De Reformatie in jouw dorp

De Reformatie
in jouw dorp
De eerste eeuw van Hervormd Bergambacht
Leendert H. de Kluijver

Opgedragen aan de jonge generaties van de Hervormde Gemeente te Bergambacht,
mijn geboortedorp, waarin ik ooit ook behoorde tot de jonge generaties.
Om het te Zijner tijd weer door te geven aan de jongeren ná jullie!
Uitgegeven: 2017, Bergambacht/Schoonhoven
Ter gelegenheid van:
17 september 2017, 380 jaar Statenbijbel
30 oktober 2017, 500 jaar Reformatie
Deze bundeling verhalen is gemaakt uit allerlei geschreven bronnen in boekvorm of digitaal via internet. Het is geen complete levensbeschrijving
van de predikanten, maar een korte vertelling over hun leven in en rond Bergambacht. Enerzijds bedoeld om ook jongeren iets door te geven van
het begin van hun eigen gemeente; anderzijds om ouderen en allerlei geïnteresseerden tot verder onderzoek aan te zetten. Dus neem en lees,
onderzoek, verdiep (klik op de diverse linkjes in de tekst die meer informatie geven; klik ook op de afbeeldingen om te zien waar ze vandaan komen)
en zie dat jouw gemeente in Bergambacht een lange traditie kent, waaraan jij – zo God het geeft – verder mag bouwen.
2 | De Reformatie in jouw dorp

Inhoudsopgave
Voorwoord Geschiedenis… wat heb je daar nou aan?........................................................................................... 5
Inleiding Waarom dit boekje?...................................................................................................................................... 7
Hoofdstuk 1 Preken tegen de beelden............................................................................................................................ 11
Hoofdstuk 2 Dominee Clemens Rosaeus (1578-1579)............................................................................................... 15
Hoofdstuk 3 Dominee Arnoldus Georgii Dorgen (1579-1587)............................................................................... 21
Hoofdstuk 4 Dominee Paschasius Aquensis Limburgensis (1590-1606)............................................................. 25
Hoofdstuk 5 Dominee Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) (1610-1619)......................................... 29
Hoofdstuk 6 Dominee Antipas van den Borre (1619-1622)..................................................................................... 39
Hoofdstuk 7 Dominee Nicolaes (de) Balbiaen (1622-1643)..................................................................................... 47
Hoofdstuk 8 Dominee Johannes van Heymenberg (1644-1653)........................................................................... 55
Hoofdstuk 9 Dominee Arnoldus Brantius (1654-1685).............................................................................................. 63
Hoofdstuk 10 De Statenvertaling en de Statenbijbel................................................................................................... 71
Nawoord Terugblik en bronnen................................................................................................................................... 79
Inhoudsopgave | 3

Voorwoord
Geschiedenis… wat heb je
daar nou aan?
Toen ik de lijst van predikanten van Bergambacht op
internet vond, werd mijn aandacht getrokken door
een vreemde naam: ds. Balbiaan. Door wat te zoeken
op internet vond ik al snel wat informatie over hem.
Met dominee Bouter sprak ik af om een kort stukje te
schrijven over deze voor iedereen – denk ik –
onbekende naam op het predikantenbord. Maar…
wat moet je met zo’n losse flard. Het is dit jaar 500 jaar
geleden dat de Reformatie begon. Kon ik niet beter
iets vertellen over hoe de Reformatie in Bergambacht
begon? En wat de verhalen zijn van de eerste reeks
predikanten? Die namen hangen in de zuiderkapel,
misschien wel elke zondag boven jouw hoofd. Maar
wat zeggen de namen van oud-predikanten, als je
niet weet wie ze waren en wat ze deden? Ik denk dat
er minstens drie namen op staan van de laatste
oud-predikanten die jij wél kent; bij die namen heb jij
wél een verhaal. Misschien vind je geschiedenis
enorm saai. Maar mag ik je de verhalen vertellen
achter die heel oude namen? Dan krijgt hopelijk de
Reformatie in jouw dorp een ‘gezicht’.
De schrijver
In de zuiderkapel van de
Laurentiuskerk hangen twee
borden met oud-predikanten.
Boven het eerste bord staan
twee Bijbelteksten geschreven
(Hebr. 13 vers 7 en 17):
“Denk aan je voorgangers,
die het Woord van God
tot je hebben gesproken.
Let op de uitkomst van
hun levenswandel,
en volg hun geloof na.”
“Gehoorzaam je voorgangers
en wees hen onderdanig,
want zij waken over jullie
zielen omdat zij rekenschap
moeten afleggen, opdat zij
dat mogen doen met vreugde
en niet al zuchtend. Dat heeft
immers geen nut voor je.”
Bijbelteksten die dus juist
oproepen om die oude namen
in herinnering te roepen en
God te danken dat Hij jouw
gemeente wilde opbouwen,
ook door (en soms ondanks)
deze dienstknechten.
Voorwoord | 5

INLEIDING
Waarom dit boekje?
De oostelijke Parallelweg, waar ik ben
geboren, heette vroeger Kerkweg. Dat vond
ik als klein jochie al interessant: mijn
geboortestraat heette vroeger ánders!
Later ontdekte ik dat die naam verwees naar de reden
waarom die weg was aangelegd: het was een weg die
de mensen van buiten Bergambacht (tot aan Den Hem,
vlakbij Schoonhoven!) naar de parochiekerk van het
dorp Bergambacht bracht. Mensen die vijf kilometer
buiten het dorp, vlakbij Schoonhoven, woonden,
hoorden wel naar de kerk in het dorp te gaan. Dat
was al zo in de dertiende eeuw, toen Schoonhoven
nog een klein stadje was met een flink kasteel. Bij
Den Hem werd een klooster gebouwd, zonder kapel!
Formeel behoorde dat klooster dus bij Bergambacht,
maar was gesticht door voornamelijk mensen uit
Schoonhoven. De pastoor van Bergambacht wilde
geen concurrentie in zijn gebied, dus iedereen moest
voor de mis naar het dorp komen. Om die reden werd
op de grens tussen ’s-Heeraartsberg (en Ammerstol)
en Bergambacht de Kerkweg aangelegd, die alleen bij
Schoonhoven nog zo heet en daar net zo doodlopend
is als in Bergambacht de Parallelweg. Het overgrote
deel van die oude weg zit nu dus verborgen onder
noordelijke kant van de Provinciale- of C.G. Roosweg.
De Kerkweg bracht mensen
niet van de kerk weg, maar
juist naar de kerk toe.
Op de foto helemaal links
kijken we de Kerkweg in
richting Schoonhoven,
ongeveer vanaf de plek waar
nu de Schoolstraat begint.
Waarom dit boekje? | 7

Een tekening van het
Sint Michaelsklooster
bij Den Hem uit 1571,
één jaar voordat de Geuzen
het complete gebouw
verwoestten.
500 jaar Reformatie
Naast de interesse – die ik al heel jong had – voor de
geschiedenis van mijn geboortedorp en de dorpskerk,
ben ik ook gefascineerd door wat er in de kleine
plaatselijke geschiedenis is terug te vinden van de
grote vaderlandse (kerk)geschiedenis die je kent van
de geschiedenislessen op school. Dit jaar is het
500 jaar geleden dat Luther zijn 95 stellingen
8 | De Reformatie in jouw dorp

poneerde over de misstanden in de kerk. De golfbeweging
die daardoor op politiek en godsdienstig
gebied ontstond in de wereld, noemen we de
Reformatie of de Hervorming. En laten we bij die
herdenking ook figuren als Johannes Calvijn, Guido
de Brès, Theodorus Beza, Huldrych Zwingli en
Philippus Melanchthon niet vergeten. Of wat dacht je
van mensen als Jan Arentsz., Willem van Oranje en
Petrus Datheen, die in ons land veel hebben
betekend voor de Reformatie.
Verhalen over jouw dorp
Maar wát was het effect van die pennenstreken in
Wittenberg op het godsdienstig klimaat in een dorp
als Bergambacht? Wat kun je ervan terugvinden? En
hoeveel tijd zat er tussen 1517 en de Reformatie in
Bergambacht? Als ik kijk op het grote predikantenbord
in de zijbeuk van de kerk, zie ik namen uit een
heel ver verleden staan. Dominees die leefden in juist
díe tijd. Is er iets bekend over hun werk in ons dorp?
Ik denk dat, als je al eens op dat bord hebt gekeken,
die namen je niets zeggen. Als klein jochie keek ik er
ook vaak op, maar ik kende alleen de predikanten die
ik zelf had meegemaakt. Misschien dus een mooi
gedenk moment, Refo500, om die eerste predikanten
‘hun verhaal’ eens te laten ‘vertellen’. Want zij waren
de predikanten van jongeren zoals jij, maar dan in de
zestiende en zeventiende eeuw.
Ik hoop de eerste acht dominees zoveel mogelijk
laagdrempelig en beknopt te beschrijven. Dat is tot
aan het moment dat Ammerstol een eigen predikant
kreeg. In de begintijd was ‘onze’ predikant ook de
predikant van het dorp Ammerstol; zoals ook de
ambachtsheer regeerde over zowel het dorp
Bergambacht, het ambacht ’s-Heeraertsberge én
Ammerstol. Luister je mee naar de verhalen van deze
oud-predikanten van jouw dorp?
Waarom dit boekje? | 9

HOOFDSTUK 1
Preken tegen de beelden
Het olieverfschilderij van slot
’s-Heeraartsberg op pagina 10
is in 1866 geschilderd door
Jan Willem van Borselen
(1825-1892). Je ziet links
tussen de bomen het
toegangshek.
Voordat we luisteren naar de verhalen van
de eerste predikant, moeten we een stukje
terug in de tijd. Tussen de Kerkweg en de
Lekdijk, van de Dijklaan tot voorbij Den Hem,
lag het gebied dat ‘s-Heeraertsberg heette.
Het gebied hoorde bij het gelijknamige jachtslot. Op
het slot woonde de ambachtsheer, een adelijke man
die ook mocht bepalen welke pastoor (en later
predikant) in de kerk van Bergambacht de diensten
mocht leiden. De ambachtsheer was dus eigenlijk de
belangrijkste man van de twee bij elkaar horende
dorpen. De pastoor en later de dominee dienden dus
een dubbelgemeente; hoewel we ook regelmatig
lezen over twee pastoors: één voor Bergambacht en
één voor ’s-Heeraartsberg. En ook Ammerstol hoorde
bij het werkterrein van deze dienaar(s), omdat dat
ook het eigendom van de ambachtsheer was.
De heer van Bergambacht, ’s-Heeraartsberg en
Ammerstol woonde niet altijd op het Slot; de meeste
tijd woonde hij in de omgeving van Utrecht, de stad
waar de bisschop de scepter zwaaide.
De eerste psalmberijming
De bekendste heer van Bergambacht was Willem van
Zuijlen van Nijevelt. Hij was ook dichter en maakte in
De Souterliedekens van
Willem van Zuijlen van Nijevelt.
Hoofdstuk 1 • Preken tegen de beelden | 11

1540 de eerste nederlandse psalmberijming: de
Souterliedekens (een verbastering van Psalter- of
Psalmliederen). Deze heer van Zuijlen van Nijevelt
had al aardig wat ideeën die hoorden bij de nieuwe
leer van Luther en Calvijn. Dus hij zal die ‘verlichte’
ideeën ook wel hebben meegebracht naar het dorp;
immers, de pastoor die hij mocht aanstellen zal er een
zijn geweest die naar zijn smaak was.
‘opstandelingen’ zich aan de ideeën van Calvijn. Prins
Willem wilde die twee groepen bijelkaar houden,
zodat er geen verdeeldheid onder zijn achterban zou
komen. Dat bleek moeilijker dan hij had gedacht,
maar niettemin zorgde een gemeenschappelijke
vijand (zowel politiek, Spanje, als godsdienstig, de
Roomse Kerk) in de persoon van Filips II voor een
schouder-aan-schouder-strijd.
Prent van de Beeldenstorm in
1566, door Jan Luyken.
Oorlog en Reformatie
We maken een sprongetje in de tijd: 1567. Er dreigde
oorlog met Spanje. Later zullen we die oorlog de
Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) noemen. Het was een
vrijheidsoorlog, waarbij de vrijheid van godsdienst
een van de grootste speerpunten was. Aanvoerder
van die vrijheidsoorlog was Prins Willem van Oranje.
Zelf was hij luthers opgevoed in Dillenburg, Duitsland.
Maar in de Nederlanden (Nederland en België
waren toen nog één geheel) hielden de meeste
Kerkvisitatie
In het dorp stond de pastoor onder druk. Want de
ambachtsheer had wel makkelijk praten, maar hij was
maar af en toe op het Slot. Voor de pastoor vormden
de roomsgezinde collega’s uit de ring, de omgeving,
een groter gevaar. Zij konden hem zo verlinken aan
de leiders van de Bloedraad, de kerkelijke rechtbank
die levensgevaarlijk was. En ja hoor, zie je nu wel, in
juli 1567 komt er kerkvisitatie in de Krimpenerwaard
door proost Herman van Rennenborgh uit Utrecht.
12 | De Reformatie in jouw dorp

Een soort huisbezoek namens de bisschop van Utrecht,
die wil onderzoeken hoe ver de dwaalleer van Luther
en Calvijn in de regio is ingevreten. Daarnaast checkt
hij ook of er andere misstanden zijn, zoals pastoors
die niet meer ongetrouwd leven en een of zelfs meer
vrouwen hebben; misschien zelfs kinderen!
Een gevaarlijke pastoor
Eén van de oorzaken waarom de bisschop pols hoogte
wilde nemen was het werk van de Schoonhovense
pastoor Peter Jansz Uytenbogaert, die openlijk ‘tégen
de beelden’ preekte. En daarmee gaf hij dus openlijk
aan dat hij tegen de leer van Rome was. Deze pastoor
preekte voor zijn eigen veiligheid buiten de stad
Schoonhoven, in een boomgaard op het grondgebied
van Bergambacht. Vanuit de omgeving
kwamen allerlei mensen naar hem luisteren en zo
verspreidde hij denkbeelden die haaks op de roomse
traditie stonden. Ook hij was zijn leven niet meer
zeker, net als Luther en Calvijn. Daarom vluchtte hij,
toen hij hoorde van de kerkvisitatie. Misschien dat hij
nog ergens heeft afgewacht hoe het afliep (denk aan
de geschiedenis van Jonathan die David een teken
zou geven of zijn vader Saul nog boos was op David),
maar nog datzelfde jaar is hij met een gezelschap
vluchtelingen naar Danzig (Gdansk) in Pruisen
gevlucht, waar een Nederlandse vluchtelingengemeente
was ontstaan, waarin hij predikant werd.
Geen beeldenstorm
Hoewel in 1566 door heel de Nederlanden een
Beeldenstorm had gewoed, was er in de Krimpenerwaard
niet veel gebeurd. Alleen in Lekkerkerk hadden
wat boeren de beelden uit de kerk gesmeten. En men
beweerde dat dat kwam door de Schoonhovense
pastoor en zijn preken tegen de beeldendienst. Maar
in Bergambacht bleef het stil; hoewel… de pastoor
verscheen niet bij de kerkvisitatie!
De Beeldenstorm had ook te
maken met het feit dat de
protestanten een kerkgebouw
wilden voor de kerkdiensten in
de winter. Met dit eigengekozen
geweld probeerden
ze dat af te dwingen bij het
stads- en gemeentebestuur.
In de Krimpenerwaard is geen
Beeldenstorm geweest.
Niettemin is de nieuwe leer wél
binnengedrongen.
Hoofdstuk 1 • Preken tegen de beelden | 13

