Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIE<br />
VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN<br />
HERINNERING IN GESCHRIFT EN PRAKTIJK<br />
IN RELIGIEUZE GEMEENSCHAPPEN<br />
UIT DE LAGE LANDEN, 1000-1500<br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 29 september 2006 — Brussel, 5 oktober 2007<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, Brigitte Meijns <strong>en</strong> R<strong>en</strong>ée Nip (eds.)<br />
CONTACTFORUM
De Kon<strong>in</strong>klijke Vlaamse Academie van België voor Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kunst<strong>en</strong> coörd<strong>in</strong>eert<br />
jaarlijks tot 25 wet<strong>en</strong>schappelijke bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>, ook contactfora g<strong>en</strong>oemd, <strong>in</strong> de dome<strong>in</strong><strong>en</strong> van<br />
de natuurwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (<strong>in</strong>clusief de biomedische wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>), m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kunst<strong>en</strong>. De contactfora hebb<strong>en</strong> tot doel Vlaamse wet<strong>en</strong>schappers of kunst<strong>en</strong>aars te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong><br />
rond specifieke thema’s.<br />
De handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van deze contactfora vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte publicatiereeks van de Academie.<br />
Contactforum ‘<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong>. Collectief geheug<strong>en</strong>, herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> memoria <strong>in</strong><br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volle <strong>en</strong> late middeleeuw<strong>en</strong>’ (5 oktober<br />
2007, hoofdaanvrager: Jero<strong>en</strong> Deploige)<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong>s<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de christelijke religie. Het cultiver<strong>en</strong> van de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong>dividu<strong>en</strong> was tijd<strong>en</strong>s de middeleeuw<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> taak van <strong>religieuze</strong><br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>. De bijdrag<strong>en</strong> verzameld <strong>in</strong> deze bundel onderzoek<strong>en</strong> de rol die deze<br />
‘her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g ’ <strong>in</strong> haar verschill<strong>en</strong>de gedaant<strong>en</strong> heeft gespeeld: zowel via historiografische tekst<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>ste van het collectieve geheug<strong>en</strong> van de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, via de herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> die lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dod<strong>en</strong> uit de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g met elkaar verbond als via de zog<strong>en</strong>aamde memoria-cultuur die via literaire,<br />
liturgische , artistieke… uitdrukk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> de band<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g<br />
aanhaalde . Daarnaast wordt <strong>in</strong> verschill<strong>en</strong>de van de opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> lans gebrok<strong>en</strong> voor<br />
het meer doorgedrev<strong>en</strong> bestuder<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong> uit de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> <strong>in</strong> relatie tot hun tekstdragers.<br />
Onder meer uit codicologisch onderzoek blijkt immers duidelijk dat <strong>in</strong>dividuele tekst<strong>en</strong> uit de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g -<br />
s<strong>praktijk</strong> – waaronder hagiografische, necrologische, historiografische, liturgische of diplomatische – vaak<br />
doel bewust bije<strong>en</strong> zijn gebracht <strong>in</strong> (verzamel)handschrift<strong>en</strong> die ook als object<strong>en</strong> e<strong>en</strong> waardevolle bron<br />
vorm<strong>en</strong> voor het bestuder<strong>en</strong> van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong>.
KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIE<br />
VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN<br />
HERINNERING IN GESCHRIFT EN PRAKTIJK<br />
IN RELIGIEUZE GEMEENSCHAPPEN<br />
UIT DE LAGE LANDEN, 1000-1500<br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 29 september 2006 — Brussel, 5 oktober 2007<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, Brigitte Meijns <strong>en</strong> R<strong>en</strong>ée Nip (eds.)<br />
CONTACTFORUM
Handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het contactforum “<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong>. Collectief geheug<strong>en</strong>, herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> memoria <strong>in</strong><br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volle <strong>en</strong> late middeleeuw<strong>en</strong>” (Brussel, 5 oktober 2007, hoofd -<br />
aanvrager : Jero<strong>en</strong> Deploige, Universiteit G<strong>en</strong>t) gesteund door de Kon<strong>in</strong>klijke Vlaamse Academie van België voor<br />
Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kunst<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Fonds Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek - Vlaander<strong>en</strong>.<br />
Afgezi<strong>en</strong> van het afstemm<strong>en</strong> van het lettertype <strong>en</strong> de al<strong>in</strong>ea’s op de richtlijn<strong>en</strong> voor de publicatie van de<br />
handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> heeft de Academie ge<strong>en</strong> andere wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de tekst aangebracht. De <strong>in</strong>houd, de volgorde <strong>en</strong> de<br />
