduidingen geometrisch begrensden hebben zij altijd betrekking op een vlak.Een figuur bestaat altijd uit lijnstukken.’ 11)Aanduidingen bevatten specificaties vanbestemmingen en dubbelbestemmingenmet betrekking tot het gebruik of het bouwen.Aanduidingen worden gebruikt om binneneen bestemming iets gebiedsspecifiek naderte regelen. Binnen een bestemming kunnenmeerdere aanduidingen liggen.De SVBP kent de volgende aanduidingen:• bouwvlak: een aanduiding waarmee wordtaangegeven waar (hoofd)gebouwen mogenworden gebouwd. Met een bouwvlak wordtde primaire situering van de bebouwingvast gelegd, hetgeen uit een oogpunt vancultuurhistorie van groot belang kan zijn,denk bijvoorbeeld aan het open houdenvan doorzichten naar het achterland inlintbebouwing. Het bouwvlak kan nauwkeurigafgestemd zijn op de bestaande bebouwing,of kan ruimer om de bebouwing wordengelegd, zodat flexibiliteit mogelijk is (secundairesituering, die onder meer een rol kanspelen bij de welstandsbeoordeling);• bouwaanduiding: deze heeft betrekkingop de wijze van bouwen en de verschijningsvormvan bouwwerken. De bouwaanduidingendie veel voorkomen zijn bijvoorbeeld ‘vrijstaand’,‘twee-aaneen’ en ‘nokrichting’.Ook karakteristieke of beeldbepalend pandenworden vaak met een bouwaanduidingaangegeven. De toe te passen bouwaanduidingenzijn opgenomen in de SVBP.Indien de gewenste bouwaanduiding nietin de lijst van de SVBP staat, kan gebruikworden gemaakt van de eveneens in deSVBP opgenomen specifieke bouwaanduiding.Hiermee kan elke gewenste bouwaanduidingworden gecreëerd. De gemeenteBeemster heeft bijvoorbeeld in het bestemmingsplanBuitengebied 2012 de aanduiding‘pad’ opgenomen waarmee de bijzonderewaarden van het ensemble van erfpad, poort,brug en eventuele boom begeleiding wordtvastgelegd en beschermd (in combinatiemet een bomenlijst). De gemeente Medemblik10) SVBP 2012, par. 4.1.11) SVBP 2012, par. 5.1.22

Het gebruik van de bouWaanduiding‘stolp’ opde verbeelding geeft demogelijkheid actief beleid tevoeren voor het behoud enherbestemmen van stolpenheeft haar bestemmingsplannen Dorpskernenen Buitengebied de aanduiding ‘stolp’toegepast en komt hiermee tegemoet aanhet provinciale beleid meer aandacht tehebben voor het behoud en herbestemmingvan bestaande stolpen.• maatvoeringsaanduidingen: hebbenbetrekking op afmetingen, percentages,oppervlakten, hellingshoeken en aantallen,zowel ten aanzien van het bouwen als tenaanzien van het gebruik. De maatvoeringsaanduidingenzijn opgenomen in de SVBP.Net als bij de bouwaanduidingen geldt ookhier dat indien een gewenste aanduiding nietin de SVBP is opgenomen, gebruik gemaaktkan worden van een specifieke maatvoeringsaanduiding.Met deze aanduiding kunnenbijvoorbeeld cultuurhistorisch waardevollemaatvoeringen worden vastgelegd;• functieaanduiding: specificeert de gebruiksmogelijkhedenbinnen een bestemming ofeen gedeelte daarvan. Het kan hierbij gaanom een nadere specificatie van de gebruiksmogelijkheden,een expliciete verruimingdaarvan of juist een beperking. In deSVBP zijn verschillende functieaanduidingenopgenomen. Valt een bepaalde functie hierniet onder dan kan gebruik worden gemaaktvan een zogenaamde verzamelaanduiding;• gebiedsaanduiding: deze verwijst naar eengebied waarvoor bij de toepassing van hetbestemmingsplan specifieke regels geldenof waar nadere afwegingen moeten wordengemaakt. Bij gebiedsaanduidingen gaathet veelal om zones en (deel)gebieden dieaan sectorale regelgeving zijn ontleend.Een voorbeeld is de gebiedsaanduiding‘vrij waringszone – molenbiotoop’. De op tenemen gebiedsaanduidingen zijn opgenomenin de SVBP. De SVBP kent een groep Overig.Hiervan kan gebruik worden gemaakt indieneen aspect of onderwerp niet onder één vande opgenomen gebiedsaanduidingen is tescharen;• figuren: aanduidingen die voor een goedeplanologische regeling van belang kunnenzijn, maar die niet zijn onder te brengenonder de hiervoor bedoelde categorieënvan aanduidingen. De op te nemen figurenzijn limitatief genoemd in de SVBP.23