HOOFDSTUK 2
Ds. Clemens Rosaeus
Op 1 april verloor Alva zijn bril. Het was
inmiddels 1572; de Geuzen voerden met (en
soms zonder) Willem van Oranje een
vrijheidsoorlog. Ze streden tégen Spanje en
vóór vrijheid van godsdienst.
De Geuzen trokken in juni 1572 langs Bergambacht,
met een leger over de Kerkweg en met schepen over
het water van de Lek, richting Schoonhoven om de
stad voor de Prins te veroveren. Dat mislukte en –
misschien wel door die tegenvaller – ze staken het
klooster bij Den Hem in brand en legden het hele
complex in de as. Dit klooster behoorde tot de
Moderne Devotie, een voorloper van de Reformatie!
Veel boeken werden er gedrukt. Wat jammer dat de
Geuzen dat goede werk waren vergeten en deze
monniken vervolgden en zelfs vermoordden!
Pastoor op de vlucht
De pastoor van Bergambacht, Willem Fransz van der
Goude, vluchtte in 1572 voor de Geuzen naar Utrecht
en een jaar later vertrok hij naar Keulen. En weet je
wat zo jammer was? Doordat hij het hele kerkelijk
archief meenam naar Gouda en daar verstopte, weten
we nu bijna niets over die tijd! Want dat hele verstopte
archief is kwijtgeraakt!
Willem van der Mark, graaf
van Lumey, de aanvoerder van
de Geuzen, die op 1 april 1572
Den Briel veroverden. Hij
probeerde in juni van dat jaar
samen met Jelle Eelsma, de
aanvoerder van de Watergeuzen,
Schoonhoven voor de
Prins te veroveren, maar dat
lukte niet.
Op bladzijde 14 staat een oude
prent van de kerk van
Klaaswaal uit 1612; zo zal de
kerk er hebben uitgezien toen
dominee Rosaeus er stond.
Hoofdstuk 2 - Ds. Clemens Rosaeus | 15

Jacobus Trigland stond van
1607-1610 in Stolwijk en
beschreef zijn collega
Clemens Rosaeus als vroom,
welbedaagd en bemind.
Wie ging er nu voor in de zondagse diensten? En hoe
zagen die diensten er uit? Eerlijk gezegd weten we
dat niet. Er zit een ‘zwart gat’ tussen 1572 en de
bevestiging van de eerste predikant, dominee
Clemens Rosaeus. Zijn achternaam betekent eigenlijk
‘van der Rose’; zo werd hij ook weleens genoemd in
oude classisnotulen.
Een lieve dominee
Als ik nu zou zeggen dat dominee Rosaeus (spreek
uit: Rosejus; dan hoor je het woord ‘roos’ er al in terug)
een remonstrant was, dan zouden heel veel mensen
al een verkeerd beeld van hem hebben. Ze zouden
hem zien als een slechte dominee die mensen op een
dwaalspoor probeerde te brengen. Maar als we goed
lezen in de archiefstukken dan horen we iets anders,
ondanks dat hij inderdaad remonstrants gezind was.
De latere contra-remonstrantse predikant van
Stolwijk, Jacobus Trigland noemde zijn collega
Rosaeus “een vroom en out man” en ook “by zijne
Ghemeynte wel bemint”. Een geliefd predikant die
hield van zijn gemeente en de gemeente van hem.
Kort maar hevig
Die lovende woorden zullen hebben gegolden voor
de korte periode in Bergambacht en een jaar later
voor die in Lekkerkerk en Zuidbroek, waar hij tot zijn
dood in 1616 stond. Uit die periode stammen de
woorden van dominee Trigland, die van 1607 tot 1610
in Stolwijk stond.
Al eerder zagen we dat Den Hem bij Bergambacht
hoorde en die mensen tot ver in de twintigste eeuw
onder de kerkelijke gemeente van Bergambacht
vielen, hoewel ze dichterbij Schoonhoven woonden.
Maar aan de andere kant van het dorp lag het
buurtschap Zuidbroek, dat ook onder Bergambacht
hoorde. Echter, die mensen hoorden toen kerkelijk bij
Lekkerkerk. Dus deze bergambachtenaren kregen
16 | De Reformatie in jouw dorp

een jaar later dezelfde predikant als de andere
dorpsbewoners het jaar daarvoor.
Dominee Rosaeus werd op 8 juli 1578 bevestigd in
Bergambacht (hoewel andere bronnen weer melden
dat het 12 oktober 1578 was) en vertrok in 1579 naar
Lekkerkerk. Nog een jaar later werd naast Zuidbroek
ook Krimpen aan de Lek kerkelijk bij Lekkerkerk
De kerk van Lekkerkerk waar ds. Rosaeus van 1579-1616 stond.
gevoegd, terwijl ook Nieuw-Lekkerland, aan de
overkant van de Lek, tot 1616 bij Lekkerkerk hoorde.
Daar had hij dus best veel werk aan!
Vriend van Wtenbogaert
Dominee Rosaeus was een goede vriend van de
remonstrantse voorman, ds. Johannes Wtenbogaert
(spreek uit ‘Uutenbogaard’; Die ‘w’ is, net als bij de
engelsen, een dubbele ‘u’). Wtenbogaert was een
neef van de Schoonhovense predikant Uytenbogaert;
die was op geestelijk en kerkelijk gebied een van de
meest belangrijke identificatiefiguren voor zijn neef
Johannes geweest! Maar dominee Rosaeus was dus
ook een goede geestelijke vriend. Ds. Wtenbogaert
– die na de dood van Arminius voorman van de
remonstranten werd, maar wel een stuk gematigder
was! – kwam regelmatig op bezoek bij de familie
Rosaeus. In Lekkerkerk, maar misschien ook wel in
Bergambacht!
Dominee Rosaeus schreef
een boek met de titel
‘Voorlooperken, zijnde een
Tractaetgen van ‘t inhouden
der schriften van David Joris’.
David Joris (1501-1556 ) was
een wederdoper die zich fel
keerde tegen de mis; hij
ontkende dat het brood en de
wijn écht veranderden in vlees
en bloed van Jezus Christus.
Hij werd de aanvoerder van de
zogenaamde Davidjoristen die
fel werden vervolgd door de
Roomse Kerk. David schreef
een berucht boek dat
‘Wonderboeck’ heette. Daar
gaat het boekje van ds. Rosaeus
waarschijnlijk op in.
Hoofdstuk 2 - Ds. Clemens Rosaeus | 17

Rembrandt van Rijn maakte
een prachtig schilderij van
ds. Johannes Wtenbogaert,
de vriend van ds. Rosaeus en
de collega van diens zoon
Henricus Rosaeus.
In het spoor
Ds. Rosaeus en zijn vrouw kregen – waarschijnlijk pas
in de Lekkerkerkse tijd – één dochter, Catharina, en
twee zoons, Henricus en Johannes, die beiden ook
predikant werden.
Johannes volgde zijn vader in 1617, een jaar na diens
overlijden, op in Lekkerkerk (en Zuidbroek). Maar hij
studeerde eerst in Leiden (1607), in Heidelberg (1611)
en in Geneve (1612). Vervolgens keerde hij in 1615
terug naar Leiden en studeerde er medicijnen (!);
maar werd uiteindelijk twee jaar later toch predikant.
Henricus – de oudste – werd eerst predikant in
Berkenwoude (1598), daarna in Overschie (1600),
in Friemersheim (Duitsland) (1602) en in Den Haag
(1607). In 1627 werd hij legerpredikant van de
Pruisische troepen en tien jaar later predikant in
Zijderveld (1637) waar hij in 1658 overleed.
Beide jongens hadden een goede band met de vriend
van hun vader, ds. Johannes Wtenbogaert. Henricus
18 | De Reformatie in jouw dorp

werd zelfs zijn collega, maar heeft zich in Den Haag
niet eerlijk gedragen jegens Wtenbogaert. Hij
probeerde zelfs zijn pastorie te bemachtigen, toen
Wtenbogaert als remonstrant in ballingschap moest.
Henricus werd toen gauw contra-remonstrant om
predikant te kunnen blijven. Dat was niet fair!
Weet je waarom prins Maurits
partij koos voor de contraremonstranten?
Omdat zijn hofpredikant
ds. Johannes Wtenbogaert
hem wees op zijn zondige
leven met allerlei vrouwen,
bij wie de prins tal van
bastaardkinderen had;
dat lijkt wel een beetje op de
geschiedenis van Johannes (!)
de Doper en Herodes.
De Jacobuskerk in Den Haag
waar Henricus Rosaeus
predikant was, dankzij de hulp
van ds. Johannes Wtenbogaert.
Hoofdstuk 2 - Ds. Clemens Rosaeus | 19

Hoofdstuk 3
Ds. Arnoldus Georgii Dorgen
Als je in de kerk rondkijkt zie je strakke,
witte muren; een sober en vooral eenvoudig
interieur. Maar dat is niet altijd zo geweest.
Hoe zag de kerk er in die eerste eeuw van
Hervormd Bergambacht eigenlijk uit?
Met deze vraag camoufleer ik een beetje dat er over
dominee Dorgen weinig tot niets bekend is. Sterker
nog: hij staat niet eens op het predikantenbord! Dat
komt vermoedelijk door een leesfoutje. De namen
van hem en dominee Neomagus lijken wat op elkaar.
Er zijn bronnen die beweren dat in 1579 dominee
Neomagus voor het eerst werd beroepen en dat hij
later weer terugkeerde (misschien door een conflict
met ambachtsheer Willem van Zuijlen van Nijevelt jr.,
zoon van de maker van de Souterliedekens. Maar dat
is niet waar. Dominee Arnold, zoon van George,
Dorgen heeft écht bestaan, krijgt dus een hoofdstuk
en hoort eigenlijk óók op het predikantenbord!
Het kerkinterieur rond 1580
Stonden er nog beelden of zijn die toch een keer
kapotgegooid? Vermoedelijk hebben de Geuzen in
dit proces ‘geholpen’ , maar op een niet zo fraaie
manier. In 1575 verwoestten de Spanjaarden
Oudewater en moordden de stad uit als vergelding
Het eerste predikantenbord in
de zuiderkapel; grote afwezige
naam is die van ds. Dorgen.
Hoofdstuk 3 - Ds. Arnoldus Georgii Dorgen | 21

de kerk herbouwd, ondanks de armoede van de
gedupeerde dorpelingen. Het zal geen kerk met veel
TOREN
KERKSCHIP
KOOR
verfraaiingen zijn geweest. En al helemaal geen
beelden meer! Maar er hingen wel wapenschilden in
de kerk en er stond minimaal één mooie herenbank
SACRISTIE
in voor de ambachtsheer (als hij aanwezig was).
Plattegrond van de kerk rond
1580; links de toren die tussen
1450 en 1500 werd gebouwd;
de kerk in deze vorm is een
halve eeuw ouder, maar… in
1576 grotendeels in de as
gelegd door de Geuzen; rechts
zie je het koor met daaronder
aan de zuidkant de sacristie;
dat is de plaats waar de
kerkelijke gewaden en andere
attributen bewaard werden.
Dit plattegrondje komt uit het
boek ‘De Laurentiuskerk van
Bergambacht’, geschreven
door D. Blanken.
voor het feit dat ze zich niet zomaar overgaven.
Daarna trokken ze naar het strategische stadje
Schoonhoven – op de grens van Utrecht en Holland
– en stond de inwoners datzelfde lot te wachten.
Daarom besloot het stadsbestuur zich direct over te
geven. In no-time was de omgeving weer in handen
van de koning van Spanje. In 1576 probeerden de
Geuzen de regio weer te heroveren en met succes.
Maar… erg fraai hebben ze zich niet gedragen. Het is
niet bekend waarom, maar ze hebben het grootste
deel van Bergambacht in brand gestoken. Ook de
kerk werd grotendeels verwoest. Korte tijd later werd
Het uiterlijk van de Laurentiuskerk rond 1580
De kerk had een toren, maar geen zijbeuken; alleen
was tegen de zuidkant de sacristie – een kamer waar
de priester gewaden, kleden en andere rituele
gereedschappen werden bewaard – aangebouwd.
Op de scheiding van het koor en het kerkschip – waar
nu de preekstoel staat – stond het hoofdaltaar, maar
dat was er rond 1580 niet meer. Als je buiten goed
naar de straat kijkt, zie je nog waar de muren van het
koor stonden; het was halfrond. En als je kijkt naar de
buitenmuur waartegen de consistorie is gebouwd, zie
je waar de doorgang tussen koor en kerkschip was.
22 | De Reformatie in jouw dorp

De dominee
Na een jaar was de gemeente vacant. Ze was juist wat
tot rust gekomen. Het dorp viel in het grotere
verband (classis) aanvankelijk onder Dordrecht, maar
op 8 juli 1578 werd een nieuwe classis opgericht, de
classis Gouda, waartoe de gemeente nog steeds
behoort. De notulen van die classis hadden iets
kunnen vertellen over het beroepingswerk in deze
tijd. Helaas is het eerste notulenboek zoekgeraakt,
doordat de scriba’s wisselden en het boek telkens
meenamen naar huis. Daardoor weten we bijna niets
over dominee Dorgen. Hij kwam ergens in de tweede
helft van 1579 en ging in oktober 1587 met emeritaat.
Verzorging van predikantsweduwen
Enkele jaren later overleed hij. De naam van zijn
vrouw weten we ook: Grietje Willemsdochter. En ook
dat zes van hun nog niet volwassen kinderen nog in
leven waren. Vanuit de classis werd er al heel vroeg
gezorgd dat predikantsweduwen in hun onderhoud
konden voorzien. Het Hof van Holland regelde deze
zaken. Dit was al vanaf 1580 tamelijk goed geregeld.
Daarom zien we Grietje op 4 mei 1594 voor het Hof
verschijnen en we lezen in de akten dat zij nog zes
kinderen heeft te onderhouden. Daarom kreeg ze
voor de komende vier maanden 100 ponden en
verder werd vastgesteld dat ze elk jaar vijftig ponden
kreeg, “net als de andere weduwen”.
Begraven
Waar werd de dominee begraven, als hij nog in het
dorp woonde? Vrijwel zeker buiten de kerk, op het
kerkhof naast de kerk. Heel misschien ín de kerk, maar
dat is niet zeker. Er was alleen een graftombe voor de
adelijke ambachtsheren naast de zuidelijke kapel (op
de plek waar de sacristie ooit was!). Later zou er ook
een grafkelder komen onder wat nu de noordelijke
zijbeuk is, die daar bovenop werd gebouwd.
Op de donk (de ‘berg’ waar
Bergambacht haar naam aan
heeft te danken) stond in 1580
dus een kleine, rechthoekige
kerk met een wat lagere toren
dan nu en aan de oostkant het
halfronde koor.
In de ‘tuin’ aan de zuid- en de
noordkant van de kerk was
een begraafplaats; terecht een
‘kerk-hof’.
Hoofdstuk 3 - Ds. Arnoldus Georgii Dorgen | 23