opbouw van de tekst<strong>en</strong> zijn de verantwoordelijkheid van de hoofdaanvrager (of editors) van het contactforum.<br />
KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIE<br />
VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN<br />
Paleis der Academiën<br />
Hertogsstraat 1<br />
1000 Brussel<br />
Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong>/of<br />
op<strong>en</strong>baar gemaakt door middel van druk, fotokopie,<br />
microfilm of op welke andere wijze ook zonder<br />
voorafgaande schriftelijke toestemm<strong>in</strong>g van de uitgever.<br />
© Copyright 2009 KVAB<br />
D/2009/0455/00<br />
ISBN 000000000000<br />
No part of this book may be reproduced <strong>in</strong> any form, by<br />
pr<strong>in</strong>t, photo pr<strong>in</strong>t, microfilm or any other means without<br />
writt<strong>en</strong> permission from the publisher.<br />
Pr<strong>in</strong>ted by Universa Press, 9230 Wetter<strong>en</strong>, Belgium
KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIE<br />
VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong> <strong>in</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
uit de Lage Land<strong>en</strong>, 1000-1500<br />
CONTENTS<br />
Vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige <strong>en</strong> R<strong>en</strong>ée Nip<br />
Vreemd<strong>en</strong> voor elkaar. Het onderbrok<strong>en</strong> geheug<strong>en</strong> van monastieke groep<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s<br />
de volle middeleeuw<strong>en</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />
Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong><br />
The F<strong>in</strong>al Stages of Memorial Traditions: The War<strong>en</strong>ne Family . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
Elisabeth van Houts<br />
Memoria <strong>in</strong> de <strong>praktijk</strong>: vroeg<strong>en</strong> lek<strong>en</strong> om liturgische gedacht<strong>en</strong>is? . . . . . . . . . . . . . . . . 37<br />
Arnoud-Jan Bijsterveld<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong>s<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong>. De stichters <strong>en</strong> hun<br />
memoria: prior Odfried van Watt<strong>en</strong> († 1086) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />
Brigitte Meijns<br />
Tuss<strong>en</strong> leestekst <strong>en</strong> luistertekst. E<strong>en</strong>ledige handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gebruikscontext van<br />
hagiografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61<br />
Tjamke Snijders<br />
Het handgeschrev<strong>en</strong> boek als platform voor id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de <strong>religieuze</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71<br />
Suzan Folkerts<br />
Geestelijke toesprak<strong>en</strong> als model voor het monastieke vrouw<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> analyse<br />
van de receptie van de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>in</strong> verzamelhandschrift<br />
Nijmeg<strong>en</strong> UB 188 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79<br />
Bas Diemel<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>en</strong> herstel. Memoria <strong>in</strong> functie van restauratie <strong>in</strong> het Goudse vrouw<strong>en</strong>klooster<br />
S<strong>in</strong>t-Margaretha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89<br />
Ko<strong>en</strong> Goudriaan<br />
5
E<strong>en</strong> klaagzang uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal. Willem Jorda<strong>en</strong>s’ Planctus super obitu fratris<br />
Iohannis de Speculo, alias de Cureghem (ca 1385) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105<br />
Valerie Vermass<strong>en</strong><br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong>. De rol van beeld <strong>en</strong> <strong>geschrift</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />
Truus van Buer<strong>en</strong> m.m.v. Marieke de W<strong>in</strong>kel<br />
Moord<strong>en</strong>de concurr<strong>en</strong>tie op de memoriemarkt. E<strong>en</strong> eerste verk<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g van het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong><br />
jaargetijde <strong>in</strong> de Lage Land<strong>en</strong> <strong>in</strong> de late middeleeuw<strong>en</strong> (ca 1250 tot 1550) . . . . . . . . . . . 141<br />
Paul Trio<br />
‘Want bij der scrifture soe bliv<strong>en</strong> die dode’. De rol <strong>en</strong> de vorm van de collectieve<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g bij de Moderne Devotie <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . 157<br />
Bas Diemel<br />
Form<strong>en</strong> und Funktion<strong>en</strong> schriftlicher Memoria <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Schwesterngeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> der<br />
Devotio Moderna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169<br />
Anne Bollmann<br />
E<strong>en</strong> nieuwe toekomst voor het onl<strong>in</strong>e repertorium The Narrative Sources of the<br />
Medieval Low Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, Bert Call<strong>en</strong>s, Guy De Tré
VOORAF<br />
Deze bundel bevat de handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van twee bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> georganiseerd <strong>in</strong> het kader van het<br />
Nederlands-Vlaamse <strong>in</strong>ternationaliser<strong>in</strong>gsproject <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>. E<strong>en</strong><br />
analyse van de handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g als materiële spiegel van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volle <strong>en</strong> late middeleeuw<strong>en</strong> (looptijd:<br />
2006-2008 – verantwoordelijk<strong>en</strong>: R.I.A. Nip (RUGron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>) <strong>en</strong> J. Deploige (UG<strong>en</strong>t)). Dit<br />