Borging vancultuurhistorischewaarden6HOOFDSTUKIn dit hoofdstuk concentreren we ons opde borging van cultuurhistorische kwaliteit inhet bestemmingsplan. De eerste gemeentedie serieus werk maakte van cultuurhistoriein het bestemmingsplan was de gemeenteMaastricht. In 2005 – dus nog ver voor MoMo– ontwikkelde het bureau Res nova voorMaastricht het ‘Maastrichts PlanologischErfgoedregime’ (MPE). Dit regime is gebaseerdop synergie tussen het ruimtelijken cultuurhistorisch kwaliteitsbeheer.Het MPE gebruikt het ‘hele’ bestemmingsplan:onder de toen vigerende wet was dat debestemmingsplankaart met de daarbij behorendebeheer- en sturingskaart (oftewel de beleidskaart),de voorschriften, de beschrijving inhoofdlijnen en de toelichting. Op plankaartwerd aangegeven welke objecten, structurenen gebieden voor cultuurhistorische beschermingin aanmerking kwamen. De dubbelbestemming‘Maastrichts Erfgoed’ werdgelegd op gebieden met een cultuurhistorischwaardevolle identiteit. Aan deze dubbelbestemmingwerden voorwaarden en richtlijnengekoppeld. Het MPE slaagde erin het cultuurhistorischbeleid te integreren met het ruimtelijkbeleid en het geheel binnen één kader – hetbestemmingsplan – vorm te geven. De verantwoordelijkheidbij nieuwe initiatieven op hunbetekenis voor de cultuurhistorische waardenwerd daarmee primair in handen van deruimtelijke ordening gelegd, en secundair inhanden van monumentenbeleid en welstandsbeleid(via advisering door de Welstands-/Monumentencommissie).Cultuurhistorie noodzakelijk voor‘een goede ruimtelijke ordening’MoMo onderschreef deze keuzen. Sinds1 januari 2012 is het verplicht om in detoe lichting van het bestemmingsplan eenbeschrijving op te nemen van de wijze waaropmet de in het gebied aanwezige cultuurhistorischewaarden en in de grond aanwezigeof te verwachten monumenten rekening isgehouden (artikel 3.1.6 lid 2 sub a Bro).Dit is een harde eis, bestemmingsplannenmóeten hieraan voldoen. Hiermee maaktcultureel erfgoed expliciet onderdeel uit vande ruimtelijke afweging in het kader van hetbestemmingsplan. Cultuur historie valt dus onderhet begrip ‘goede ruimtelijke ordening’ en hetbestemmingsplan is het primaire instrumentvoor effectuering van het cultuur historischbeleid. Uiteraard hebben de verplich tingen inhet bestemmingsplan alleen zin in samenhangmet andere instrumenten, zoals welstandsbeleid,monu mentenbeleid, proces begeleiding enzo mogelijk financiële ondersteuning.Het borgen van cultuurhistorische waardenin het bestemmingsplan betekent uiteraardniet dat er niets meer mag gebeuren. Cultuurhistoriezet geen rem op de ontwikkelingen.Er is geen betere garantie voor behoud vancultuurhistorisch erfgoed, dan dat dit wordtgebruikt en een (nieuwe) functie heeft. Dit schepteen basis voor onderhoud en investeringen.Bij herbestemming en wijzigingen, zoals voorverhoging van gebruiks- en comfortwaarde,dient altijd gezocht te worden naar een compromistussen de wensen van de eigenaar of25