Hoofdstuk 4
Ds. Paschasius Aquensis
( Limburgensis)
Dat is een mond vol Latijn. Het stond deftig
om je naam latijns te laten klinken. Als je
het weer terugzet in het Nederlands leer je
direct iets over deze dominee: Paschasius
(geboren op Pasen) Aquensis (van het
water) Limburgensis (uit Limburg).
Voordat deze predikant in 1590 in Bergambacht
kwam, was hij vanaf 1586 verbonden aan de
gemeente van Polsbroek. Daarvóór was hij van 1581
tot 1582 hulpprediker in Zevenaar (bij Arnhem).
En hij bleef er in de buurt werkzaam tot 1584. Maar
voor die tijd was hij pastoor ergens in Limburg. Toen
de Spanjaarden kwamen moest hij vluchten (dat zal
waarschijnlijk zijn omdat hij de nieuwe leer aanhing).
Een vluchteling
Hij kwam dus in het gebied achter Arnhem terecht en
werkte er van 1581 tot 1584 voor de nog geheime
protestantse gemeenten die in Gennep, Kleef,
Emmerich, Rees en Zevenaar waren ontstaan. Maar in
1584 werd hij door de Kleefse regering om
Op pagina 24 zie je een
pentekening – die rond 1647 is
gemaakt door Roelant
Roghman (1627-1692) – van
het slot ’s-Heeraartsberg en
achter de bomen de kerk; als
je goed kijkt zie je rechts het
koor nog aan de kerk zitten (zie
ook in het detail hierboven).
Hoofdstuk 4 - Ds. Paschasius Aquensis (Limburgensis) | 25

Rechts een tekening van
Zevenaar uit 1577, vlak voor
de tijd dat ds. Paschasius er
werkte.
Willem van Oranje werd
vermoord door Balthasar
Gerards, in 1584, het jaar
waarin ds. Paschasius werd
weggestuurd uit het gebied
van Kleef.
onduidelijke redenen tot ‘ongewenst persoon’
verklaard en weggestuurd.
In 1586 vinden we de dominee dan hier in de buurt
terug: in Polsbroek. Een gevluchte predikant die door
de oorlog hier in het dorp is terecht gekomen! Als je
die moeilijke naam op het bord ziet staan, denk je
maar aan de vluchtelingen in de Tachtigjarige Oorlog.
Willem van Oranje vermoord
Toen ds. Paschasius dus werd verbannen uit het
gebied van Kleef, gebeurde er in Delft iets ergs.
Willem van Oranje werd op 10 juli 1584 in de Prinsenhof
in Delft vermoord door de fanatiek katholieke
Balthasar Gerards. Het verzet in ons land was diep
geschokt; Spanje leek te overwinnen. Dit raakte ook
de ambachtsheer van Bergambacht, Willem van
Zuijlen van Nijevelt jr. diep, omdat hij een goede
vriend van de prins was. Hij zat in het Verbond der
Edelen en voerde allerlei opdrachten uit voor hem.
Werk voor de classis
Dominee Paschasius werd in 1590 in Bergambacht
beroepen. Dat beroep werd eerst goedgekeurd door
ambachtsheer Willem van Zuijlen van Nijevelt jr.
Daarna moest het goedgekeurd worden door de
classis. De classicale vergadering had tamelijk goed
overzicht over de nood die er in de gemeenten was
en probeerde in de vergadering structureel dingen
op orde te stellen. Je ziet vragen langskomen over
huwelijken en relaties, over hoe het Avondmaal moest
26 | De Reformatie in jouw dorp

worden gevierd. Er werden predikanten aangewezen
die in buurgemeenten moesten helpen of andere
zaken regelen. Zo kreeg ds. Paschasius in mei 1606 de
opdracht om – met nog een paar predikanten – het
werk in Haastrecht te doen, omdat de predikant daar
te oud werd (doof, blind en geheugenverlies).
Ingrijpen door de classis
Maar er werden ook predikanten op hun gedrag
aangesproken door de classis. Het was best wel eens
een rommeltje, maar er werd hard gewerkt om het
kerkelijk leven op orde te krijgen! In november 1605
lezen we in de classisnotulen over problemen tussen
de heer van Bergambacht, Willem van Zuijlen van
Nijevelt jr. en ds. Paschasius. De preken van de
dominee deugden niet, volgens heer Willem. De
dominee zou vreemde vermaningen geven vanaf de
kansel en hij zou veel te veel teksten opsommen in
zijn preken zonder de dingen goed uit te leggen en in
zijn preken echt onderwijzend, vertroostend en
vermanend te zijn. Enkele predikanten uit de classis
moesten nu in Bergambacht komen luisteren naar
zijn preken om hem advies te geven in het preken.
Emeritaat
Vermoedelijk heeft het allemaal niet veel meer
uitgehaald, want in de loop van 1606 ging de
dominee met emeritaat. Eind 1609 – het Twaalfjarig
Bestand (1609-1621) was net begonnen – overleed hij
en werd in Bergambacht begraven. Een jaar na heer
Willem van Zuijlen van Nijevelt, die in Den Haag
overleed en in het familiegraf naast de zuiderkapel
van de Bergambachtse Laurentiuskerk werd bijgezet.
Tien jaar later zien we dat de classis zich ontfermde
over de weduwe Paschasius “ten aensiene van haren
grooten noot” en “aen de Gecommitteerden Raden van
de Staten versoecken sal eenich subsidium ende
onderstant.”
Prins Maurits, zoon van
Willem van Oranje en Anna
van Saksen, zette de vrijheidsstrijd
van zijn vader voort.
Eigenlijk mocht hij pas ‘prins’
genoemd worden na de dood
van zijn oudere broer Philips
Willem, die in Spanje werd
gegijzeld. Toen die in 1618
overleed, erfde Maurits de titel
‘prins’. Tot die tijd moeten we
eigenlijk spreken over ‘graaf
Maurits van Nassau’, maar
gemakshalve houden we het
in dit boekje bij ‘Prins Maurits’.
Hoofdstuk 4 - Ds. Paschasius Aquensis (Limburgensis) | 27

Hoofdstuk 5
Ds. Arnoldus Gerhardi
Neomagus ( Rapenborch)
Na een vacaturetijd van ongeveer vier jaar
kwam er een nieuwe predikant in het dorp:
dominee Neomagus. Zijn naam betekent
waarschijnlijk ‘uit Nijmegen’. Onbekend is of
hij daar ook vandaan kwam toen hij hier
beroepen werd. De andere toevoeging,
Rapenborch, doet denken aan Leiden.
Eindelijk een nieuwe dominee
De nieuwe predikant was een fel en schrijflustig man.
Hij stond nog maar twee jaar in Bergambacht toen hij
een dik boek van David Pareus vertaalde en uitgaf,
‘De verclaringe over den goddelijcken brief des apostels
Pauli tot den Romeynen.’ Deze dominee David Pareus
was een leerling van Ursinus (die je kent van de
Catechismus) en een trouw volgeling van Calvijn.
Dominee Neomagus liet echter in zijn preken juist
duidelijk horen dat hij moeite had met die theologie
van Calvijn. En dat bracht al vrij snel onrust. Hij was
niet de enige in de regio. Predikanten van de steden
Gouda en Schoonhoven droegen die visie ook uit en
dat moet ook op de classis merkbaar zijn geweest.
In 1612 vertaalde Neomagus
dit boek van David Pareus
(uit Heidelberg) uit het latijn en
kreeg daar 120 gulden voor.
Links: prent van de Nationale
Synode te Dordrecht die
van 13 november 1618 tot
9 mei 1619 werd gehouden
en bestond uit maar liefst
154 vergaderingen; op één van
die vergaderingen moest ook
ds. Neomagus verschijnen.
Hoofdstuk 5 - Ds. Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) | 29

Rechts: de ambachtsheer van
‘s-Heeraartsbergen,
Bergambacht en Ammerstol,
Frederik van Zuijlen van
Nijevelt (1572-1646).
De reformator van Genève,
Johannes Calvijn (1509-1564).
Merkwaardig is dat de goedkeuring
voor dit beroep ook door
de ambachtsheer – Frederik van
Zuijlen van Nijevelt – was gegeven.
Hij was namelijk juist voorstander
van de theologie van Calvijn die
algemeen in de kerk van de
Reformatie in ons land was
geaccepteerd. Uit de notulen van
de classis wordt ons duidelijk dat
zijn in 1608 overleden vader in
1605 ook al onenigheid had met
de vorige predikant over diens
vrijzinnige prediking! Waarom dit
beroep tóch zijn goedkeuring kreeg is dus een raadsel.
Problemen met Calvijn
Het is een ingewikkelde theologische kwestie, maar
in het kort komt het bezwaar tegen Calvijn hierop
neer: men vond dat zijn theologie
over de predestinatie – dat God
van te voren weet (en dus bepaalt
in Zijn almacht) wie gaan geloven
en wie niet – de mens totaal
passief maakt. Calvijn leerde dat
de mens zich nooit uit zichzelf
kan bekeren en dat al vóór je
geboorte vaststaat of je bent
uitverkoren of niet; bekering en
geloof zijn voluit Gods werk. Maar,
zo vonden deze bezwaarmakers,
dán ontneem je de mens zijn
verantwoordelijkheid! Dirk
Volckertsz. Coornhert – een volgeling van Desiderius
Erasmus – die in 1588 uit Delft naar Gouda vluchtte,
zei: “De calvinisten maken van God een wrede tiran,
Die niet het heil van iedereen wenst.” Er was nu tijdelijk
vrede met Spanje, maar er dreigde oorlog in de kerk!
30 | De Reformatie in jouw dorp

Problemen met de belijdenisgeschriften
De predikanten die zich tegen deze calvinistische
theologie keerden hadden ook grote moeite met de
belijdenisgeschriften (de Heidelbergse Catechismus
en de Nederlandse Geloofsbelijdenis) die eveneens
sterk beïnvloed waren door Calvijns theologie. Zij
vonden dat de Bijbel hét uitgangspunt moest zijn en
dat menselijke geschriften niet een soort leesbril voor
de Bijbel moesten zijn. Maar… de Catechismus en de
Nederlandse Geloofsbelijdenis waren op het Convent
van Wezel (1568) (de eerste vergadering van de latere
Gereformeerde of Hervormde Kerk) en op de Synode
van Emden (1571) juist verplicht gesteld om gebruikt
te worden in de kerk en op school. Met die twee
belijdenisgeschriften kon de kerk juist stevig worden
opgebouwd. Daar wilden de bezwaarmakers nu dus
weer vanaf. In Gouda weigerden de predikanten om
te preken uit de Catechismus; ook al werden ze
daarvoor door de classis op hun vingers getikt.
De Goudsche Catechismus
In 1607 – drie jaar voordat ds. Neomagus naar
Bergambacht kwam – stelden een paar predikanten
in Gouda een ‘eigen Catechismus’ op. En ze wilden
dat kinderen dááruit les kregen op school. Mijnheer
Glismeijer van de Driestar heeft daarover een scriptie
gemaakt. Het boekje werd in de volksmond de
‘Goudsche Catechismus’ genoemd, maar de eigenlijke
titel luidde ‘Korte Onderwijsinghe der kinderen in de
Christelijcke Religie’ en was met name het product van
dominee Herman Herbertsz., die juist in februari 1607
overleed. Als je deze Catechismus doorbladert zie je
niet direct veel onbijbelse dingen. Het probleem zit
vooral in de dingen die eruit zijn weggelaten. We
komen niets meer tegen over bijvoorbeeld erfzonde.
En op zowel het punt van de ellende, de verlossing als
de dankbaarheid, liggen andere accenten. Het
uitbrengen van deze ‘andere Catechismus’ was een
daad van protest; velen vonden het zelfs verraad!
De in 1607 te Gouda
uitgegeven en gebruikte
‘Korte Onderwijsinghe der
kinderen in de Christelijcke
Religie’. Het boekje werd later
‘de Goudsche Catechismus’
genoemd, doordat een
tegenschrift van de Delftse
predikant Reynier Donteclock
het die naam gaf.
Hoofdstuk 5 - Ds. Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) | 31

In 1615 gaf Neomagus een
boek uit over de veldtocht van
Prins Maurits, in 1600: de slag
bij Nieuwpoort.
Het is niet duidelijk waarom hij
over zo’n politiek onderwerp
een boek wilde schrijven in de
pastorie van Bergambacht.
Wilde hij de Prins paaien?
Het boek werd twee jaar later
opnieuw uitgegeven!
Arminius contra Gomarus
Die Goudsche Catechismus was een van de vele
boeken met een ándere theologische visie, die in die
tijd van de persen rolden. Het bleef niet bij gedrukte
woorden; de tegenover elkaar staande visies kwamen
meerdere keren met elkaar in conflict op bijvoorbeeld
de Universiteit van Leiden; de in 1575 door Willem
van Oranje aan de bevrijde stad geschonken
academie. Twee professoren stonden hier tegenover
elkaar: de in Oudewater
geboren Jacob
Hermansz (links) –
verlatijnst tot
Jacobus Arminius
(1559-1609) – en de
in Brugge geboren
François Gomaer
(rechts) – verlatijnst
tot Franciscus Gomarus
(1563-1641). Arminius had in Genève gestudeerd bij
Beza, de opvolger van Calvijn; en daar ontstond zijn
afkeer van Calvijns theologie. Gomarus daarentegen
hield vast aan wat Calvijn had geleerd over (het
ontbreken van) de vrije wil van de mens, de erfzonde
en Gods voorbeschikking (de predestinatie). En je
snapt dat beide professoren hun leerlingen achter
zich probeerden te verzamelen.
Kerk en Staat
Deze kwestie bleef niet
alleen beperkt tot de
hoger opgeleiden op
de universiteiten. Ook
de stads- en dorpsdominees
spraken zich
openlijk uit over deze
kwestie op de classisvergaderingen
en dat werd
32 | De Reformatie in jouw dorp

ook merkbaar tijdens de preken in de kerken. Maar
ook daar bleef het niet bij. Het werd ook een zaak
waar de regering – de Staten van Holland en later ook
de Staten-Generaal – zich mee ging bemoeien. Je moet
weten dat Kerk en Staat toen nog niet gescheiden
waren, maar met elkaar verweven. De twee kampen
gingen zich ook uitspreken over of de Kerk boven de
Staat moest staan of juist andersom. Wie had er gelijk?
Eenheid of scheiding?
Om het conflict te stoppen werden Arminius en
Gomarus in 1607 opgeroepen voor de Staten van
Holland. Ze mochten beiden hun standpunten
uiteenzetten. Men hoopte een scheuring in de kerk te
voorkomen. Maar het gesprek loste helaas niets op.
Op 13 augustus 1609 belegden de Staten opnieuw
een dispuut, een pittig gesprek, in Den Haag, om de
theologen bij elkaar te brengen. Beiden mochten vier
geestverwanten meenemen naar de vergadering.
Raads pensionaris Johan
van Oldebarnevelt (de
belangrijkste regerings -
functionaris onder de
stadhouder) – was vóór
de Arminianen. Prins
Maurits koos echter voor
de kant van Gomarus. Hij
zag de Arminianen als
een bedreiging. Dat had
ook te maken met het
verschil van inzicht
tussen Maurits en Oldebarnevelt op definitieve vrede
met Spanje (waardoor Maurits’ macht en invloed
afnam) en het feit dat Oldebarnevelt een soort
staatsgreep probeerde te plegen. In oktober –
middenin dat dispuut, dat een aantal zittingen
duurde – overleed Arminius, terwijl hij schreef aan
zijn verweer. Was deze twist nu ten einde?
Dispuut tussen Arminus
(staand) en Gomarus (zittend)
te Den Haag in 1607,
georganiseerd door de Staten
van Holland, die nu wel eens
precies wilden weten wat het
probleem was, omdat de
staatsveiligheid in gevaar
kwam door deze ruzie.
Hoofdstuk 5 - Ds. Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) | 33