driejarige project waarvoor de Nederlandse Onderzoekschool Mediëvistiek de omkader<strong>in</strong>g<br />
heeft gebod<strong>en</strong>, werd gef<strong>in</strong>ancierd door de Nederlandse organisatie voor Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek (NWO).<br />
E<strong>en</strong> eerste bije<strong>en</strong>komst, <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>schalige workshop, werd op 29 september<br />
2006 georganiseerd aan de Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> onder de titel <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong>.<br />
De handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g als materiële spiegel van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g s<strong>praktijk</strong><strong>en</strong>. Tot de<br />
lez<strong>in</strong>ggevers behoord<strong>en</strong> Bas Diemel, Suzan Folkerts, Ko<strong>en</strong> Goudriaan, Tjamke Snijders <strong>en</strong><br />
Valerie Vermass<strong>en</strong> van wie de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze bundel zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> . Ook Hans Ki<strong>en</strong>horst gaf<br />
to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lez<strong>in</strong>g gebaseerd op zijn artikel ‘Hoe moet zo’n boek g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>? E<strong>en</strong><br />
vernieuwde kijk op Middelnederlandse verzamelhandschrift<strong>en</strong> als codicologisch object’,<br />
Belgisch Tijdschrift voor Filologie <strong>en</strong> Geschied<strong>en</strong>is, 83 (2005) pp. 785-817. Voor zijn bijdrage<br />
aan de Gron<strong>in</strong>gse workshop verwijz<strong>en</strong> wij naar deze publicatie. De codicoloog Jos Hermans<br />
verzorgde <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> de conclusies. Door zijn vroegtijdige overlijd<strong>en</strong> op 27 juli 2007<br />
ontbreekt zijn bijdrage . We miss<strong>en</strong> hem zeer, als wet<strong>en</strong>schapper <strong>en</strong> partner <strong>in</strong> ons project, maar<br />
vooral als vri<strong>en</strong>d <strong>en</strong> collega.<br />
E<strong>en</strong> tweede bije<strong>en</strong>komst, <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong> Contactforum gesteund door de Kon<strong>in</strong>klijke<br />
Vlaamse Academie van België voor Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kunst<strong>en</strong>, werd gehoud<strong>en</strong> op 5 oktober<br />
2007 <strong>in</strong> het Paleis der Academiën te Brussel <strong>en</strong> had als titel <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong> . Collectief<br />
geheug<strong>en</strong>, herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> memoria <strong>in</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
volle <strong>en</strong> late middeleeuw<strong>en</strong>. Gav<strong>en</strong> daar e<strong>en</strong> lez<strong>in</strong>g: Arnoud-Jan Bijsterveld, Anne Bollmann,<br />
Truus van Buer<strong>en</strong>, Bas Diemel, Elisabeth van Houts, Brigitte Meijns, Paul Trio <strong>en</strong> Stev<strong>en</strong><br />
Vanderputt<strong>en</strong>. Beide bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> bijzonder verrijk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> de aanzet tot de<br />
organisatie van e<strong>en</strong> tweedaags <strong>in</strong>ternationaal congres dat op 14 <strong>en</strong> 15 nov<strong>en</strong>ber 2008 heeft<br />
plaatsgevond<strong>en</strong> <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> Ter Apel onder de titel Manuscript and Memory <strong>in</strong> North-<br />
Western Europe, 1000-1500. De Engelstalige publicatie, <strong>in</strong> boekvorm, van de bijdrag<strong>en</strong> aan dat<br />
congres wordt mom<strong>en</strong>teel nog voorbereid.<br />
Onze dank gaat uit naar alle deelnemers aan onze studiedag<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder naar Suzan<br />
Folkerts, Mart<strong>in</strong> de Ruiter, Bas Diemel <strong>en</strong> Claud<strong>in</strong>e Colyn voor hun hulp bij de praktische<br />
organisatie . Daarnaast zijn we ook het NWO <strong>en</strong> de Kon<strong>in</strong>klijke Vlaamse Academie van België<br />
voor Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kunst<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>telijk voor de f<strong>in</strong>anciële <strong>en</strong> logistieke steun <strong>en</strong>, <strong>in</strong> het<br />
bijzonder de Academie, ook voor de gebod<strong>en</strong> mogelijkheid om de handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van beide<br />
bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze bundel sam<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
De editors<br />
G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, december 2008<br />
7
HERINNERING IN GESCHRIFT EN PRAKTIJK<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige <strong>en</strong> R<strong>en</strong>ée Nip<br />
Universiteit G<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het christ<strong>en</strong>dom is er s<strong>in</strong>ds de late Oudheid e<strong>en</strong> belangrijke plaats weggelegd voor<br />
het geheug<strong>en</strong> <strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g. Dat belang werd eerder al onderstreept <strong>in</strong> de Platonische<br />
k<strong>en</strong>nisleer , die ervan uitg<strong>in</strong>g dat geheug<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis g<strong>en</strong>ereert. Die visie is echter door auteurs als<br />
August<strong>in</strong>us uitgewerkt b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> theologisch kader t<strong>en</strong> behoeve van de nieuwe christelijke<br />
ideal<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis van het goddelijke <strong>en</strong> van het zelf. 1 Vooral de commemoratieve functie van<br />
het woord werd aanvankelijk hoog <strong>in</strong>geschat: via bidd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het lez<strong>en</strong> van de Schrift werd<br />