gebruiker, en het publieke belang van behouden ontwikkeling van de cultuurhistorischewaarde. Het gaat er om dat er vanuit decultuurhistorie randvoorwaarden worden gestelddie de ruimtelijke kwaliteit van het gebied alsgeheel ten goede komen. Een goede borgingvan cultuurhistorie in het bestemmingsplan isservicegericht: het betekent dat de gemeenteinitiatiefnemers kan ondersteunen met ‘maatwerk’en al bij de start van de planvormingduidelijk kan zijn over de randvoorwaarden.Cultuurhistorie in de toelichtingZoals gezegd: het is verplicht om in detoelichting van het bestemmingsplan eenbeschrijving op te nemen van de wijze waaropmet de in het gebied aanwezige cultuurhistorischewaarden en in de grond aanwezigeof te verwachten monumenten rekening isgehouden (artikel 3.1.6 lid 2 sub a Bro).In de Nota van Toelichting op de wijzigingvan het Bro staat dat deze verplichting betekentdat gemeenten een analyse moeten verrichtenvan de cultuurhistorische waarden in eenbestemmingsplangebied en daar conclusiesaan verbinden die in een bestemmingsplanverankerd worden. 12) Dat verankeren gebeurtop de verbeelding en in de regels.Cultuurhistorie op de verbeeldingEr zijn verschillende manieren om cultuurhistorischewaarden vast te leggen op deverbeelding. In de SVBP 2012 wordt zoalsbeschreven onderscheid gemaakt tussen12) Nota van Toelichting, Stb. 2011, 339.bestemmingen, dubbelbestemmingen enaanduidingen. Met dubbelbestemmingen enaanduidingen kunnen in de bestemmingenaccenten worden aangebracht. Het verschiltussen een dubbelbestemming en een aanduidingis dat een dubbelbestemming eenprioritair karakter heeft en een eigen bestemmingkent, zoals ‘waarde’. Een aanduiding geeftgeen zelfstandige bestemming, maar houdtbouw- of gebruiksbeperkingen in voor deonderliggende bestemmingen.Cultuurhistorie in de regelsEen bestemmingsplan moet (in elk geval) regelsgeven omtrent het gebruik van de grond en vande zich daar bevindende bouwwerken inhouden.Deze gebruiksregels (ook wel ‘gebruik in ruimezin’ genoemd) geven regels voor bouwen, hetuitvoeren van werken en werkzaamheden, hetfeitelijk gebruik van gronden en opstallen en voorslopen. Per bestemming wordt een ‘bestemmingsbepaling’opgenomen, die veel mogelijkhedenbiedt voor cultuurhistorisch beleid. Deonderdelen van de bestemmingsbepaling zijn:• bestemmingsomschrijving: hierin wordende functies aangegeven die binnen debestemming zijn toegestaan. Dit kan ookwaarden betreffen, zoals landschappelijkewaarden, cultuurhistorische waarden enecologische waarden. Vaak gaat het hierbijom het behoud, de bescherming, het herstelen de ontwikkeling van die waarden;• bouwregels: in de bouwregels wordt geregeldwaar bebouwing is toegestaan, hoe hooggebouwd mag worden en welk deel van eenperceel bebouwd mag worden. De bouwregels26

kunnen ook specifieke regels bevatten tenaanzien van bijvoorbeeld de dakhelling ende nokrichting van een gebouw. Regelingenmet betrekking tot aan- en uitbouwen,bijgebouwen en overkappingen horen ookonder de bouwregels;• gebruiksregels (ook wel: gebruik in engezin genoemd): In de Wabo 13) is een algemeengebruiksverbod opgenomen dat bepaaltdat het verboden is te handelen in strijdmet het bestemmingsplan zonder omgevingsvergunning.In de gebruiksregels kunnenspecifieke eisen ten aanzien van het gebruikvan gronden (en bouwwerken) worden gesteld;• vergunningstelsel voor het uitvoeren vanwerken en werkzaamheden (voor invoeringvan de Wabo was dit de aanlegvergunning).Met dit vergunningstelsel wordt geregelddat bepaalde werken (geen bouwwerkenzijnde) en werkzaamheden niet mogenworden uitgevoerd zonder dat daarvoor eenvergunning is verkregen. 