Johan van Oldebarnevelt
vormde met de veel jongere
Prins Maurits aanvankelijk een
goed span; echter, hij ging zich
als een soort nieuwe Vader des
Vaderlands gedragen en toen
hij met een soort staatsgreep
de macht probeerde te krijgen
is dat hem uiteindelijk op
onthoofding komen te staan;
hij werd juridisch bijgestaan
door Hugo de Groot, die later
op Slot Loevestein werd
gevangen gezet, maar in een
boekenkist wist te ontsnappen!
Remonstrantie en Contra-remonstrantie
Helaas. Opnieuw vormde Gouda een middelpunt van
protest. De hang naar vrijheid van godsdienst en
meningsuiting zocht de grenzen op. Het verzet tegen
het calvinisme begon hardere vormen aan te nemen.
Op 14 januari 1610 kwamen in Gouda 44 predikanten
– volgelingen van de overleden Arminius – samen en
stelden een Remonstrantie (verzoekschrift) in vijf
artikelen op om niet meer gebonden te zijn aan de
door de synode opgelegde belijdenisgeschriften. Zij
eisten meer leervrijheid. Het stuk werd opgesteld
door Johannes Wtenbogaert, de opvolger van
Arminius. Deze groep werd voortaan aangeduid als
de ‘Remonstranten’.
Tegenstanders van deze groep maakte direct protest
en klommen in de pen. Zij werden daarom ‘Contraremonstranten’
genoemd. Door deze polarisatie
dreigde de kerk van de Reformatie in de Nederlanden
al na bijna een halve eeuw te scheuren! Wat nu?
De Nationale Synode van Dordrecht
De zaak werd nu fors aangepakt. De Staten-Generaal
belegden een grootse synodevergadering, waarbij ook
buitenlandse gereformeerden werden uitgenodigd.
En… we zien er ook onze ambachtsheer zitten:
Frederik van Zuijlen van Nijevelt!
Eigenlijk werd dit niet een debat met elkaar, maar
eerder een rechtzitting! De Remonstranten werden
eerlijk gezegd in de beklaagdenbank gezet. Tijdens
deze synode in Dordrecht werden de bekende
‘Dordtsche Leerregels’ geschreven, tegen ‘De vijf
artikelen’ die de Remonstranten eerder hadden
opgesteld. De afloop van die 154 vergaderingen –
van 13 november 1618 tot 9 mei 1619 – werd voor de
Remonstranten dramatisch. Ze moesten de ‘Acte van
Stilstand’ (preekverbod) ondertekenen. Weigerden zij,
dan werden ze verbannen uit Holland en Zeeland. Met
als gevolg dat veel Remonstranten en hun volgelingen
naar Frankrijk uitweken. Een bekende banneling was
34 | De Reformatie in jouw dorp

de rechtsgeleerde en schrijver Hugo de Groot, die op
Slot Loevesteijn gevangen werd gezet, omdat hij had
meegeholpen met de staatsgreep tegen Maurits die
Oldebarnevelt wilde plegen. Maar hij wist in een
boekenkist te ont snappen naar Frankrijk.
Neomagus gedagvaard
Al in december 1618 werd ‘onze’ dominee Neomagus
gedagvaard. Men vond dat zijn preken niet deugden
en ook hem werd een preekverbod opgelegd tot in
ieder geval het einde van de synode. Wat was er fout
aan zijn preken? Hij was “onzuiver bevonden in de leer
van de volmaakte onderhouding der geboden Gods en
‘heel onrustich bevonden in sijn predicatien, in welcke hij
Calvinum menichmael nominatim doorstreeck’.” Hij had
de remonstrantse visie dat de mens met goede wil de
geboden van God best kon houden. Hij was er van
overtuigd dat de mens nog steeds een ‘vrije’ wil (een
niet door de zondeval verdorven hart) had, dat zélf
kon kiezen voor het geloof. Hij vond de visie van
Calvijn veel te bekrompen en ging daar in zijn preken
tegenin. Je merkt dat de verhouding tussen onze
‘verantwoordelijkheid’ en onze ‘verdorvenheid’ uit
balans werd getrokken. Neomagus zou hebben
beweerd dat Calvijn met die uit verkiezing leerde “dat
God onnoosle kinderkens van de moeders afrukt en in
de helle werpt”. Daarin sloeg hij door en dat was dus
ook te merken op de Bergambachtse preekstoel;
maar blijkbaar ook elders in het land!
Verbannen
Na het tijdelijke preekverbod werd hij nogmaals
opgeroepen om begin 1619 op de Dordtse Synode te
verschijnen. Hij en zijn vriend ds. Lucas Molanus – en
tweehonderd remonstrantse predikanten – moesten
de ‘Acte van Stilstand’ tekenen. Net als de meesten
weigerde hij; hij schreef nog wel netjes een brief en
meldde dat hij dit onmogelijk kon doen. Op een
De Leeuwarder predikant
Johannes Bogerman was de
voorzitter van de Nationale
Synode in Dordrecht;
van hem zijn de bekende
woorden aan het adres van
de Remonstranten:
“Dimittimini ... exit ... ite!”
(wat zoveel betekent als:
“u wordt weggezonden
(verbannen); gaat heen ...
gaat!”).
Hoofdstuk 5 - Ds. Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) | 35

Het pamflet over het oneerlijke
proces op de Dordtse Synode,
dat Neomagus in 1620 schreef,
maar waar hij zijn handen op
het laatst van aftrok. De
uitgever (ex-predikant Slatius)
had de tekst te zeer aangepast.
Slatius werd in 1623 terechtgesteld
omdat hij een aanslag
op Maurits had beraamd.
website over hem staat: “De provinciale synode zet
Neomagus, met instemming van de ambachtsheer, uit
zijn ambt. Een deputatie van de classis Gouda komt hem
dat meedelen en de uitspraak wordt voorgelezen in de
kerk van Bergambacht.” Hield hij zich daaraan? Het
verhaal vertelt verder: “Uit de (classis)notulen van
7 oktober 1619 blijkt dat Neomagus als schoolmeester is
opgetreden en de slotheer wordt verzocht daar tegen op
te treden.” Neomagus werd toen met een een groot
aantal collega’s naar Waalwijk gedeporteerd, na eerst
nog te zijn onderzocht op het bezit van verboden
brieven. Ook hun gezinnen werden weggestuurd! Je
kunt je voorstellen dat dat veel kwaad bloed zette!
Velen trokken verder, buiten het machtsgebied van
de stadhouder en de Staten-Generaal; naar Frankrijk
en Duitsland. Fel als hij was kon Neomagus het niet
nalaten om zijn visies over deze ‘dwaling’ van de kerk
in een pamflet neer te zetten; het droeg de titel:
‘ ’t Hemelsch synodvs ende recht matigh oordeel
gehovden tot Zion. Teghen ’t aerdsche Synodus
Nationael ende onrechtveerdich oordeel, ghehouden
binnen Dordrecht in de dool-cappelle 1618 ende 1619’.
Het werd in 1620 gedrukt en uitgegeven. Neomagus
wilde de inhoud na uitgave echter niet meer voor zijn
rekening nemen, omdat hij zei dat de fanatieke
Antwerpse uitgever (en ex-predikant van Bleiswijk)
Henricus Slatius de tekst vlak voor het drukken nog zó
erg had aangepast, dat daardoor de toon van het
boek onnodig scherp en bitter was geworden.
Toch weer aan het werk
In het buitenland zette men nieuw kerkelijk leven op
in de vorm van de Remonstrantse Broederschap.
Door deze Broederschap werd Neomagus aangesteld
tot predikant van Heusden, maar op een vergadering
in Keulen (1621) bleek dat hij nog steeds niet in
Heusden aan het werk was. “Het convooi waarmee ik
moest reizen kon de stad niet bereiken,” was zijn
36 | De Reformatie in jouw dorp

antwoord. Een paar maanden later bleek hij er nóg
niet te zijn, maar hij had wél zonder permissie in
Amsterdam gepreekt! Hij mocht vanwege zijn
verbanning immers niet meer in Holland komen!
Ten slotte
Dominee Neomagus vervreemdde langzaam maar
zeker van de Broederschap. Toen Prins Maurits in
1625 overleed en zijn broer Prins Frederik Hendrik
zijn plaats innam, brak er een milder klimaat voor de
Remonstranten aan. Neomagus tekende ten slotte
toch die ‘Acte van Stilstand’, “waarna de Staten van
Holland hem op 21 september 1626 voor een jaar de
som van 300 pond toekenden. Nadien is over hem
niets meer bekend.” Dat laatste klopt niet helemaal. De
classis van Dokkum (Friesland) kreeg in 1625 opeens
de handen vol aan “het seer ergelijck ende onstichtelyck
lewen en schoolhouden van een Arminiaenschen
affgesetten praedicant Rapenborch”. Het bleek ‘onze’
Neomagus te zijn, die er woonde en werkte als
schoolmeester. Omdat de magistraat van Dokkum
niet ingreep, bleef deze zorg voor de classis bestaan.
Ook daar dus problemen, net als in Bergambacht.
In 1621 schreef
ds. Neomagus een
boek in twee delen
met de titel:
‘Openinghe der
Synodale Canones … waer in
claerlijck bewesen wort hoe
onghefondeert de selve zijn,
ende strijdich met de
schriftuere, nature Godts,
ende de gesonde reden.’
Zou hij zijn naam er zelf
op geschreven hebben?
Hoofdstuk 5 - Ds. Arnoldus Gerhardi Neomagus (Rapenborch) | 37

Hoofdstuk 6
Ds. Antipas van den Borre
Misschien vond je het vorige hoofdstuk erg zeker ook tot de contra-remonstranten. Maar broer
lang en moeilijk. Toch maken we nog even Adrianus, die nog kort samen met zijn vader in
een klein sprongetje terug in de tijd. Want Schoonhoven had gewerkt, dwaalde af. In Leiden
dominee Van den Borre was een echte
raakte hij betrokken bij de strijd tussen Arminius en
contra-remonstrant en dat wist men hier.
Gomarus en koos voor de eerste partij. Dit eindigde in
1619 in zijn afzetting als remonstrants predikant.
Domineesgezin
Vóórdat het gezin naar Schoonhoven kwam, was
Zijn vader, Levinus – zoon van een chirurgijn uit vader predikant in Geertruidenberg (van 1575-1589),
Kwaadieper (Frankrijk) – werd geboren in Vlaanderen. waar Antipas werd geboren. Hoewel… vader werd in
Hij was van 1589 tot zijn dood in 1610 predikant in 1577 uitgeleend aan de gemeente van Dordrecht en
Schoonhoven. Jacobus Trigland noemde hem ‘suyver van 1578 tot 1582 aan de gemeente van Brugge. Dus
Gereformeerd predicant’. Broer Samuël was eveneens misschien is hij dáár wel geboren. Niettemin groeiden
een rechtzinnig predikant. Antipas zelf behoorde hij en zijn broers op in Schoonhoven.
Levinus van den Borre:
Geertruidenberg (1575);
Schoonhoven (1589);
overleden 1610.
Adrianus van den Borre:
Sommelsdijk (1589);
Strijen (1590);
Schoonhoven (1591);
Leiden (1603);
Utrecht (uitleen) (1605);
Leiden (1608);
afgezet 1619.
Samuël van den Borre:
Groot-Ammers (1598);
Haastrecht (1621);
emeritaat 1623.
Antipas van den Borre:
Ottoland (1610);
Bergambacht (1619);
Gouda (1622);
overleden 1634.
Links een prent van het dorp
Bergambacht uit de achttiende
eeuw, getekend door Anna
Catharina Brouwer.
Hoofdstuk 6 - Ds. Antipas van den Borre | 39

De bovenste helft van de
grafsteen van vader Levinus in
de Grote of Bartholomeüskerk
van Schoonhoven; de tekst
op de steen vertelt dat hij al
jaren eerder als een soort
hagepreker in de omgeving
van Schoonhoven rondtrok.
Schoonhoven
In zijn laatste levensjaar stond vader
Levinus naast de jonge, felle arminiaan
Daniël Wittius (zie rechts). Vader had in
de stad wel veel gezag, maar toen hij
op 14 januari 1610 overleed,
werd hij opgevolgd door de
remonstrantse Johannes van
Galen. Ook het stads bestuur
was arminiaans gezind. Het werd
er voor het gezin van weduwe Lijntje
van den Borre niet bepaald makkelijk op.
Sinds 1598 was broer Samuël al predikant in
Groot-Ammers en ‘s zondags trokken
verschillende stads genoten naar die kerk om
geestelijk gevoed te worden. Terugkomend
over de modderige wegen, werden ze
uit gescholden voor Slijkgeuzen. Ook onze
Antipas hielp zijn stadsgenoten (ook nadat
hij op 3 juli 1610 predikant werd in Ottoland).
Contactpersoon in de stad was zijn zwager
Anthonis Sybrantsz. Antipas was op
19 september 1610 in Schoonhoven
getrouwd met de daar geboren
Janneken Sybrantsdr. Hij kwam op
12 februari 1617 stiekem preken in een
loods van Joris Knoop, een brandewijnverkoper.
Dat kun je ook lezen in het
bekende jeugdboek ‘De Slijkgeuzen van
Schoonhoven’ (zie volgende pagina). Antipas en
Joris werden opgepakt en uit de stad verbannen. De
volgende zondag wilden de ‘Slijkgeuzen’ toch een
dienst beleggen in de buurt, zodat ze niet altijd zo ver
hoefden te reizen voor een kerkdienst. Daarom werd
de dienst stiekem twee uur vervroegd. Dat wist de
schout natuurlijk niet en die kwam nu dus twee uur te
laat; de dienst was al afgelopen. Uit nijd liet hij de
loods tot op de grond toe afbreken.
40 | De Reformatie in jouw dorp