het geheug<strong>en</strong> gestimuleerd, waar<strong>in</strong> de k<strong>en</strong>nis van God bewaard werd. De memoria evolueerde<br />
vervolg<strong>en</strong>s, vanuit deze theologische grondslag, tot e<strong>en</strong> cruciaal cultuurelem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> de bredere<br />
middeleeuwse leefwereld. 2 Er bestond e<strong>en</strong> grote verscheid<strong>en</strong>heid aan vorm<strong>en</strong> van her<strong>in</strong>ner<strong>en</strong>,<br />
elk met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> functie, van strikt liturgische dod<strong>en</strong>herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g tot christelijke geschiedschrijv<strong>in</strong>g.<br />
Het cultiver<strong>en</strong> van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong>dividu<strong>en</strong> was <strong>in</strong> de middel -<br />
eeuw<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> taak van <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> die geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> tot verstevig<strong>in</strong>g van de collectieve id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> tot de vorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> ondersteun<strong>in</strong>g<br />
van de <strong>in</strong>dividuele persoonlijkheid <strong>en</strong> spiritualiteit van haar led<strong>en</strong>. Deze <strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
vond<strong>en</strong> hun weerslag <strong>in</strong> e<strong>en</strong> grote verscheid<strong>en</strong>heid aan teksttypes (Traditionsbücher, Gesta,<br />
Zuster- <strong>en</strong> Fraterboek<strong>en</strong>, sticht<strong>in</strong>gsverhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> kroniek<strong>en</strong>, rapiaria…). Daarnaast echter, steld<strong>en</strong><br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zich via liturgische her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste van de lek<strong>en</strong> -<br />
wereld. Hun verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over derd<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> schriftelijk vastgelegd <strong>in</strong> allerhande<br />
registers (van grafplaats<strong>en</strong>, memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, nam<strong>en</strong> van overled<strong>en</strong><strong>en</strong>, uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van aal -<br />
moez<strong>en</strong> <strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>). Die registers werd<strong>en</strong> dikwijls verrijkt met narratieve tekstgedeelt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Nederlandse onderzoek vaak als ‘memorieboek<strong>en</strong>’ gekarakteriseerd. 3<br />
Het onderzoek naar de middeleeuwse her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
heeft de laatste jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote vlucht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, niet <strong>in</strong> het m<strong>in</strong>st dankzij het bestaan van tal<br />
van repertoria, monasticons <strong>en</strong> werk<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die de toegankelijkheid van het bronn<strong>en</strong> -<br />
materiaal sterk hebb<strong>en</strong> vergroot. Voor de Lage Land<strong>en</strong> kan hierbij niet word<strong>en</strong> voorbij gegaan<br />
aan het s<strong>in</strong>ds 1997 op het Internet raadpleegbare repertorium The Narrative Sources from the<br />
1<br />
Janet Coleman, Anci<strong>en</strong>t and Medieval Memories. Studies <strong>in</strong> the Reconstruction of the Past (Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 1992), pp. 80-111.<br />
2<br />
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Mill<strong>en</strong>nium<br />
(Pr<strong>in</strong>ceton: Pr<strong>in</strong>ceton University Press, 1994), pp. 18-19.<br />
3<br />
Over de verschill<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die door <strong>in</strong> het Nederlandse taalgebied door de term memorieboek<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gedekt: Anne-Laure Van Brua<strong>en</strong>e, De G<strong>en</strong>tse memorieboek<strong>en</strong> als spiegel van stedelijk historisch<br />
bewustzijn (14 de tot 16 de eeuw), Maatschappij voor Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> Oudheidkunde te G<strong>en</strong>t. Verhandel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>,<br />
22 (G<strong>en</strong>t: MGOG, 1998), pp. 50-51.<br />
9
Medieval Low Countries, dat door e<strong>en</strong> team van mediëvist<strong>en</strong> aan de universiteit<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>t,<br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> Leuv<strong>en</strong> is sam<strong>en</strong>gesteld <strong>en</strong> waar<strong>in</strong> beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> van alle<br />
bronn<strong>en</strong> uit de middeleeuwse Nederland<strong>en</strong> die het verled<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ‘verhal<strong>en</strong>de’ vorm hebb<strong>en</strong><br />
vastgelegd. Maar dergelijke heuristische <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vanwege hun specifieke opbouw<br />
<strong>en</strong> focus het onderzoek soms ook onbedoeld beperk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> opgelegd. Ev<strong>en</strong>als tal van andere<br />
repertoria beoogt Narrative Sources bijvoorbeeld e<strong>en</strong> tekstgeoriënteerde repertoriër<strong>in</strong>g van<br />
middeleeuwse verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>. In het licht van rec<strong>en</strong>te codicologische <strong>en</strong> filologische<br />
<strong>in</strong>zicht<strong>en</strong> draagt deze b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g het gevaar <strong>in</strong> zich dat onderzoekers te we<strong>in</strong>ig oog hebb<strong>en</strong><br />
voor het belang van de handschriftelijke context waar<strong>in</strong> afzonderlijke tekst<strong>en</strong> zijn overgeleverd.<br />