14) Dit is relevantvoor activiteiten die in beginsel in overeenstemmingmet de bestemming zijn, maarwaarvan een bepaalde wijze van uitvoerenstrijd kan opleveren met de bestemming.Door een omgevingsvergunning heeft degemeente sturing op de wijze van uitvoering.De criteria voor het wel of niet kunnen verlenenvan deze vergunning moeten zijn opgenomenin de regels van het bestemmingsplan.Vergunningen voor werken en werkzaamhedenworden vaak vereist binnen bestemmingenvoor gronden die bepaalde waarden hebben,zoals archeologische, cultuurhistorischeof landschappelijke waarden. Met hetvergunningstelsel wordt voorkomen datdeze waarden worden geschaad;• vergunningstelsel voor het slopen vanbouwwerken (voor de invoering van de Wabo13) Artikel 2.1 lid 1 Wabo.14) De wettelijke basis voor het opnemen van ditvergunningensysteem is opgenomen in artikel 3.3sub a Wro. De omgevingsvergunning zelf is geregeldin artikel 2.1 lid 1 sub b van de Wabo. De toetsingscriteriaworden opgenomen in het bestemmingsplan.De omgevingsvergunning kan niet worden verleendals het werk of de werkzaamheid in strijd is metdeze toetsingscriteria, of met rechtstreeks werkenderegels uit een AMvB of provinciale verordening, zoalsbedoeld in artikel 4.3 lid 3 respectievelijk 4.1 lid 3Wro. Deze regeling geldt eveneens voor beheersverordening,exploitatieplan of voorbereidingsbesluit.was dit de sloopvergunning). Met dit vergunningstelselkan het zonder meer afbrekenvan gebouwen worden tegengegaan. 15)Deze vergunning is gekoppeld aan debescherming van de bestemming: devergunning kan worden geweigerd indienniet aannemelijk is dat op de plaats vanhet te slopen bouwwerk een ander bouwwerkkan of zal worden gebouwd. Indien metde bestemming de bescherming van eencultuur historische waarde is beoogd, kan deomgevingsvergunning worden geweigerd alshet slopen in strijd is met deze bestemming.Het positieve effect van dit vergunningstelsel isonder meer dat het de gemeente gelegenheidgeeft om met de eigenaar om tafel te gaanzitten, en gezamenlijk te zoeken naar eenoptimale oplossing voor behoud en ontwikkelingvan het erfgoed. De gemeente kan uiteraarddesgewenst medewerking verlenen aan sloop,bijvoorbeeld als handhaving van het pand inredelijkheid niet kan worden geëist, op grondvan de slechte bouwkundige staat in relatietot de kosten van bijvoorbeeld restauratie.• flexibiliteitbepalingen (afwijkings- enwijzigingsregels).Tot slot moet nog worden vermeld dat in debouw- of gebruiksregels van het bestemmingsplaneen voorwaardelijke verplichting kanworden opgenomen. Deze geeft aan dat eenbepaalde ontwikkeling pas mag plaatsvindenals bepaalde maatregelen worden uitgevoerdof zeker gesteld. Met een dergelijke voorwaardelijkeverplichting kunnen in het bestemmingsplanbepaalde zaken worden ‘afgedwongen’.Of een bepaalde voorwaarde gesteld magworden, wordt bepaald door de ruimtelijkerelevantie ervan, de verplichting moet noodzakelijkzijn voor een goede ruimtelijke ordening,zoals bijvoorbeeld geldt voor de landschappelijkeof stedenbouwkundige inpassing.15) De sloopvergunning zoals die voor deinwerking treding van de Wabo in de Wro wasopgenomen, was ontleend aan de inmiddelsingetrokken Wet op de stads- en dorpsvernieuwing.De omgevings vergunning voor sloopactiviteitenis nu geregeld in artikel 2.1 lid 1 en in artikel 2.2lid 1 Wabo van de Wabo. Het toetsingskader isopgenomen in artikel 2.16 Wabo. Deze regelinggeldt eveneens voor beheersverordening,exploitatieplan of voorbereidingsbesluit.27

Voorbeeldtekstenuit Noord-Hollandsebestemmingsplannen7HOOFDSTUKDubbelbestemming‘Waarde – cultuurhistorie’Gemeente Beemster, bestemmingsplanBuitengebied 2012.Bestemmingsomschrijving: De op de verbeeldingals “Waarde – Cultuurhistorie” aangewezengronden zijn bestemd voor:a. behoud van de aanwezige cultuurhistorischeen landschappelijke waarden,b. de overige bestemmingen die daaraan zijntoegewezen op basis van de verbeelding.Bouwregels: Op deze gronden mag tenbehoeve van de op de verbeelding aangegevenonder liggende bestemming worden gebouwdmet in acht name van aanwezige