Nu werd een schuur in een boomgaard buiten de
stad (dus op het grond gebied van Bergambacht)
gebruikt voor kerkdiensten. Het stadsbestuur kon nu
niets meer doen; de ambachtsheer van Bergambacht
beschermde de contra-remonstranten. Waarschijnlijk
zullen contra-remonstranten uit ‘ons’ dorp dus ook
daarheen zijn gegaan, omdat de preken in de
dorpskerk lang niet meer zuiver waren.
De ommekeer
De onrust in Schoonhoven liep zó ver op – ook door
het gewapend ingrijpen van de schutters – dat Prins
Maurits besloot in te grijpen. Op 8 september 1618
viel hij met een compagnie soldaten de stad binnen,
zette het remonstrantse stadsbestuur af en verving
het door contra-remonstranten. Voorlopig kerkten
beide richtingen nu om de week in de Grote Kerk.
Maar toen in 1619 beide remonstrantse predikanten
werden afgezet was dat over.
De broers Van den Borre hadden een goede naam
gekregen in de classis en ontvingen voor hun ‘ijver
voor de goede zaak’ in zowel Gouda als Schoonhoven
samen driehonderd gulden! En zo is de keuze van de
kerkenraad in Bergambacht in 1619 al snel gemaakt
voor ds. Antipas van den Borre, omdat het hoog tijd
werd voor stevige gemeenteopbouw in het dorp.
Minpuntje
Na een synodevergadering in 1619 in Dordrecht
stond ds. Antipas van den Borre te wachten op de
wagen die hem en andere gelijkgezinde predikanten
richting Schoonhoven zou brengen. Toen de wagen
aan kwam rijden, zat ds. Passchier de Fijne – de mild
remonstrantse predikant van Jaarsveld, vlakbij Lopik
– al op de wagen. Dominee Van den Borre werd
kwaad en begon uit te varen tegen de koetsier, dat
Passchier de Fijne “niet waerdig was met hun te rijden.”
Antipas wilde pertinent niet op de wagen gaan zitten,
Het spannende jeugdboek ‘De
Slijkgeuzen van Schoonhoven’
beschrijft heel goed hoe het
eraan toe ging tijdens de strijd
tussen remonstranten en
contra-remonstranten.
Hoofdstuk 6 - Ds. Antipas van den Borre | 41

De remonstrantse predikant
Passchier de Fijne (1588-1667)
preekte – omdat het verboden
was nog langer in de gewone
kerk voor te gaan – eens op het
ijs buiten Gouda en kreeg
daarom de bijnaam
‘het IJsvogelken’.
als die remonstrant erop bleef zitten! Je snapt dat de
koetsier zich niet prettig voelde bij deze ruzie en
verontschuldigde zich tegenover Passchier de Fijne.
Maar Passchier de Fijne nam de koetsier niets kwalijk.
Hij klom rustig van de wagen en vervolgde zijn reis
naar huis te voet. Wel was hij zeer verbaasd over het
haatdragende gedrag van Van den Borre.
Het kerkje van Ottoland zoals Cornelis Pronk het in 1734 tekende;
hier was Antipas van den Borre eerst predikant.
Aan het werk in Bergambacht
Op de classisvergadering van vrijdag 5 juli 1619 te
Schoonhoven kwam het beroep ter sprake: “Is oock
verthoont ende ingebracht een beroupinghe van de
kercke van Berchambacht op den persoon van Antipas
van den Borre, tegenwoordich predicant in Ottenlandt.
De broederen des classis het beroup ghesien ende
gelesen hebbende, hebben hetselvighe gheapprobeert
midts dat D. Antipas voorschreven tot sijner tijt aen de
classe verthone wettelijcke ende behoorlijc ke attestatiën
ende ontslagingen so van sijn kercke ende gemeijnte, als
oock mede sijne classe.” Men sprak over ‘zijn classis’
omdat Ottoland bij de classis Dordrecht hoorde. Hij
moest dus van classis wisselen en dat moest in goed
overleg gaan, zodat bepaalde classes niet werden
‘leeggevist’. Gelukkig werd het beroep goedgekeurd
en dus lezen we op maandag 2 september 1619 dat
dominee Van den Borre de dag ervoor was bevestigd
te Bergambacht en werd opgenomen in onze classis.
42 | De Reformatie in jouw dorp

Voorganger contra voorganger
Een maand later bleek dat de
voorganger van Van den Borre,
Neomagus, dus nog in het dorp
woonde. Antipas en zijn broer
Samuël (Groot-Ammers hoorde
blijkbaar wel bij de classis Gouda)
deden namens de classis een
dringend verzoek aan ambachtsheer
Frederik om twee ‘schoolmeesters’
In 1912 verhuisde ds. J. Boss van de Kerksingel naar de Hoofdstraat;
(Neomagus en ene Alendorff) te
hier stond het huis van P.J. Smits (naar wie de huidige zijstraat is
verbieden nog langer werkzaam te genoemd). In 1913 werd hier deze nieuwe pastorie gebouwd.
zijn in Bergambacht. Dat werd
geregeld, want Neomagus is kort daarop vertrokken maandag na ‘Beloken Paaschen’
naar Dokkum.
1620 werd de classis vergadering
gehouden in de pastorie van
Classisvergadering in de pastorie
ds. Antipas van den Borre. Dat blijkt dus op maandag
Classisvergaderingen worden tegenwoordig in een 27 april 1620 te zijn. Broer Samuël is preses. Het is een
(kerk)zaaltje gehouden (soms in ‘De Schakel’). De drukbezochte vergadering. Wil je weten hoe de
Op deze lege plek stond
waarschijnlijk de pastorie van
dominee Van den Borre; rechts
zie je nog een stukje van de
latere pastorie (tot 1912).
Hoofdstuk 6 - Ds. Antipas van den Borre | 43

vergadering eruit zag, kijk dan hieronder voor een
samenvatting. De pastorie stond naast het huidige
benzinestation van Botter (op de plek van nr. 27); op
de plaats van het benzinestation werd in 1729 een
nieuwe pastorie gebouwd die tot 1912 gebruikt werd.
Visitator namens de classis
Op de classisvergadering van maandag 29 juni 1620
werden twee nieuwe visitatoren aangewezen. Zij
moesten de gemeenten binnen de classis bezoeken
om te horen of alles goed ging. Broer Samuël draagt
Classisvergadering maandag 27 april 1620 te Bergambacht in de pastorie van ds. A. van den Borre
Om je een indruk te geven van zo’n classisvergadering
volgen in verkorte versie de notulen van die vergadering:
1. De notulen van de vorige vergadering worden
voor gelezen;
2. In Jaarsveld wil men een kandidaat beroepen:
Arnoldus Hellius. Dat kan pas als hij examen heeft
afgelegd en dat werd toen door de betreffende
classis gedaan. De synode heeft het verzoek daartoe
per brief aan de classis gedaan. Men besluit dat hij met
een paar kerkenraadsleden uit zijn eigen woonplaats
in Schoonhoven moet komen; daar zal de dominee van
Oudewater het examen afnemen.
3. De financiën worden nauwkeurig nagekeken. Ook
draagt men zorg voor gemeenten die vacant zijn.
4. De schoolmeester van Lekkerkerk wil dominee worden.
Hij heeft enkele taken moeten verrichten voor
predikanten uit de omgeving; maar men is niet zo erg
tevreden over hem. Daar komt bij dat zijn eigen vrouw er
moeite mee heeft dat haar man dominee wil worden.
Dat moet hij dan maar eerst op orde zien te krijgen!
5. Men wil voorkomen dat er in de winter zomaar extra
classis vergaderingen worden uitgeschreven; minstens
acht dagen van te voren moeten de predikanten
worden uitgenodigd om zich ook op tijd te kunnen
afmelden (want ja, telefoon, mail of whatsapp
bestonden toen nog niet!).
6. De predikant van Stolwijk is losgemaakt van zijn
gemeente; onze predikant Van den Borre en twee
collega’s zullen kijken hoe ze hem kunnen helpen aan
goede referenties voor een nieuw beroep. Uiteindelijk
vertrekt hij kort daarop naar Fijnaart.
7. Er wordt een brief voorgelezen die is gestuurd door de
classis Delft met twee vragen: of de overheid wel
aanwezig is op de classisvergaderingen en of er in alle
plaatsen binnen de classis wel structureel kerkdiensten
worden gehouden. Een commissie van vier predikanten
44 | De Reformatie in jouw dorp

deze functie over aan zijn broer Antipas. Men kreeg
zes gulden per jaar voor dit extra werk.
Gouda
Waarschijnlijk kregen Antipas van den Borre en zijn
vrouw Janneken Sijbrandtsdr. een dochtertje Levijntje
toen ze nog in Bergambacht woonden. Maar niet lang
daarna (1622) nam hij een beroep naar Gouda aan.
Deze stad diende hij tot zijn dood in 1633. Hij werd
op 17 juli 1633 begraven, waarschijnlijk in de Sint Jan.
neemt de taak op zich om dit netjes op een rijtje te
gaan zetten.
8. Er worden wat financiële zaken geregeld voor Stolwijk,
voor een beroep dat de gemeente heeft uitgebracht.
9. De schoolmeester van Polsbroek verzoekt om weer aan
de slag te mogen. Hij is weg uit het dorp (misschien
omdat hij enige tijd eerder als contra-remonstrant was
afgezet). Dat wordt goed gevonden. Er wordt een brief
opgesteld en aan de schout gestuurd met het verzoek
om de schoolmeester een goed tractement te geven.
10. De schoolmeester van Beierse vraagt om elders op een
eventuele vacante plaats in de classis aan het werk te
mogen gaan. Dat wordt goedgevonden.
11. Ook de schoolmeester van Linschoten wil zo snel
mogelijk naar een andere werkplek. Er is nood bij hem
en de classis belooft aan hem te denken als er zich
ergens een vacature voordoet. (Nou, misschien kon hij
wel ruilen met de meester van Beierse!)
12. Vervolgens een heikel punt. In Haastrecht had de
kerkenraad ‘veranderd’ moeten worden (omgezet van
remonstrants naar contra-remonstrants). De predikant
heeft daar niet voldoende aan gedaan. Dit wekt
onvrede en onrust in het stadje. Men probeert het met
de predikant eens te worden over de ‘alimentatie’ die
hij zal krijgen, als hij van zijn gemeente wordt
losgemaakt, zodat de rust in het stadje weer kan
worden hersteld. Men verzoekt hem zich aan de classis
te onderwerpen en dat wil hij ook wel, als hij het hoofd
maar boven water kan houden in de toekomst. Hij wil
een en ander eerst nog overleggen met zijn vrouw. (Hij
wordt uiteindelijk afgezet en de vacature wordt vervuld
door broer Samuël van den Borre).
13. Vanwege tijdsgebrek wordt een extra classisvergadering
gepland op 11 mei 1620. Daar zullen dan
de nog openstaande zaken worden afgehandeld,
alsmede ‘de zaak van Jaarsveld’ (de dingen die te
regelen zijn om de kandidaat die men op het oog heeft
te kunnen gaan beroepen).
14. “Het gebet gedaen zynde, soo zyn de broederen in vreede
ende lieffde gescheijden.” Een mooi geformuleerd einde
van deze Bergambachtse classisvergadering!
Hoofdstuk 6 - Ds. Antipas van den Borre | 45

Hoofdstuk 7
Ds. Nicolaes (de) Balbiaen
Met deze predikant begon mijn hele
zoektocht naar de verhalen achter het
predikantenbord. Balbiaen… waar komt die
naam vandaan? Het blijkt in ieder geval een
dominee van 2x21 jaar: eerst 21 jaar in ons
dorp en daarna even lang in Leiden.
Hoewel Nicolaas Balbiaan (toen schreef men Nicolaes
(de) Balbiaen; de ‘ae’ sprak je uit als ‘aa’; wij kennen die
verleng-’e’ alleen nog bij ‘ie’ ) in Gouda werd geboren
(in 1598), kwam zijn vader uit Aalst in Vlaanderen
(tussen Gent en Brussel). In de Tachtigjarige Oorlog
vluchtte hij als protestant weg uit Vlaanderen.
Opstandeling en vluchteling
Over vader Joos(t) of Justus (de) Balbiaen is best veel
geschreven. Hij was later in Gouda een vermaard
stads chirurgijn (zeg maar huisarts). Toen hij nog in
Vlaanderen woonde studeerde hij medicijnen in
Heidelberg en rechten in Orléans. Met name in
Heidelberg zal hij in aanraking zijn gekomen met het
calvinisme (denk aan de Heidelbergse Catechismus).
Terug in Aalst raakte vader Balbiaen in de vlakbij
gelegen stad Gent betrokken bij de oprichting van de
Gentse Calvinistische Republiek (1576-1584). Hij werd
één van de leiders en vervulde de militaire functie
van kapitein van een compagnie infanterie. Deze
Het epitaaf of rouwbord
ter nagedachtenis aan
vader Joost Balbiaen (†1616)
in de Sint Jan te Gouda.
Op de pagina hiernaast staat
het schilderij ‘De alchemist’
(ca. 1650) van David Teniers de
Jonge (1610-1690), uit het
Mauritshuis; het zou zo de
vader van dominee Balbiaen
kunnen zijn geweest!
Hoofdstuk 7 - Ds. Nicolaes (de) Balbiaen | 47

Eén van de boeken die Joost de
Balbiaen heeft uitgegeven.
Let op het jaartal: C I I I C ;
een grappige schrijfwijze van
M D I C: 1599.
‘Lapide Philosophico’ betekent
letterlijk ‘Steen der Wijzen’!
In de engelse titel van Harry
Potter deel 1 (‘Philosophers
stone’) zie je die term terug!
opstand werd vooral geleid door de fanatieke
calvinist Jan Hembyze (met op de achtergrond ook
Petrus Datheen). Bij deze strijd speelde de onderlinge
zucht naar macht helaas ook een grote rol.
Toen de Spanjaarden in 1584 een einde maakten aan
dit verzet werd Joost de Balbiaen gevangen gezet en
pas vrijgelaten na het betalen van een grote som
losgeld (zijn vader, Jean Balbiaen, was bankier in
Aalst; zijn schoonvader, Michiel Fouasse, was bankier
in Utrecht). Joost vluchtte met zijn vrouw en de nog
levenden van zijn acht kinderen naar Delft, waar meer
vluchtelingen onderdak vonden. Daar overleed op
19 mei 1588 zijn vrouw Josina Fouasse op 36-jarige
leeftijd. Joost hertrouwde op 2 juli 1596 in Dordrecht
met Janneke Claesdr. Vinck en uit dit huwelijk werden
nog eens acht kinderen geboren, waarvan Nicolaes
een van de oudsten was. Ze verhuisden nog datzelfde
jaar naar Gouda, waar Joost stadschirurgijn werd.
Nicolaes werd in 1598 geboren.
Een soort Harry Potter?
Waarom zoveel verteld over de vader van dominee
Balbiaen? Wel, dat heeft te maken met iets vreemds.
Naast zijn interesse voor geneeskunde, net als zijn
broer Cornelis, had Joost Balbiaen een rare hobby: hij
was alchemist. Nu kun je alchemie misschien wel zien
als de voorloper van de tegenwoordige scheikunde,
maar bij Joost had het toch zeker ook te maken met
de geheimzinnigheid van tovenaars. Alchemisten
waren al eeuwenlang op
zoek naar de ‘Steen der
Wijzen’ (de titel van het
eerste deel van Harry
Potter). Een materiaal dat
metalen zou kunnen
omzetten in goud. Joost
verzamelde en vertaalde
jarenlang allerlei oosterse
poëzie, formules, recepten
48 | De Reformatie in jouw dorp

en spreuken. Daaruit stelde hij twee boeken over
alchemie samen, die vlak na de geboorte van Nicolaes
in Leiden werden uitgegeven bij Christoffel van
Ravelingen (kleinzoon van de bekende Antwerpse
drukker Christoffel Plantijn; hij en zijn vader Frans
hadden een speciaaldrukkerij en uitgeverij voor
wetenschappelijke boeken; alchemie werd toen
blijkbaar toch nog gezien als wetenschap!)
Aardje naar zijn vaârtje
Het vreemde is dat we tegenwoordig deze occulte
toverpraktijken afkeuren, maar – en zo leer je gelijk
iets over die tijd – in die dagen bestond dat gewoon
naast een protestantse levensstijl. Nu was in die tijd
de kennis van geneeskunde nog niet zo groot; als
iemand op dit gebied bijzondere kennis had, dan
werd hij direct ook als een begaafd dokter gezien.
Toch denk ik dat Joost over een bijbelse grens ging en
zich bewoog op occulte terrein. Zijn zoon Nicolaes
heeft wel iets van de affiniteit voor chemie van zijn
vader meegekregen. Want op 8 april 1628 (hij was
In 1555 opende Christoffel
Plantijn de toentertijd grootste
drukkerij van Europa in
Antwerpen.
Hoofdstuk 7 - Ds. Nicolaes (de) Balbiaen | 49