M<strong>en</strong> doet, zoals de codicoloog J.P. Gumbert het stelt, ‘de tekst<strong>en</strong> onrecht [aan] (…) als m<strong>en</strong> ze<br />
bekijkt zonder <strong>en</strong>ig oog te hebb<strong>en</strong> voor het gezelschap waar ze mee optrekk<strong>en</strong>’. 4 Dit geldt <strong>in</strong><br />
het bijzonder voor tekst<strong>en</strong> waarvan de onderl<strong>in</strong>ge sam<strong>en</strong>hang ons niet op het eerste gezicht<br />
duidelijk is, maar die desondanks <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong> schijnbaar doelbewust zijn sam<strong>en</strong> -<br />
gebracht <strong>in</strong> verzamelhandschrift<strong>en</strong>. Anders dan <strong>in</strong> het geval van m<strong>in</strong> of meer willekeurig<br />
sam<strong>en</strong>gestelde convolut<strong>en</strong> vertoont de <strong>in</strong>houd van e<strong>en</strong> verzamelhandschrift e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang die<br />
niet alle<strong>en</strong> tekstueel maar ook functioneel van aard is. Het is opmerkelijk dat juist tekst<strong>en</strong> die<br />
e<strong>en</strong> functie vervuld<strong>en</strong> <strong>in</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d<br />
vaak <strong>in</strong> soms verrass<strong>en</strong>de comb<strong>in</strong>aties met andersoortige tekst<strong>en</strong> zijn te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Daardoor<br />
ontl<strong>en</strong><strong>en</strong> ze hun betek<strong>en</strong>is niet <strong>en</strong>kel aan hun eig<strong>en</strong>lijke <strong>in</strong>houd, maar ook aan de context<br />
waar<strong>in</strong> ze zijn gepres<strong>en</strong>teerd. Deze constater<strong>in</strong>g leidde bij het sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van Narrative<br />
Sources herhaaldelijk tot vrag<strong>en</strong> over de wijze waarop de onderl<strong>in</strong>ge relatie tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tekst dragers adequaat kan word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het strakke keurslijf van e<strong>en</strong> databank. 5<br />
Uit die ervar<strong>in</strong>g is vervolg<strong>en</strong>s de <strong>in</strong>ternationale onderzoeksgeme<strong>en</strong>schap gegroeid die zich<br />
vanaf 2006, met de erk<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g <strong>en</strong> steun van het NWO, heeft geschaard achter het project<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>. E<strong>en</strong> analyse van de handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g als<br />
materiële spiegel van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de volle <strong>en</strong> late middeleeuw<strong>en</strong>. 6 Deze best<strong>en</strong>dig<strong>in</strong>g van de eerdere sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het<br />
kader van het Narrative Sources-project streeft ernaar de nieuwe behoeft<strong>en</strong> van onderzoekers<br />
<strong>in</strong> kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> om zo de databank als onderzoeks<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t te kunn<strong>en</strong> optimaliser<strong>en</strong>.<br />
Daarvoor gaat de aandacht allereerst uit naar de bestuder<strong>in</strong>g van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>in</strong> relatie tot de tekstuele <strong>en</strong> handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g hiervan.<br />
Het gaat hierbij speciaal om handschrift<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> verschill<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaak zelfs uite<strong>en</strong> -<br />
lop<strong>en</strong>de tekstsoort<strong>en</strong> zijn sam<strong>en</strong>gebracht – ‘her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong>’ dus. De motivaties van<br />
de sam<strong>en</strong>stellers van dergelijke handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> de functie die deze b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs -<br />
cultuur <strong>in</strong> laatmiddeleeuwse <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> <strong>in</strong> hun betrekk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met de<br />
buit<strong>en</strong>wereld vervuld<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> nader onderzoek. Daarnaast wil het project ook op basis van<br />
de tekstuele <strong>en</strong> materiële overlever<strong>in</strong>g de ‘her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong>’ problematiser<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong><br />
cultuurhistorische belangstell<strong>in</strong>g voor allerlei vorm<strong>en</strong> van <strong>in</strong>dividueel <strong>en</strong> collectief her<strong>in</strong>ner<strong>en</strong>.<br />
Ook hierbij gaat het zowel om her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
zelf als die waarmee deze met de sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g war<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong>.<br />
4<br />
J.P. Gumbert, Codicologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> – opzet voor e<strong>en</strong> term<strong>in</strong>ologie, Mededel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Afdel<strong>in</strong>g<br />
Letterkunde, Nieuwe Reeks, 67:2 (Amsterdam: Kon<strong>in</strong>klijke Nederlandse Academie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 2004),<br />
p. 7.<br />
5<br />
R<strong>en</strong>ée Nip, ‘Chang<strong>in</strong>g Demands, Chang<strong>in</strong>g Tools. A Survey of Narrative Historical Sources, Writt<strong>en</strong> dur<strong>in</strong>g the<br />
Middle Ages <strong>in</strong> the Northern Low Countries’, <strong>in</strong> Medieval Narrative Sources. A Gateway <strong>in</strong>to the Medieval M<strong>in</strong>d,<br />
ed. Werner Verbeke, Ludo Milis <strong>en</strong> Jean Gooss<strong>en</strong>s (Leuv<strong>en</strong>: Leuv<strong>en</strong> University Press, 2005), pp. 1-20.<br />