cultuurhistorischewaarden.Nadere eisen: Het bevoegd gezag kan voorde bouw van bouwwerken bij afwijking vande bouwregels of bij toepassing van eenwijzigingsbevoegdheid ten dienste van deop de verbeelding aangegeven onderliggendebestemming eisen dat:a. de aanvrager van een omgevingsvergunningvoor het bouwen een rapport overlegtwaaruit blijkt dat de cultuurhistorische enlandschappelijke waarden van het terreindat wordt verstoord in voldoende mate isvastgesteld en met deze waarden actiefrekening wordt gehouden;b. alvorens de afwijking wordt verleend, advieswordt ingewonnen bij een door het bevoegdgezag aan te wijzen deskundige;c. er geen onevenredige afbreuk wordt gedaanaan de cultuurhistorische en landschappelijkewaarden van het gebied.Dubbelbestemming‘Waarde – karakteristiek’Gemeente Langedijk, Ontwerp BestemmingsplanNoord- en Zuid-Scharwoude, oktober 2012.Bestemmingsomschrijving: De voor ‘Waarde– Karakteristieke en beeldbepalende bebouwing’aangewezen gronden zijn, naast de anderevoor die gronden aangewezen bestemmingen(basisbestemming) tevens bestemd voorhet herstel en behoud van de aanwezigekarakteristieke en beeldbepalende bebouwing.In geval van strijdigheid van regels gaan deregels van dit artikel vóór de regels die ingevolgeandere artikelen op de desbetreffende grondenvan toepassing zijn.Bouwregels: Aanvullend op de bouwregels in deandere voor de betreffende gronden aan gewezenbestemmingen geldt voor bestaande karakteristiekeen beeldbepalende panden de volgendebouwregel: de bestaande hoofdvorm (goothoogte,bouwhoogte, dakhelling en kapvorm),gevelindeling en karakteristieke elementen vankarakteristieke en beeldbepalende panden dientgehandhaafd te blijven.Nadere eisen: Burgemeester en Wethouderskunnen nadere eisen stellen aan de vormgevingvan bestaande karakteristieke en/of beeldbepalendepanden in die zin, dat aangeslotenmoet worden bij de uitwendige hoofdvormbepaald door onder meer de dakvorm, goot­29

het aanwijzen vankarakteristieke enbeeldbepalende pandenis alleen effectief indieneen sloopvergunningstelselwordt toegepast!hoogte, bouwhoogte, nokrichting, dakhellingen gevelindeling en karakteristieke elementen,in samenhang met het stedenbouwkundigebeeld zoals dit is op het moment de vaninwerkingtreding van het bestemmingsplanen met het oog op het voorkomen van onevenredigeaantasting van: de cultuurhistorischewaarden van het pand, de gebruiksmogelijkhedenvan de aangrenzende gronden,het straat- en/of bebouwingsbeeld (…)Afwijken van de bouwregels: Het bevoegdgezag kan bij een omgevingsvergunning afwijkenvan het bepaalde in de hierboven vastgelegdebouwregels voor het bouwen van een nieuwhoofdgebouw na sloop van een karakteristiekof beeldbepalend pand, met dien verstandedat naar evenredigheid rekening moet wordengehouden met de oorspronkelijke hoofdvorm ende oorspronkelijke nokrichting van het voorheenbestaande karakteristieke of beeldbepalendepand, mits geen onevenredige aantastingplaatsvindt van: de gebruiksmogelijkhedenvan aangrenzende gronden, het straat- en/ofbebouwingsbeeld, (…)SloopvergunningstelselGemeente Medemblik, voorontwerpbestemmingsplanDorpskernen Medemblik I2012 (juni 2012).Sloopwerkzaamheden: Het is ter plaatsevan de aanduiding ‘karakteristiek’ verbodenzonder of in afwijking van een omgevingsvergunningvoor het slopen bouwwerkengeheel of gedeeltelijk te slopen.Toelaatbaarheid:a. Een omgevingsvergunning voor het slopenkan slechts worden verleend, indien:• geen onevenredige afbreuk wordt gedaanaan de karakteristieke hoofdvorm en30