De kerk van Cleyn Ammers of
Ammerstol, getekend door
Cornelis Pronk, 1733;
het dorp dat recht tegenover
Groot-Ammers ligt, aan de
andere kant van de Lek.
toen al predikant in Bergambacht) sprak hij de
eveneens uit Vlaanderen afkomstige Isack Beeckman.
Die studeerde eerst ook voor predikant, maar stapte
later over op filosofie en letteren en werd in 1627
rector van de Latijnse School in Dordrecht. Deze man
verzamelde ook allerlei recepten op chemisch gebied
en onze dominee Balbiaen gaf hem een goede tip
over het maken van glaskit, zodat je vensterglas beter
kon vastzetten in een houten raamkozijn.
Dorpsdominee en scriba van de classis
Daarmee zitten we middenin de periode waarin
dominee Balbiaen in ons dorp stond. Hij kwam in
1622 niet van ver: uit Gouda. Bergambacht was zijn
eerste plaats en hij zal zijn peremptoir examen ook in
deze classis hebben afgelegd (dat zagen we in het
vorige hoofdstuk ook met de kandidaat in Jaarsveld).
Tussen 1637 en 1643 komen we hem tegen als scriba
en zelfs als preses van de classis. Eén van de dingen
waar hij zich hard voor wilde maken was om van
Ammerstol een zelfstandige gemeente te maken. Dit
werd op de vergadering van 16 september 1641 te
Schoonhoven besloten. Op 28 april 1642 deed hij op
de classis vergadering in Polsbroek verslag. Het bleek
50 | De Reformatie in jouw dorp

dat de Staten van Holland wilden dat Ammerstol zélf
een verzoekschrift indiende, maar dat wilde het dorp
niet. Op 30 juni 1642 – er werd in Krimpen vergaderd
– werd besloten dat dominee Balbiaen deze taak toch
moest uitvoeren. Blijkbaar was er gewacht tot de heer
van Bergambacht en Ammerstol weer terug was op
het Slot (hij was in het buitenland). Op 7 oktober 1642
kreeg dominee Balbiaen in Gouda opnieuw de
opdracht om de zelfstandigmaking van een deel van
zijn gemeente (Ammerstol) te bevorderen. Toch zou
het nog tot 1658 duren voor het zover was; dat heeft
hij niet meer meegemaakt. Het is overigens wel een
interessante vraag waarom Ammerstol zelf standig
moest/wilde worden. Dat blijft wat onduidelijk.
de toren naar Schoonhoven
werden ‘gebracht’.
Maar na de wederopbouw
van kerk en dorp waren er
toch weer klokken nodig.
Echter de nieuwe klokken
waren toch niet zo goed
van kwaliteit. De kleine
klok werd al in 1618 vervangen. De andere was
gebarsten en werd in 1630 vervangen door een
nieuwe klok, die in Utrecht werd gegoten en per
paard en wagen naar Bergambacht werd vervoerd.
De klokken bleven er hangen tot aan de brand in
1891, toen kerk en toren werden verwoest.
De luidklok Es1 van de
Bergambachtse Laurentiuskerk;
klik op de foto en je kunt
hem horen luiden.
Kerkklokken
Schoonhovenaren - Klokkendieven. Die scheldnaam
is waarschijnlijk ontleend aan het jaar 1576, toen de
Geuzen Bergambacht platbrandden en de klokken uit
Overval in de pastorie
In Gouda wilde men in 1634 dominee Albertus
Thomae uit Luttelgeest beroepen, maar daarover
ontstond ruzie in de kerk. Dominee Bernardus Nicolai,
Hoofdstuk 7 - Ds. Nicolaes (de) Balbiaen | 51

Prins Frederik Hendrik, zoon
van Willem van Oranje en
jongere broer van Prins
Maurits, die de bijnaam
‘Stedendwinger’ kreeg, o.a.
door zijn glorieuze inname van
de stad Den Bosch.
een fel contra -remonstrants predikant, zette de
dingen op scherp tussen kerkenraad en stadsbestuur.
Maar plots stond hij aan de verkeerde kant, toen de
classis besloot om hem en de hele kerkenraad te
schorsen. Dit kwam, omdat hij zelfs ‘papisten’ en
onkerkelijken in de arm nam om zijn gelijk maar te
krijgen! De ruzie liep zo hoog op dat de Staten
stadhouder Frederik Hendrik opdroegen zich ermee
te gaan bemoeien. En dat lukte hem; hij stond erom
bekend dat hij een succesvol mediator was; men gaf
hem zelfs de bijnaam ‘stedendwinger’. Men besliste
om het beroep te cancelen en dominee Nicolai was
bereid om zijn ongelijk toe te geven tegenover de
classis. Hij deed dit schriftelijk en die brief kreeg
dominee Balbiaen, omdat die op dat moment scriba
van de classis was. Die schuldbekentenis zou in de
Sint Jan van de kansel worden voorgelezen, zodat
iedereen ervan op de hoogte was. Een collega van
Nicolai zou dat ’s zondags doen na de preek. Echter,
vlak voor de dienst stopte Nicolai een briefje in diens
zak, waarop stond dat hij die schuldbekentenis toch
herriep! Maar ja, zijn schuldbrief was al in bezit van de
scriba! Wat nu? Hij vloog de kerk uit en rende naar
Bergambacht. Bij de pastorie aangekomen trof hij
alleen Balbiaens vrouw aan; de dominee was afwezig.
Vindingrijk vroeg hij haar of hij zijn eigen brief mocht
overschrijven; een smoes natuurlijk. Toen mevrouw
Balbiaen met de brief kwam aanlopen, griste hij hem
uit haar handen en wilde wegrennen. Zij probeerde
hem nog aan zijn mantel vast te houden, maar hij
gooide zijn mantel snel af (het lijkt het verhaal van
Jozef en Potifars vrouw wel, maar dan andersom!).
Een paar boeren van de Kerksingel of de Voorstraat,
geallarmeerd door het geroep van de vrouw, renden
de dominee achterna. Maar toen ze vlakbij waren
versnipperde dominee Nicolai de brief. Na een paar
forse klappen van de boeren gaf hij de snippers af. Ze
namen hem waarschijnlijk mee naar de pastorie. Aan
52 | De Reformatie in jouw dorp

dominee Balbiaen smeekte hij om het gebeuren te
vergeten; een kat in het nauw! Hij beloofde de brief
netjes over te schrijven van de snippers. Maar het was
al te laat. Prins Frederik Hendrik nam de zaak hoog op
en begin 1635 werd Nicolai uit zijn ambt ontheven.
Leenpredikant voor Gouda
In Gouda laaiden in 1637 opnieuw spanningen op
tussen predikanten, kerkenraad en stadsbestuur. De
classis stuurde, in opdracht van de synode, Balbiaen
naar de stad als leenpredikant. Maar Gouda wilde
hem niet meer. Men kreeg het voor elkaar dat hij een
preekverbod in Gouda kreeg. Het stads bestuur
verbood zelfs dat er nog langer classisvergaderingen
werden gehouden in de stad! Een machtstrijd die
opnieuw door Prins Frederik Hendrik werd gesust.
Wat een onrust en antireclame naar de wereld toe!
Nota bene terwijl de pest vele slachtoffers maakte,
waaronder twee andere Goudse predikanten!
Leiden
Wie was mevrouw Balbiaen? We komen haar naam te
weten, toen zij en haar man verhuisden naar Leiden:
Charlotte Logiers. Ze was waarschijnlijk ook afkomstig
uit Vlaanderen (of Zeeland). Het contract van Balbiaen
te Leiden ging in op 17 september 1643. Dus hij zal
begin september afscheid
hebben genomen van
Bergambacht, zijn eerste
gemeente. Hij overleed in
Leiden 21 jaar later en
werd op 19 mei 1664
begraven in de Hooglandse
Kerk. Vier jaar later, op
29 november 1668,
volgde Charlotte en werd
ook in die kerk begraven.
Het is niet bekend of ze
kinderen hadden.
De Hooglandse Kerk in Leiden
waar dominee Balbiaen en zijn
vrouw begraven werden.
Hoofdstuk 7 - Ds. Nicolaes (de) Balbiaen | 53

Hoofdstuk 8
Ds. Johannes van
Heymenberg
Toen ik met dit hoofdstuk begon dacht ik
dat er bijna niets over deze dominee was te
vertellen. Tot ik op een oud boekje stuitte:
een jubileumboek uit 1731 over het leven
van dominee Casparus van Heymenberg,
een zoon van ‘onze’ predikant.
Het boekje is geschreven door een zoon van deze
Ds. Casparus van Heymenberg, Casparus Henricus
van Heymenberg, eveneens een predikant (!), ter
gelegenheid van het 50-jarig ambtsjubileum van zijn
vader. Het boekje bevat een pachtige preek over het
werk van de Levieten en daarachteraan een stukje
familiegeschiedenis, dat hij boeiend vertelde aan de
gemeente van Kampen (waar zijn vader werkte en
woonde) en aan zijn familie. In dat verhaal ging het
ook over de jeugd en het ambtswerk van zijn opa!
Opstapje
Laten we eens gaan luisteren naar het verhaal dat
kleinzoon Casparus Henricus van Heymenberg
vertelde over zijn opa (de eigentijds vertaalde
Gedachte bij de plaat op de
vorige bladzijde: een jongere
die herinneringen aan
(groot)ouders op een rijtje zet
en gaat opschrijven;
op de achtergrond een deel
van het schilderij ‘Gezicht op
Utrecht’, van Joost Cornelisz.
Droochsloot, omstreeks 1630
(Centraal Museum, Utrecht),
de stad waar dominee
Van Heymenberg opgroeide.
Wat zou het gaaf zijn als jij net
zo iets zou doen als zijn
kleinzoon Casper Henricus:
schrijven over het leven van je
ouders en/of grootouders, om
zo het wonder van jouw eigen
leven te ontdekken en Gods
hand erin te zien.
Hoofdstuk 8 - Ds. Johannes van Heymenberg | 55

Het jubileumboek dat
Dominee Casparus Henricus
van Heymenberg in 1731
schreef ter ere van zijn vader
Casparus van Heymenberg, die
50 jaar predikant was en
waarin hij ook over zijn opa
Johannes van Heymenberg
schreef: drie generaties
predikanten!
tekstgedeelten zijn cursief gedruk). Caspars vader was
kort voor zijn jubileum 74 jaar geworden en hij bleek
door een plotse ziekte even niet te kunnen preken.
Daarom hield zoon Caspar die preek over het werk
van de Levieten, die van hun 25 e tot hun 50 e jaar
actief dienst deden (strijden noemde Mozes het) en
waren daarna in de tempel bezig met lichter werk. Aan
het eind van de preek ging ds. Casper Heymenberg
voor de gemeente van Kampen en voor zijn twee
broers Petrus en Jan Karel (eveneens predikant!) dus
een stukje familie geschiedenis ophalen, zoals zijn
vader ook zeker zou hebben gedaan. Geschiedenis
aan de lof en dank aan God gekoppeld!
De naam
“Onze achternaam komt van een buurtschap dat tussen
Rhenen en Wageningen ligt, op een heuvel die de
Koningstafel wordt genoemd. Door de loop van de tijd
zijn onze voorouders verhuisd richting Utrecht”
Opa’s jeugd
“Dit is ook de Bisschopsstad waar opa Johannes van
Heymenberg in 1621 werd geboren, twee jaar na de
beroemde Dordtse Synode. Op die kerkvergadering werd
het overgebleven farizeesche zuurdesem van het achter
ons gelaten ‘Pausdom’ weggezuiverd. Opa kwam ook uit
die oude roomse afgoderij! De vader van opa Johannes
zat nog best vast aan het roomse geloof. Gelukkig was
opa’s moeder een vrouw die stond achter de ‘Hervormde
Geloofsbelijdenis’. Zij heeft haar zoon opgevoed, net
zoals Eunice en Loïs dat met Timotheüs deden.”
Snap je die link? Timotheüs’ moeder en zijn oma
voedden hun (klein)zoon godvrezend op, hoewel zijn
vader onchristelijk was. Bedenk hoe vruchtbaar zo’n
predikant kon zijn voor een gemeente in een tijd
waarin het roomse bijgeloof echt nog niet helemaal
was verdwenen. Hij kende uit eigen ervaring de
verleidingen en de moeilijkheden. Een predikant die
naast je stond en wist hoe moeilijk het kon zijn!
56 | De Reformatie in jouw dorp

Opa werd predikant
“Opa werd wel godvrezend protestants opgevoed, maar
zijn zussen en broers bleven vast zitten in het roomse
bijgeloof! Ook veel familieleden bleven rooms. Toen hij
jaren later in zijn geboortestad Utrecht predikant werd,
woonde er naast hem een man met dezelfde naam (!)
die priester was in de Roomse Kerk. Ja, zo werd opa’s
leven al vroeg bestuurd door de HEERE: in 1644 werd hij
predikant; hij was toen ongeveer 23 jaar.”
Johannes studeerde aan de Universiteit van Utrecht.
In 1634 werd eerst nog de ‘Illustere School’ opgericht,
de voorloper van de universiteit, waar je Theologie,
Wijsbegeerte of Rechten kon studeren. Op 26 maart
1636 werd de school verheven tot universiteit. Bij die
gelegenheid hield Gisbertus Voetius (al vanaf het
begin hoogleraar aan de school) een preek in de
schuin er tegenover staande Domkerk. Op 12 maart
1637 werd hij tevens bevestigd als stadspredikant van
Utrecht.
Aan de Universiteit kon je nu
ook geneeskunde studeren.
Er waren nog maar enkele
tientallen studenten, die les kregen van een
zevental hoogleraren. Johannes behoorde dus tot
een van de eerste lichtingen studenten. Hij schijnt er
bij Voetius (die later zijn collega zou worden)
promotie te hebben gedaan over ‘Geen het orgel in
de eredienst’. Eigenlijk werd hij door Voetius gebruikt
Een optocht van hoogleraren
vanuit het oude akademiegebouw
van de Universiteit
van Utrecht op het Domplein.
Bijzondere postzegel met de
beeltenis van Voetius, die werd
uitgegeven in 1936 ter ere van
het derde eeuwfeest van de
Universiteit.
Hoofdstuk 8 - Ds. Johannes van Heymenberg | 57