6<br />
De subsidie werd door het NWO toegek<strong>en</strong>d aan de Nederlandse Onderzoekschool Mediëvistiek <strong>in</strong> het kader van<br />
het programma ‘Internationaliser<strong>in</strong>g onderzoeksschol<strong>en</strong>’. Het sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>gsverband staat onder de leid<strong>in</strong>g van<br />
beide auteurs van deze bijdrage.<br />
10
In methodologisch opzicht sluit dit soort onderzoek aan bij de Memoria-Forschung, die niet<br />
alle<strong>en</strong> <strong>in</strong> Duitsland, maar <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> ook <strong>in</strong> de Angelsaksische <strong>en</strong> Franse onderzoekswereld<br />
stevig voet aan de grond heeft gekreg<strong>en</strong>. 7 De geografische focus van het project, t<strong>en</strong> slotte, ligt<br />
op Noordwest-Europa, <strong>en</strong> <strong>in</strong>zonderheid op de Nederland<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> de vijfti<strong>en</strong>de<br />
eeuw. Zo kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> lange periode word<strong>en</strong> nagegaan b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>religieuze</strong><br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de aard. Terwijl bijvoorbeeld de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> al<br />
e<strong>en</strong> grote rijkdom bied<strong>en</strong> aan verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de volle middeleeuw<strong>en</strong> die de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> het traditionele kloosterwez<strong>en</strong> weerspiegel<strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong> de Noordelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> vooral voor de late middeleeuw<strong>en</strong> goed gedocum<strong>en</strong>teerd, <strong>in</strong> het bijzonder voor<br />
de door de Moderne Devotie beïnvloede <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Aldus kunn<strong>en</strong> we<br />
door comparatief onderzoek <strong>in</strong>zicht vergar<strong>en</strong> <strong>in</strong> de mate van typologische cont<strong>in</strong>uïteit <strong>en</strong><br />
verander<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>in</strong> geografische overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>.<br />
De bijdrag<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze bundel bied<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eerste, voorzichtige neerslag van lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
door zowel ervar<strong>en</strong> specialist<strong>en</strong> als jonge onderzoekers <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> het resultaat van twee<br />
workshops georganiseerd <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brussel <strong>in</strong> het najaar van respectievelijk 2006 <strong>en</strong><br />
2007. To<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>d de codicologische <strong>en</strong> de cultuurhistorische <strong>in</strong>valshoek<br />
c<strong>en</strong>traal . De bedoel<strong>in</strong>g van beide bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> bestond er<strong>in</strong> eerst de expertise <strong>en</strong> de<br />
onderzoekservar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s die tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> <strong>in</strong>ter -<br />
nationaal congres te evaluer<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> breder, de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de Nederland<strong>en</strong> overstijg<strong>en</strong>d,<br />
kader te plaats<strong>en</strong>. Dit congres, getiteld Manuscript and Memory <strong>in</strong> North-Western Europe,<br />
1000-1500 heeft <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> plaats gevond<strong>en</strong> op 14 <strong>en</strong> 15 november 2008 <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Ter Apel <strong>en</strong> zal resulter<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>ternationale publicatie. De acta van de voorbereid<strong>en</strong>de<br />
workshops die <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> hier verzameld zijn, lat<strong>en</strong> <strong>in</strong> elk geval al zi<strong>en</strong> dat her<strong>in</strong>ner<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote verscheid<strong>en</strong>heid aan verschijn<strong>in</strong>gsvorm<strong>en</strong> k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, die<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d aan verander<strong>in</strong>g onderhevig war<strong>en</strong>. Om die geleidelijke verander<strong>in</strong>g<br />
duidelijk te mak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s ter bevorder<strong>in</strong>g van de overzichtelijkheid, zijn de hierna volg<strong>en</strong>de<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> gerangschikt <strong>in</strong> e<strong>en</strong> volgorde die zoveel mogelijk rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g houdt met de<br />
chronologie van de onderzochte cases. Voor e<strong>en</strong> toelicht<strong>in</strong>g op de thematiek van deze bijdrag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de methodologische keuzes die hier<strong>in</strong> zijn gemaakt, verlat<strong>en</strong> we nu echter ev<strong>en</strong><br />
deze chronologische volgorde t<strong>en</strong> voordele van e<strong>en</strong> veeleer problematiser<strong>en</strong>de pres<strong>en</strong>tatie.<br />
Het belang van de handschriftelijke context voor het begrip van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> blijkt <strong>in</strong><br />
het bijzonder uit de artikel<strong>en</strong> van Suzan Folkerts, Bas Diemel <strong>en</strong> Tjamke Snijders. Folkerts gaat<br />
<strong>in</strong> op de problematiek van verzamelhandschrift<strong>en</strong>, die nu al zo’n vijfti<strong>en</strong> jaar e<strong>en</strong> belangrijk<br />