karakteristiek elementen van de bebouwing;• de karakteristieke hoofdvorm niet langeraanwezig is en niet zonder ingrijpendewijzigingen aan het gebouw kan wordenhersteld;• de karakteristieke hoofdvorm in redelijkheidniet te handhaven is;• het delen van een gebouw of bijgebouwenbetreft, die op zichzelf niet als karakteristiekvallen aan te merken, en door sloopdaarvan geen onevenredige aantasting vande karakteristieke hoofdvorm plaatsvindt.b. Indien burgemeester en wethouders voornemenszijn om de omgevingsvergunningvoor het slopen te verlenen op basis van hetgestelde in sub a, wordt de gemeentelijkemonumentencommissie om advies gevraagd.Uitzonderingen:Het bepaalde onder “sloopwerkzaamheden” isniet van toepassing op sloopwerkzaamheden:a. van ondergeschikte betekenis, indien doorburgemeester en wethouders schriftelijk ismedegedeeld, dat daarvoor geen sloopvergunningis vereist;b. voortvloeiende uit het normale onderhoud;c. die reeds in uitvoering zijn op het tijdstipvan het van kracht worden van het plan;d. ter voldoening van een aanschrijving of eenbesluit van burgemeester en wethouders.31

8HOOFDSTUKAanbevelingenWij concluderen dat er zeer veel mogelijk hedenzijn om cultuurhistorie op een inspirerende enverantwoorde manier in het bestemmingsplante verankeren. Maar tussen droom en daad…Om van mogelijkheden naar praktischetoepassing te komen is soms een lange weg.De praktijk is dat de mogelijkheden nog weinigwelbewust worden ingezet en in onvoldoendemate steunen op al dan niet beschikbaarhistorisch materiaal. Ook is de uitvoering eneffectuering van de cultuurhistorische beoordelingin het kader van de planologische toetsnog weinig uitgedacht (wie gaat erover en wiewordt wanneer ingeschakeld met welk doel).Wij realiseren ons dat procedures voor deactualisatie van bestemmingsplannen in vollegang zijn en dat soms de tijd ontbreekt om eersteen gedegen cultuurhistorische inventarisatiete laten opstellen voor het betreffende gebied.Vaak moet gebruik worden gemaakt vanbestaande niet geactualiseerde inventarisatiesen lijsten met karakteristieke panden.Wij adviseren hier pragmatisch mee om tegaan. Bij karakteristieke panden kan wordengekozen voor de een dubbelbestemming als‘waarde-cultureel erfgoed’, maar in de praktijkis de bouwaanduiding ‘karakteristiek’ wellichtgemakkelijker en met minder gewicht toe tepassen. Het is dan wel gewenst deze aanduidingte koppelen aan een sloopvergunningstelsel.Over een aanvraag voor een sloopvergunningkan dan een advies van de monumenten- enwelstandscommissie worden gevraagd.Gelet op het provinciale stolpenbeleid kanhet voorbeeld van de gemeente Medemblikgevolgd worden om alle historische stolpende bouw aanduiding ‘stolp’ te geven, gekoppeldaan een sloopvergunningstelsel. Bij bestemmingenmet deze aanduiding kunnen desgewenstruime regels worden gehanteerd voorher bestemming en woningsplitsing, maar tegelijkbehoudt de gemeente dan de regiemogelijkheidom al dan niet mee te werken aan sloop enmogelijk in goed overleg stolpen te kunnenbehouden. Indien dit niet toegevoegd wordtis een melding van sloop voldoende.In fraaie Noord-Hollandse dorpslinten adviserenwij een expliciete bestemming voor groen enwater op te nemen en dit los te maken van debestemming ‘verkeer’. Daar waar doorzichtenvan belang zijn kan verdient het aanbeveling‘wonen’ en ‘tuin’ apart te bestemmen.WZNH realiseert zich dat optimale beschermingvan cultuurhistorie via het bestemmingsplan – ente zijner tijd als de Omgevingswet in werkingtreedt via het Omgevingsplan — jaren vraagt.De oproep van MoMo om te komen tot verdereintegratie van de sectoren ten spijt, zien wein de praktijk dat dit nog wel wat voeten inaarde heeft voor dit zover is, zeker in de kleinegemeenten. Met deze handreiking hopen wede betrokken ambtenaren en bestuurders ophet spoor van een volwassen cultuurhistorischbeleid te zetten, ook al is niet alles ‘morgen’geregeld. WZNH biedt daarbij graag al haar kennisen ervaring aan als onafhankelijk adviseur ophet gebied van (integrale) ruimtelijke kwaliteit.33