Constantijn Huygens
(1596-1687).
De senaatszaal in de Universiteit met portretten van hoogleraren.
als ‘wapen’ tegen Constantijn Huygens, die juist
pleitte vóór het gebruik van het orgel in de eredienst.
Bergambacht en Montfoort
In 1643 was Johannes klaar met zijn studie; nu was
het wachten op een plek in Gods wijngaard. Uit de
classisarchieven blijkt dat hij samen met Hendrik de
Goy (beroepen in Groot-Ammers) zijn laatste examen
aflegde voor de classis. Petrus Magnus, die toen
ambachtsheer was, had goedkeuring gegeven voor
het beroep naar Bergambacht. Tijdens de classisvergadering
van 12 oktober 1643 deden ze hun
proponentsexamen; en met succes…!
“Zijn eerste ‘dienst en wacht’ (plek waar hij predikant
werd) was ‘Klein Ammers en Bergambacht’. Twee dorpen
die onder opa nog samen één predikant hadden, maar
nu afzonderlijke gemeenten zijn. Het gebied staat
bekend om de visrijke rivier de Lek. De tweede ‘post’
waar hij ‘ten strijde, dienst en wacht’ werd gesteld (dat
zijn termen die al in de vooraf gaande preek over de
Levieten werden uitgelegd) was de stad Montfoort.”
Helaas geen verdere details over Bergambacht. In
Montfoort moet hij zijn vrouw hebben ontmoet, maar
ze trouwden in Utrecht, waar ook de beide zoons
Casparus en Henricus werden geboren.
58 | De Reformatie in jouw dorp

Terug in Utrecht
“Tenslotte werd hij in 1656 geroepen om als een Leviet
zijn broeders te helpen in zijn geboortestad Utrecht. De
zegenrijke herinnering aan hem leeft daar nog steeds
(1731) voort! Hij was een echte schriftgeleerde en hij had
een zachtmoedig en vreedzaam karakter. Hij besteedde
ook tijd om jonge ‘Levieten’ in hun dienst te onderwijzen
voor wat betreft het preken. Enkele van zijn leerlingen
waren Lucas van der Meer, Hero Sibersma en Adrianus
Byl, die allen met respect over opa praatten.”
Liefhebberijen
“Opa was een groot liefhebber en kenner van zang,
muziek en dichtkunst. Hij maakte bijvoorbeeld een
gedicht op het overlijden van de bekende Gisbertus
Voetius.” Kleinzoon Casparus Henricus hield ook van
dichten en maakte een gedicht voor een boek van
Franciscus Burmannus (volgeling van Voetius’
theologische tegenstander Johannes Coccejus).
Oma
“Oma heette Margaretha van Mansveld. Ze was dochter
van Johan van Mansveld, maarschalk (een soort baljuw
of drossaard) van Montfoort. Uit zulke ouders is mijn
vader te Utrecht geboren en dat vind ik een grote eer.”
Utrecht
“In Utrecht groeiden vader Casparus en Henricus, zijn
broer, op. Vader ging er al op zijn achtste naar de Latijnse
School! Studeerde er Grieks en Latijn. Tot het rampjaar
aanbrak: 1672 (in 1648 eindigde de Tachtigjarige
Oorlog, maar nu brak er oorlog uit met Engeland en
Frankrijk). Franse troepen hielden vreselijk huis in de
provincie, maar ook in de stad Utrecht. De Roomse Kerk
kreeg het hier nu weer voor het zeggen. Wat er allemaal
gebeurd is heeft opa weleens verteld; hij maakte het
allemaal persoonlijk mee. Maar wat er ook gebeurde,
opa bleef op zijn post – zijn wachtpost – en droeg zorg
voor de gemeente die aan zijn zorg was toevertrouwd.”
Hero Sibersma (1644-1728).
Franciscus Burmannus
(1671-1719).
Hoofdstuk 8 - Ds. Johannes van Heymenberg | 59

en… het koor van de kerk in Bergambacht vernielde;
maar daarover in het volgende hoofdstuk.
Voetianen en Coccejanen
Zoals gezegd speelde Gisbertus Voetius (1589-1676)
een bijzondere rol in het leven van Johannes. Voetius
droeg het laatste van de drie delen van zijn beroemde
werk ‘Politica Ecclesiastica’ aan hem op, als ook aan
drie andere Utrechtse collega’s, waaronder Petrus van
Breen, schoonvader van zoon Casparus!
Hier zie je duidelijk het gat
tussen de Domtoren en de
kerk, dat in 1674 ontstond.
Rechtsonder het kruisvormige
akademiegebouw van de
Universiteit van Utrecht.
De periode ‘Utrecht’ werd nog door een ander
rampjaar gekenmerkt: 1674, toen een grote tornado
over ons land raasde en een deel van de Domkerk
Maar wat was dat toch met Voetius en zijn tegenpool
Johannes Coccejus? Een uiterst ingewikkeld dispuut
op theologisch gebied, dat men ook wel de Tweede
Tachtigjarige Oorlog noemde.
De uit Bremen afkomstige Jacobus Koch (verlatijnst
tot Coccejus) meende dat de rechtvaardigmaking in
het Oude Testament (dus vóór de komst van de Heere
Jezus) op een andere manier ging dan ná Zijn offer op
60 | De Reformatie in jouw dorp

Golgotha. Coccejus had veel geleerd van de rabijnen
en had een enorme kennis van het hebreeuws en het
grieks. Hij meende dat het Oude Testament van een
andere orde was dan het Nieuwe en zodoende voor
ons vandaag niet meer zo relevant. En die gedachte
komen we vandaag ook nog steeds tegen!
Over de wetten van Mozes had hij uitgesproken
ideeën die knap verkeerd vielen bij degenen die in de
lijn van Calvijn dachten. Het vierde gebod, over het
onderhouden van de sabbath, schreef hij toe aan de
situatie tijdens de woestijnreis. Hij meende dat wij de
rustdag niet meer zo behoefden te onderhouden. Het
was prima om op zondag naar de kerk te gaan, maar
die dag was ook geschikt voor andere zaken.
Als je bedenkt dat Voetius juist het accent probeerde
te leggen op een nieuwe, Nadere Reformatie – omdat
hij zag dat Reformatie een voordurend proces moest
zijn – dan snap je zijn probleem met Coccejus wel.
De theologische verschillen tussen Voetius en
Coccejus werden steeds groter en hadden ook hun
weerslag op het ‘gewone kerkvolk’. Bij het beroepingswerk
speelde dat bijvoorbeeld een grote rol. Als de
ambachtsheer of het stadsbestuur anti-Voetius was,
mochten er alleen coccejaanse predikanten worden
beroepen!
Het zou interessant zijn om eens uit te zoeken hoe
dat bij de familie Van Heymenberg zat: opa Johannes
was een goede vriend en leerling van Voetius; vader
Casparus liep nog mee in Voetius’ begrafenisstoet.
Maar het lijkt erop dat kleinzoon Casparus Henricus
juist goede vrienden had tussen de coccejanen.
Maar, om je niet verder te vermoeien met deze oude
theologische visies, laten we het hierbij. De twee
kernpunten nemen we mee ter overweging:
1. Hoe kijk jij aan tegen het Oude Testament?
2. Vind jij ook dat Reformatie een voordurende proces
in het kerkelijk leven moet zijn?
Gisbertus Voetius (1589-1676).
Jacobus Coccejus (1603-1660.
Hoofdstuk 8 - Ds. Johannes van Heymenberg | 61

Hoofdstuk 9
Ds. Arnoldus Brantius
Op de vorige pagina een detail
uit de kaart (hieronder) van de
heerlijkheid ’s-Heeraartsberg,
Bergambacht en Ammerstol,
uit 1683, twee jaar vóór het
vertrek van dominee Brantius;
het schilderij hangt in het
Raadhuis van Bergambacht.
We zijn al weer aangekomen bij de laatste
predikant van dit boekje. Een dominee die
een zeer lange periode in Bergambacht
heeft gestaan: 31 jaar! Maar… daarna stond
hij ook nog eens 27 jaar in Oudewater!
Geslacht van langlevende predikanten
Om maar met de deur in huis te vallen: die grote
hoeveelheid dienstjaren is juist een kenmerk van de
familie van deze predikant. Na wat zoekwerk bleek
dat hij nauw verwant was aan de predikantenfamilie
Swalmius. We zitten dan nog in de tijd dat niet
iedereen een gewone achternaam had. Daar ging
men vrij slordig mee om;
dat werd pas goed
gestructureerd in de tijd
van Napoleon.
De broer, (oud)ooms,
neefs, (over)grootvader(s)
van Arnoldus Brantius
stonden bijna allen 40 tot
50 jaar in het ambt!
Zijn vader, Pieter Claesz.
Brand (of Brant), was
schout in Pijnacker. Hij
was in 1596 in Den Briel
Hoofdstuk 9 - Ds. Arnoldus Brantius | 63

De kerktoren van Pijnacker
stond zo enorm scheef dat hij
na de restauratie los van de
kerk is komen te staan (en in
april 1940 is ingestort).
geboren. Hij trouwde rond 1625 te Pijnacker met de
tien jaar jongere domineesdochter Catharina Swalmius.
Het was haar eerste huwelijk maar zijn derde. Uit zijn
eerste huwelijk werd een dochter Barbara geboren en
uit zijn tweede huwelijk een dochter Catharina. Maar
het derde huwelijk werd gezegend met maar liefst
tien kinderen. En uit dat huwelijk stamt ook onze
predikant. Maar let eens op hun achternamen:
1. Hendrik Brants Swalmius
2. Heiltje Brants
3. Arnoldus Brants
4. Jannetje Brants
5. Isaac Brants Swalmius
6. Catharina Brants
7. Jacobus Brants Swalmius
8. Cornelia Brants
9. Elisabeth Brants
10. Barbara Brants
(De volgorde is helaas niet helemaal duidelijk)
Broer Hendrik was ook predikant. Broer Jacobus
volgde zijn vader op als schout van Pijnacker.
Opmerkelijk is dat een paar kinderen de achternaam
van moeder achter hun achternaam voegden!
64 | De Reformatie in jouw dorp

De familie Swalmius
Moeder Catharina kwam uit een domineesgezin. Haar
vader, Arnoldus Swalmius, waarnaar onze predikant is
vernoemd, was predikant in Westmaas (1592-1603)
en in ’s-Gravenzande (1603-1634). Hij werd geboren
in 1568 in Vlaanderen (waarschijnlijk als enige, want
zijn drie broers werden in Rhoon geboren); kort na de
beeldenstorm vluchtten vader en moeder met hem
naar de noordelijke Nederlanden. Hij trouwde rond
1592 eerst met Cornelia Terschelling (uit dit huwelijk
één zoon: Hendrik) en hertrouwde in 1594 met
Elisabeth van Leufken (wiens vader dominee
Johannes Livini was). Zij kregen zes kinderen:
1. Abraham Swalmius (dominee)
2. Johannes Swalmius (dominee)
3. Catharina Swalmius
4. Jacobus Swalmius (dominee)
5. Isaack Swalmius
6. Heiltje Swalmius
En dan nog kort over opa Henricus van der Zwalme.
Hij werd rond 1545 te Zottigem (Vlaanderen)
gedoopt en studeerde voor predikant. Echter in de
roerige tijd van de Hervorming moest hij zijn stad
ontvluchten; het is precies het jaar waarin de graven
Egmond en Horne werden omgebracht in Brussel; de
eerste werd gebalsemd en begraven (met zijn vrouw)
De kerk van Zottigem waar
Arnoldus Swalmius werd
gedoopt waarschijnlijk: buiten
staat het standbeeld van graaf
Lamoraal van Egmond die in
Brussel werd onthoofd, samen
met Filips II van Montmorency,
graaf van Horne.
Hoofdstuk 9 - Ds. Arnoldus Brantius | 65

Oudoom Henricus Swalmius (r)
en zijn vrouw Judith van
Breda (l), geschilderd door
Frans Hals; over hem: “In het
aangezigt van Henricus Swalmius werd
eene deftigheid bespeurd, van zijne lippen
vloeiden zoetigheid en vriendelijkheid,
zijne welsprekendheid en vleijende reden
staken boven anderen uit.”
Oudoom Eliazar Swalmius
(helemaal rechts) werd in
Amsterdam geschilderd door
Rembrandt van Rijn; de broers
van Arnoldus leken op elkaar.
in de Roomse Kerk van
Zottegem (de stad
waarvan hij heer was).
Henricus verbleef enkele
jaren in Engeland (in de
Hollandse vluchtelingen -
gemeente aldaar
misschien) en werd in
1580 predikant te Rhoon,
waar zijn drie andere
zoons werden geboren. Daarna stond hij van 1602 tot
1608 in Bleiswijk, waar hij in 1610 overleed. Hij en zijn
vrouw kregen dus in ieder geval vier zoons, van wie
alleen Carel géén predikant werd (diens oudste zoon
Victor werd wel predikant):
1. Arnoldus Swalmius (1568-1637)
2. Henricus van der Swalme (1578-1649)
3. Carel van der Swalme (1581-1640)
4. Eleazar Swalmius (1582-1652)
66 | De Reformatie in jouw dorp

Overgrootvader Henricus schreef in die tijd een stukje
familiehistorie waaruit bleek dat zijn ouders Gillis van
der Zwalme en Willemijne Pamelaerts heetten.
Anthonie van Leeuwenhoek
Ken je de grondlegger van de microbiologie Anthonie
van Leeuwenhoek (1632-1723)? Vast weleens van
gehoord. Hij werd bekend door zijn zelfgemaakte
microscoop. Op het gebied van celbiologie en de
microbiologie deed hij veel ontdekkingen. Zijn eerste
vrouw, Barbara de Meij, overleed in 1666 en in 1671
hertrouwde hij met Cornelia Swalmius, dochter van
‘oom Johannes’, de broer van moeder Catharina. Dus
deze beroemde man werd door zijn tweede huwelijk
een neef van ‘onze’ dominee Brantius.
Ammerstol los van Bergambacht
Tijdens de periode dat dominee Brantius hier in
Bergambacht stond kwam het uiteindelijk tot een
In de Bergambachtse tijd
overleden de beide ouders van
dominee Brantius: moeder
Catharina Brandt-Swalmius in
1661 en vader Pieter Claesz.
Brandt in 1666; ze werden
beiden begraven in het koor
van de kerk van Pijnacker.
Anthonie van Leeuwenhoek
(links), de uitvinder van de
microscoop en de grondlegger
van de microbiologie,
geschilderd door Jan Verkolje.
Hoofdstuk 9 - Ds. Arnoldus Brantius | 67