Eenduidig begrippenkaderHet is van belang dat de begripsbepalingenvoor cultuurhistorische waarden wordengedefinieerd en dat deze begrippen en hetinhoudelijke beleid ook consequent wordendoorgevoerd in alle beleidsstukken zoalsde bestemmingsplannen, de structuurvisie,de erfgoedverordening, de welstandsnotaen eventuele beeldkwaliteit plannen.Voorbeelden van begripsbepalingenuit de Noord-Hollandse praktijk:cultuurhistorische waarden: de positievewaardering van sporen, objecten, patronenen structuren die zichtbaar of niet zichtbaaronderdeel uitmaken van onze leefomgevingen een beeld geven van een historischesituatie of ontwikkeling. In veel gevallenbepalend voor de identiteit van een plek ofgebied en aanknopingspunten biedend voortoekomstige ontwikkelingen en onderdeelvan de manier waarop we ons land beleven,inrichten en gebruiken. (bron: RCE)beeldbepalend pand: pand dat (in eenbestemmingsplan als zodanig is aangemerkten dat) als referentie dient voor het waardevolgeachte beeld van de bebouwing.karakteristiek pand: pand dat (in een bestemmingsplanals zodanig is aangemerkt en dat)van cultuurhistorische waarde wordt geachtop grond van typering, architectuur, landschappelijkeen/of stedenbouwkundige situering,bijzondere vormgeving, bijdrage aan herkenbaarheidvan de omgeving en/of gaafheiden karakteristieke elementen.karakteristieke elementen: elementenaan een pand, zoals windveren, makelaars,raam luiken, pannenspiegel (stolpboerderij),schoorsteen, dakkapel, kroonlijst, dakgoot,typerende detaillering van hout- en metselwerk.stads- of dorpsgezicht: de waardevolleverschijningsvorm van een gebied, in zijnstedenbouwkundige en architectonischesamenhang, zoals deze wordt gevormddoor groepen van zaken, hieronder begrepenbomen, wegen, straten, dijken, bruggen,vaarten, sloten en andere wateren, die metéén of meer monumenten een beeld vormen,dat van algemeen belang is wegens de schoonheidof het eigen karakter van het geheel.beschermd gemeentelijk stads- ofdorps gezicht: stads- of dorpsgezichten,die overeenkomstig de bepalingen van Erfgoedverordeningof het bestemmingsplan zijnaangewezen als beschermde gemeentelijkestads- of dorpsgezichten.boerderij: gebouw of gebouwen op eenerf met een (oorspronkelijk) agrarische functieen het daarbij horende woonhuis waaronder destolpboerderij, Wieringermeerboerderij, hallenhuis (Gooi en Vechtstreek) en andere typen.stolp of stolpboerderij: boerderijtypemet oorspronkelijk wonen, werken en stallenonder één piramidevormig dak, met als kern eenhouten vierkant constructie (gebint) waarop eenhouten kapconstructie van sparren/sporen.kap- of kaakberg: bijgebouw bij een boerderij,gebouwd als opslagplaats voor hooi, met eenvierkant of rechthoekig grondvlak, een vaste(niet-verstel bare) met pannen gedekte kapdie wordt gedragen door vier houten roeden,de wanden zijn dichtgezet met gepotdekseldehouten planken; daarin zijn (van oudsher)geen ramen aangebracht; wel een deur eneen of meer hooiluiken.vijzelberg: hooiberg voor de opslag van hethooi of ongedorst graan; de kap is in hoogteverstelbaar, afhankelijk van de hoeveelheidhooi die erin werd opgeslagen.35