Herman(nus) van Halen
(1633-1701), werd in 1664
predikant in Utrecht,
promoveerde in 1681 aan de
Universiteit van Utrecht en
werd er in 1683 hoogleraar
Kerkgeschiedenis; men
noemde hem een ‘voorbeeld
van zacht moedigheid’ in de
heftige strijd tussen Voetianen
en Coccejanen; hij behoorde
tot die eerste groepering.
scheiding tussen Ammerstol en Bergambacht. In 1658
werd de eerste predikant beroepen: Hermannus van
Halen, die in 1664 naar Utrecht vertrok. Hij werd nog
datzelfde jaar opgevolgd door Wilhelmus a Baxcamp.
Die kwam uit Rotterdam en promoveerde bij Voetius
op 22 november 1656. Interessante vraag die ooit
nog eens zou moeten worden uitgezocht blijft:
waarom wilde Ammerstol zelfstandig worden? Voelde
ze zich niet voldoende bearbeid door de dominee
van Bergambacht (was de werkdruk voor hem dus te
groot)? Of zaten er toch wrijving tussen de ambachtsheer
en de slotheer? Of was liggingsverschil de reden
(strijd tussen Voetianen en Coccejanen)? Als dat laatste
het geval was, was Bergambacht toen waarschijnlijk
Coccejaans en Ammerstol juist Voetiaans!
De heer van Bergambacht en Ammerstol
Nu we het daar toch over hebben: er is wat veranderd
in de naam van de ambachtsheren. We hebben het in
deze tijd niet meer over de familie Van Zuylen van
Nyevelt, maar over de familie Magnus. Hoe zit dat?
Rond 1616 bezat de familie Van Zuylen van Nyevelt
nog wel het kasteel; Frederik was er officieel slotheer.
Maar ene Jacob Magnus was ambachtsheer. De
slotheer sprak recht; de ambachtsheer bepaalde
welke predikant werd beroepen. Het is niet duidelijk
of de familie Magnus ook in het dorp woonde. Wel
stond er toen in de kerk een herenbank voor beide
heren, wanneer ze zondags in het dorp waren;
daarmee hield de kerk ze beiden te vriend. In 1616
werd met financiële hulp van de ambachtsheer Jacob
Magnus aan de noordkant van de kerk een ‘beuk’ of
‘kapel’ gebouwd. Daarin werd later ook een grafkelder
gemaakt. Toen Jacob Magnus in 1625 overleed werd
hij waarschijnlijk in het koor begraven. De grote steen
– die nu tegen de oostwand van de noordbeuk staat –
heeft dus in het oude koor gelegen, maar werd later
verplaatst naar de noordelijke zijbeuk!
68 | De Reformatie in jouw dorp

De tornade van 1674
Dat brengt ons nog kort bij de al eerder genoemde
tornade van 1674 die de Domkerk in Utrecht deels
verwoestte (‘onze’ vorige dominee stond toen in
Utrecht!) en ook ons dorp teisterde. Het gotische koor
van de kerk werd geruïneerd. Op het schilderij aan
het begin van dit hoofdstuk zie je de muren deels nog
overeind staan, maar het dak is er al af! Dorp en kerk
werden moeizaam weer opgebouwd. Het herstel van
de kerk heeft lang geduurd. De kerk kreeg toen min
of meer de vorm die het vandaag nog heeft.
Oudewater
Begin 1685 nam dominee Brantius een beroep aan
naar Oudewater. In Oud-Beijerland had men hem in
september 1670 nog op een groslijst van predikanten
gezet, maar het kwam nooit tot een beroep. Hij werd
22 maart 1685 bevestigd te Oudewater en overleed er
in 1712. Zijn boedel werd op 30 mei 1713 verdeeld.
Het lijkt erop dat hij geen vrouw en kinderen had. Hij
is er enkele jaren collega geweest van zijn oomzegger
Otto Brand Swalmius die er op 29 januari 1689 kwam
en in 1683 weer vertrok naar Enkhuizen.
In 1701 schreef dominee
Brantius deze latijnse wens in
het vriendenalbum van
Arnoldus Kersseboom, een
jurist die in Oudewater
opgroeide; ook Prins Johan
Willem Friso van Nassau heeft
erin geschreven!
Hoofdstuk 9 - Ds. Arnoldus Brantius | 69

Hoofdstuk 10
De Statenvertaling
en de Statenbijbel
Op de vorige pagina de
gekleurde titelpagina van de
Statenbijbel uit 1637 met
enkele details van de
illustraties.
Eén belangrijk onderwerp hebben we nog
niet besproken: de Statenbijbel van 1637.
Wat is er allemaal gebeurd, voordat deze op
de kansel van Bergambacht lag?
Over het ontstaan van de Statenbijbel is enorm veel
geschreven; we houden het daarom hier beperkt. Een
leuk boek, voor jongeren en kinderen, dat hierover
duidelijk vertelt is ‘De komst van de Statenbijbel’ van
Jan van Reenen. In grote lijnen schetsen we hier wat
eraan vooraf ging.
Een Bijbel in ‘gewone’ taal
Het was niet zo dat er nog geen Bijbel was. Ook is het
niet helemaal waar dat de gewone mensen geen
Bijbel mochten lezen. De meeste mensen kónden
gewoonweg niet lezen. Sinds Luther begon met het
vertalen van de Bijbel in de eigen taal (duits), waren
er in ons land verschillende Bijbelvertalingen in
omloop. De uitvinding van de boekdrukkunst kan als
een gave van God worden gezien, waardoor de Bijbel
veel sneller kon worden geproduceerd, dan wanneer
hij helemaal met een pen moest worden geschreven.
Dit is een heel prettig leesbaar
boek over het ontstaan van de
Statenvertaling en de
Statenbijbel.
Hoofdstuk 10 - De Statenvertaling en de Statenbijbel | 71

Zes voorgangers van
de Statenvertaling in
chronologische volgorde.
Om meer te weten over de
oudere Bijbelvertalingen die in
ons land werden gebruikt, is
een bezoek aan het
Statenbijbelmuseum in
Leerdam een aanrader!
Voorgangers van de Statenvertaling
Welke Bijbels waren er in ons land in omloop? Als je
ze op een rijtje zet, dan zijn dat het er best aardig wat;
elk met zijn eigen bron waaruit werd vertaald:
1. Delftse Bijbel (1477);
2. Vorstermanbijbel (1528-1531);
3. Liesveltbijbel (1542);
4. Leuvense Bijbel (1548);
5. Biestkensbijbel (1560);
6. Deux-Aesbijbel (1562).
Allemaal Bijbels met zowel het Oude als het Nieuwe
Testament. Ze waren een doorn in het oog van de
Roomse Kerk. En al die Bijbels brachten mensen op de
brandstapel, omdat zij die niet wilden opgeven: God
had daarin tot hen gesproken!
Waarom een nieuwe Bijbelvertaling?
Een uitgebreider stuk voorgeschiedenis van de
Statenvertaling vind je op www.statenvertaling.nl.
Maar de vraag is: wat was er mis met die voorgaande
72 | De Reformatie in jouw dorp

vertalingen, waardoor een nieuwe vertaling noodzakelijk
was? De voornaamste reden was dat al die
voorgaande Bijbels gebrekkig waren vertaald, niet of
niet geheel vanuit de grondtaal. Zo was bijvoorbeeld
de duitse vertaling van Luther gebruikt voor de
Liesveltbijbel. Je voelt wel aan dat vertalen van een
vertaling een grote kans op fouten oplevert.
Daarnaast waren er zoveel verschillende vertalingen
in omloop dat dat interpretatie verschillen en dus
verwarring gaf; met alle problemen van dien. Hoog
tijd voor een éénduidige en punctuele vertaling
van uit de grondtaal. Dat besluit werd genomen op de
al eerder genoemde Synode van Dordt. Maar, er lagen
nog veel onverkochte oude vertalingen; een grote
kostenpost voor de drukkers. Daarom sprak men een
overgangsperiode af voordat men overging op de
Statenvertaling. En… het plan opvatten om te gáán
vertalen, betekende nog niet dat je gelijk een hele
gedrukte Bijbel had. Dat koste nogal wat tijd!
De vertalers en de correctoren
Na afspraken te hebben gemaakt over de manier van
vertalen, werden bekwame vertalers gekozen. Voor
de vertaling van het Oude Testament:
• Johannes Bogerman, predikant te Leeuwarden;
• Guilhelmus Baudartius, predikant te Zutphen;
• Gerson Bucerus, predikant te Veere.
Links Johannes Bogerman, de
vroegere voorzitter van de
Dortse Synode;
rechts: Guilhelmus of
Wilhelmus Baudartius.
Hoofdstuk 10 - De Statenvertaling en de Statenbijbel | 73

Hun plaatsvervangers, bij eventuele ziekte, waren:
• Antonius Thysius, hoogleraar in de godgeleerdheid
aan de hogeschool te Harderwijk;
• Jacobus Rolandus, predikant te Amsterdam;
• Hermannus Faukelius, predikant te Middelburg.
Voor de vertaling van het Nieuwe Testament en van
de Apocriefe boeken koos men:
• Jacobus Rolandus;
• Hermannus Faukelius;
• Petrus Cornelii, predikant te Enkhuizen.
Anthonius Thysius.
Jacobus Rolandus.
Herman Faukelius.
74 | De Reformatie in jouw dorp

Als hun plaatsvervangers werden aangesteld:
• Festus Hommius, predikant te Leiden;
• Antonius Walaeus, predikant te Middelburg;
• Jodocus Hoingius, rector van de Illustere School te
Harderwijk.
Ook werden correctoren aangesteld om alles goed na
te lezen. Er is nog veel meer over het vertaalwerk te
vertellen, maar dat kun je uitgebreid lezen op de site
statenvertaling.nl.
De duur van het werk
Al dat vertaalwerk begon in 1626 en vond plaats in
Leiden. Op 4 september 1632 was de handgeschreven
vertaling van het Oude Testament klaar, waarna men
kon beginnen met het drukken. De eerste proefdruk
daarvan was begin 1633 af. Het Nieuwe Testament en
de Apocriefe boeken waren begin 1634 in geschreven
versie klaar om te worden gedrukt. Eind 1634 werden
Festus Hommius.
Antonius Walaeus.
alle correcties in de drukproeven doorgevoerd; een
gigantische klus in een tijd, waarin er nog geen
computers en digitale zetprogramma’s bestonden.
Maar het werk vorderde gestaag en we mogen diep
respect hebben voor deze mannen die mega-veel
uren in dit project hebben willen steken!
Hoofdstuk 10 - De Statenvertaling en de Statenbijbel | 75

De kist waarin de drukproeven,
het eerste exemplaar van
de Statenbijbel en alle
handschriften van de vertalers
werden bewaard.
De stad Leiden besloot eind 1634 om Machteld
Aelbrechtsdr, weduwe van Hillebrand Jacobsz. van
Wouw, de eerste Statenbijbel te laten drukken. Ze
kreeg het privilege (recht) om voor 15 jaar dit werk te
mogen blijven doen. In de zomer van 1637 was het
werk eigenlijk klaar. Er was nog één hobbel te nemen:
wiens naam mocht er op het titelblad van de Bijbel
staan? Dus wie was de uitgever of bekostiger? En wie
mocht dus het voorwoord schrijven?
De Staten-Generaal hielden die taak voor zichzelf; zij
hadden het hele project grotendeels bekostigd voor
een bedrag van zo’n 75.000 gulden (voor die tijd een
enorm kapitaal).
Uiteindelijk werd op 17 september 1637 het eerste
exemplaar in Den Haag overhandigd aan de Staten-
Generaal. Drie mannen voerden deze laatste actie uit.
Helaas kon ds. Bogerman er niet meer bij zijn; hij was
zes dagen eerder overleden! Deze drie waren Andreas
Rivetus, Antonius Walaeus en Festus Hommius.
Eerste herziene Statenvertaling
De stapel papierwerk van de vertalers werd keurig
bewaard in Leiden, op het stadhuis. In een boekenkist
– nu nog te zien in het Catherijnen Convent in Utrecht
– werden de originele papieren, de ‘autographa’,
bewaard. Ook werd het eerste exemplaar van de
Staten bijbel – een grootformaat (folio) in paars
fluweel met goud op snee – in deze kist bewaard.
Maar zoals met elk boek dat is gedrukt, worden er
tijdens het lezen foutjes ontdekt: drukfouten, stijl- en
spellingsfouten, maar ook vertaalfouten. Paulus Aertsz
van Ravensteyn mocht in 1657 de tweede versie, zeg
76 | De Reformatie in jouw dorp

maar de allereerste ‘herziene Staten vertaling’ drukken.
En deze uitgave wordt nog steeds als de meest
nauwkeurige Statenbijbel gezien. Welke versie als
eerste op de kansel van Bergambacht terecht kwam
en wanneer is helaas niet bekend.
En 380 jaar later…
Het is dit jaar 380 jaar geleden dat de eerste versie
van de Statenbijbel werd overhandigd. Nadien zijn er
diverse verbeteringen aan gepleegd. Maar er zijn ook
andere vertalingen gekomen en enige jaren geleden
is het plan opgevat om de Statenvertaling te hertalen
met hedendaagsere woorden en grammatica. Je kunt
er van vinden wat je vindt, maar de voornaamste
vraag blijft: heb jij in jouw leven de waarde ontdekt
van de Bijbel in jouw eigen taal? Lees jij de Bijbel en
merk je dat God tot je spreekt door Zijn Woord en
Geest? Dan is het werk van de Statenvertalers niet
voor niets geweest!
Wanneer de eerste Statenbijbel
op de kansel in Bergambacht
kwam te liggen is niet bekend.
Al vrij snel werd de nieuwe
Bijbelvertaling ingevoerd als
dé gangbare. Dankzij de
medewerking van de
plaatselijke regeringen
ontvingen alle kerken in
Groningen al in 1638 twee
exemplaren van de nieuwe
Statenbijbel. Maar in andere
provincies liep dat een stuk
trager vanwege verzet tegen
deze nieuw vertaling.
Het is ook niet bekend welke
Bijbelvertaling men vóór die
tijd gebruikte hier in het dorp.
Hoofdstuk 10 - De Statenvertaling en de Statenbijbel | 77

Nawoord
Terugblik en bronnen
Wat hebben we veel ontdekt en geleerd
over het ontstaan van de Hervormde
Gemeente van Bergambacht. Vanuit allerlei
bronnenmateriaal, meestal op internet
terug te vinden, kwam de geschiedenis tot
leven.
Door heel dit boekje heen zitten linkjes in de tekst,
waarop je kunt klikken om te zien waar de informatie
vandaan kwam; en als je dat leuk vindt kun je zo meer
informatie krijgen. Ook bijna alle afbeeldingen zijn
voorzien van een link naar de bronnen, zodat te zien
is waar ze vandaan kwamen. Alles bij elkaar een
lees- en kijkboek en met die digitale linkjes in zeker
zin ook een doe-boek.
Als je nu naar het predikantenbord in de zuidelijke
zijbeuk kijkt, komen die vreemde namen je opeens
een stuk vertrouwelijker over.
Ik hoop dat je er met plezier in hebt gelezen en wat
meer bent gaan begrijpen van het ontstaan van de
gemeente en wat jongeren in die eerste eeuw
allemaal hebben meegemaakt. Bewaar het boek op je
iPad of computer. Het is ook altijd nog terug te vinden
op de site van de Koninklijke Bibliotheek!
Schoonhoven, 2017
Op de vorige pagina staat een
aangepaste versie van het
predikantenbord; de fouten
zijn eruit gehaald, de namen
van de acht predikanten uit dit
boekje zijn compleet gemaakt
met hun voornamen en de
ontbrekende naam van
dominee Dorgen is nu ook
toegevoegd.
Nawoord - Terugblik en bronnen | 79

Het interieur van de Larentiuskerk van Bergambacht vóór en na de restauratie van 1972. Die oude herenbanken spreken wel tot de
verbeelding, maar toch stammen ze van ná de grote brand van 1891. Het kerkgebouw heeft veel doorstaan en veranderingen meegemaakt.
Predikanten kwamen en gingen; jongeren groeiden hier op en trouwden; ouderen werden vanuit deze kerk begraven. Men zong er toen
nog Datheen maar later de berijming van 1773. Bijbelvertalingen zijn door de eeuwen veranderd. Eén is er Die niet is veranderd: de HEERE.