Gemeentelijke adviescommissieDoor de modernisering en de decentralisatievan de monumentenzorg is onder meer deadviestaak van de gemeentelijke monumentencommissieverzwaard en verbreed. Dezecommissie kan een belangrijke rol spelenbij de regie van het cultuurhistorisch beleid.Gemeenten moeten volgens de Monumentenwet1988 een adviescommissie op het gebied van demonumentenzorg instellen (Mw 1988, art. 15.1).Voor de uitvoering van artikel 15 moetengemeenten een verordening vaststellen. In dezeverordening kan, afgezien van de inschakelingvan een commissie op het gebied van demonumentenzorg, het erfgoedbeleid als geheelworden geregeld. De verordening wordtvastgesteld door de raad. De VNG heeft eenmodel-erfgoedverordening 16) opgesteld eneen handreiking 17) voor de samenstelling enwerkwijze van deze gemeentelijke adviescommissie.WZNH heeft in aansluiting hieropeen reglement van orde 18) opgesteld voor deWZNH erfgoedcommissie.Veel gemeenten hebben recent hun monumentenverordeningomgevormd naar een erfgoedverordening,waarin ook borgende bepalingenvoor archeologische waarden zijn opgenomen.Veel monumentencommissies worden omgevormdnaar bredere erfgoedcommissies, waarinkennis aanwezig is van (historische) stedenbouwen landschap, restauratie en herbestemming,bouw- en cultuurhistorie, archeologie, eneventueel specifieke deskundigheid overbijvoorbeeld de geschiedenis van tuinen enbuitenplaatsen, interieur en kleur, water/dijken,religieuze bouwwerken en molens of forten.De erfgoedcommissie kan geïntegreerd zijnmet de welstandscommissie, zodat de cultuurhistorischekennis ook kan worden ingebrachtbij het adviseren over omgevingsvergunningenvoor het bouwen.Bronnen• Campen, drs. J. van, 2013. Omgevingskwaliteiten ruimte, schoonheid, welstand enruimtelijke kwaliteit in de ruimtelijke ordening.Berghauser Pont Publishing, Amsterdam(verschijnt in april 2013).• Poelstra, mr. J, ir. A.E. de Graaf,ir. R.J.M.M. Schram, 2011. Cultureel erfgoeden ruimte, gebieds- en ontwikkelingsgerichteerfgoedzorg in de ruimtelijke ordening.Berghauser Pont Publishing, Amsterdam.• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,www.cultureelerfgoed.nl, onder andereHandreiking Erfgoed en Ruimte en denota Cultuurhistorisch onderzoek in devormgeving van de ruimtelijke ordening.• Websites diverse gemeenten enProvincie Noord-Holland.• Provincie Noord-Holland, LeidraadLandschap en Cultuurhistorie en HandboekLandschap en Cultuurhistorie, 2011• Boerderijenstichting Vrienden van deStolp, Handreiking voor gemeentelijk beleid‘Vierkant achter de stolp’, 2007 enBeeldbank www. boerderijenstichting.nl• Ministeries OCW en I en M, Visie Erfgoed enRuimte (Koersen Op karakter) 2011.16) VNG, Bijlage 2 bij Lbr. 09/129,verbeterde versie januari 2010.17) Handreiking gemeentelijke monumentencommissies,VNG, september 2009.18) Reglement van Orde WZNH Erfgoedcommissie(voorheen WZNH Monumentenadviescommissie),2012.36

CColofonTekst:Melanie Balledux (Monumenten en Vastgoed advies)José van Campen (Woord en plaats)Henk de Visser (beleidscoördinator WZNH)Foto’s:Melanie Balledux, Henk de Visser, Mart GroentjesRedactie:José van Campen (Woord en plaats)Ontwerp en productie:FUNCKE communications & designDeze handreiking is tot stand gekomen in opdracht vanWZNH adviescommissies voor ruimtelijke kwaliteit.Alkmaar, april 2013

WZNHadviescommissies voor ruimtelijke kwaliteitEmmastraat 111, 1814 DP AlkmaarTel. (072) 520 44 59www.wznh.nuinfo@wznh.nuWProvincie Noord-HollandHoutplein 33, 2012 DE HaarlemTel. (023) 514 31 43www.noord-holland.nlpost@noord-holland.nlCultuurcompagnie Noord-HollandBergerweg 1, 1815 AC AlkmaarTel. (072) 850 28 00www.cultuurcompagnie.nlinfo@cultuurcompagnie.nlBoerderijenstichting Noord-HollandVrienden van de StolpSchapenlaan 20, 1862 PW BergenTel. (072) 581 68 88www.boerderijenstichting.nlstolpen@xs4all.nlLandschap Noord-HollandRechte Hondsbosschelaan 24a, 1851 HM HeilooTel. (088) 006 44 00www.landschapnoordholland.nlinfo@landschapnoordholland.nl