onderzoeksobject vorm<strong>en</strong> voor filolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> codicolog<strong>en</strong>. De wet<strong>en</strong>schappelijke discussie<br />
betreft onder andere de te hanter<strong>en</strong> term<strong>in</strong>ologie <strong>en</strong> de relatie tuss<strong>en</strong> codicologische <strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>houdelijke aspect<strong>en</strong> van de onderzochte handschrift<strong>en</strong>. Aanvankelijk g<strong>in</strong>g de aandacht<br />
hierbij vooral uit naar de kant van de productie van verzamelhandschrift<strong>en</strong>, maar <strong>in</strong>middels is<br />
het perspectief verbreed <strong>en</strong> wordt ook het gebruik ervan bij het onderzoek betrokk<strong>en</strong>. 8 Folkerts<br />
7<br />
Als voorbeeld<strong>en</strong> van tr<strong>en</strong>dsett<strong>en</strong>de publicaties kan verwez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> naar onder meer Otto G. Oexle, ed.,<br />
Memoria als Kultur, Veröff<strong>en</strong>tlichung<strong>en</strong> des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 121 (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Vand<strong>en</strong>hoeck<br />
& Ruprecht, 1995 ); Jan Assmann, Religion und kulturelles Gedächtnis: zehn Studi<strong>en</strong> (Münch<strong>en</strong>: Beck, 2000);<br />
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance: Memory and Oblivion at the End of the First Mill<strong>en</strong>nium (Pr<strong>in</strong>ceton:<br />
Pr<strong>in</strong>ceton University Press, 1994); Elisabeth M.C. van Houts, ed., Medieval Memories: M<strong>en</strong>, Wom<strong>en</strong> and the Past,<br />
700-1300 (Lond<strong>en</strong>-New York: Longman, 2001); Michel Lauwers, La mémoire des ancêtres, le souci des morts.<br />
Morts, rites et société au Moy<strong>en</strong> Âge (diocèse de Liège, XI e -XIII e siècles), Théologie historique, 103 (Paris:<br />
Beauchesne, 1997).<br />
8<br />
Dat blijkt ook uit het door Lucie Doležalova geplande <strong>in</strong>ternationale congres Medieval Manuscript<br />
Miscellanies: Composition, Authorship, Use dat zal plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong> aan de Karelsuniversiteit te Praag van 24 tot 26<br />
augustus 2009.<br />
11
toont aan dat <strong>in</strong> e<strong>en</strong> verzamelhandschrift, afhankelijk van de gebruikscontext, meer dan één<br />
ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gspr<strong>in</strong>cipe kan word<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>. Gebruikers kunn<strong>en</strong> met andere woord<strong>en</strong><br />
andere dan door de produc<strong>en</strong>t beoogde <strong>en</strong> ook van elkaar afwijk<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong>zelfde tekstverzamel<strong>in</strong>g gev<strong>en</strong>. In geval van het door haar onderzochte verzamelhandschrift<br />
uit het cisterciënzer klooster van Villers verschoof de functie van het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> bevestig<strong>en</strong><br />
van groepsid<strong>en</strong>titeit <strong>in</strong> de veerti<strong>en</strong>de naar die van spirituele vorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Snijders onderscheidt <strong>in</strong> haar verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d onderzoek van vier<strong>en</strong>dertig hagiografische handschrift<strong>en</strong><br />
uit de periode van de ti<strong>en</strong>de tot de twaalfde eeuw e<strong>en</strong> primaire <strong>en</strong> e<strong>en</strong> secundaire<br />
gebruikscontext. Onder de primaire gebruikscontext verstaat zij de directe, concrete functie van<br />
het handschrift b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kloostermur<strong>en</strong>: de manier waarop het handschrift <strong>in</strong> praktische<br />
term<strong>en</strong> werd gebruikt <strong>en</strong> de plaats waar dit gebeurde. De secundaire gebruikscontext, zoals<br />
bijvoorbeeld de functie die e<strong>en</strong> handschrift kon hebb<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong>,<br />
beschouwt zij als e<strong>en</strong> daarvan afgeleide. Snijders gaat allereerst op zoek naar method<strong>en</strong> om via<br />
materiële <strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke spor<strong>en</strong> aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> over het primaire gebruik. Zij is<br />
daarbij vooral geïnteresseerd <strong>in</strong> de vraag of handschrift<strong>en</strong> voornamelijk di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor<br />
voorgedrag<strong>en</strong> lez<strong>in</strong>g <strong>in</strong> e<strong>en</strong> rituele context dan wel voor eerder <strong>in</strong>formele lectuur. Zij stelt<br />
tev<strong>en</strong>s vast dat beide groep<strong>en</strong> die aldus kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> <strong>in</strong> de selectie <strong>en</strong><br />
ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de tekst<strong>en</strong> (formele teg<strong>en</strong>over <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang) <strong>en</strong> leeswijze (gefrag -<br />
m<strong>en</strong>teerd of als geheel) verschill<strong>en</strong>. Dit leidt tot de veronderstell<strong>in</strong>g dat voor heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s<br />
geldt dat de secundaire gebruikscontext door de primaire werd bepaald: de manier waarop<br />
handschrift<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> had sterke <strong>in</strong>vloed op de betek<strong>en</strong>is van de hagiografie voor de<br />
monastieke geme<strong>en</strong>schap.<br />
Diemel bestudeert <strong>in</strong> zijn eerste, korte bijdrage de receptie van de vijfti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
collatieprek<strong>en</strong> die Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck voor de vrouw<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong><br />
Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> zou hebb<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> tot de oudste vrouw<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de geschied<strong>en</strong>is van de Moderne Devotie. Diemel gaat <strong>in</strong> het bijzonder <strong>in</strong> op e<strong>en</strong><br />
handschrift uit de tweede helft van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw, dat heeft toebehoord aan het vrouw<strong>en</strong>klooster<br />
S<strong>in</strong>t-Agniet<strong>en</strong> <strong>in</strong> Arnhem. Aan de hand hiervan hoopt hij meer te kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> over<br />
de rol <strong>en</strong> de functie van tekst<strong>en</strong> als die van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gscultuur bij de<br />
Moderne Devotie. Door zowel de complexe ontstaanscontext van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>cks collatieprek<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> overweg<strong>in</strong>g te nem<strong>en</strong> als de wijze waarop die prek<strong>en</strong> hun plaats hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
Arnhemse verzamelhandschrift, kan hij concluder<strong>en</strong> dat deze geestelijke toesprak<strong>en</strong>, hoewel op<br />
het eerste gezicht ge<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> belangrijke rol moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gespeeld <strong>in</strong> de<br />
vorm<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> aan het verled<strong>en</strong> referer<strong>en</strong>de groepsid<strong>en</strong>titeit. De collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck<br />
strekt<strong>en</strong> immers niet <strong>en</strong>kel tot ler<strong>in</strong>g maar maakt<strong>en</strong> ook dat de Arnhemse zusters zich via de<br />
geregelde lectuur ervan kond<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met de eerste zusters uit Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>.<br />
De betrekkelijkheid van de <strong>in</strong>tr<strong>in</strong>sieke doelstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van specifieke tekstg<strong>en</strong>res komt ook naar<br />
vor<strong>en</strong> uit de bijdrage van Valerie Vermass<strong>en</strong>. Stilistische eig<strong>en</strong>aardighed<strong>en</strong> roep<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
eerste <strong>in</strong>stantie vrag<strong>en</strong> op over het g<strong>en</strong>re waartoe de door haar besprok<strong>en</strong> veerti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
klaagzang van Willem Jorda<strong>en</strong>s naar aanleid<strong>in</strong>g van het overlijd<strong>en</strong> van di<strong>en</strong>s jonge<br />
medebroeder Jan Spieghel moet word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. Vermass<strong>en</strong> suggereert dat het hier om<br />
e<strong>en</strong> retorische stijloef<strong>en</strong><strong>in</strong>g gaat die wellicht niet onmiddellijk bedoeld was om <strong>in</strong> de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> van het klooster te functioner<strong>en</strong>, laat staan om e<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>cultus voor<br />
te bereid<strong>en</strong>. De tekst is ev<strong>en</strong>wel uitsluit<strong>en</strong>d overgeleverd <strong>in</strong> vijf Zuidnederlandse verzamelhandschrift<strong>en</strong><br />
uit de vijfti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de eeuw die, behalve de klaagzang, historio- <strong>en</strong><br />
hagiografische her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> deze overlever<strong>in</strong>g mag m<strong>en</strong> aannem<strong>en</strong> dat<br />
latere gebruikers de klaagzang toch als e<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst zijn gaan lez<strong>en</strong>.<br />
Ko<strong>en</strong> Goudriaan stelt de scherpe scheidslijn die meestal wordt gehanteerd tuss<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de z<strong>in</strong> van bibliotheekbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> archivalia ter discussie. Hij hanteert het concept<br />
12
‘memoriecomplex’, waarb<strong>in</strong>n<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de tekstsoort<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol kond<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>. C<strong>en</strong>traal <strong>in</strong><br />
zijn bijdrage staat de codicologische, <strong>in</strong>houdelijke <strong>en</strong> historische analyse van e<strong>en</strong> handschrift<br />
uit het midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw waar<strong>in</strong> zowel e<strong>en</strong> kroniek als e<strong>en</strong> cartularium van<br />
het S<strong>in</strong>t-Margarethaklooster te Gouda zijn sam<strong>en</strong>gebracht. Het is duidelijk dat de kroniek het<br />
id<strong>en</strong>titeitsbesef van het conv<strong>en</strong>t versterkte <strong>en</strong> bijdroeg tot de best<strong>en</strong>dig<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> kort tevor<strong>en</strong><br />
doorgevoerde kloosterreformatie na dec<strong>en</strong>nia van economische, bestuurlijke <strong>en</strong> discipl<strong>in</strong>aire<br />
moeilijkhed<strong>en</strong>. Daarnaast blijkt dat ook de <strong>in</strong>houd van het cartularium zo was gestructureerd<br />
dat het eerder <strong>in</strong> functie van de herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van de weldo<strong>en</strong>ers stond dan dat het als louter<br />
economisch -adm<strong>in</strong>istratief docum<strong>en</strong>t moest di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Kroniek <strong>en</strong> cartularium war<strong>en</strong> dus als één<br />
geheel ontworp<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondersteund<strong>en</strong> de twee compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de memoria-cultuur<br />
kan onderscheid<strong>en</strong>: geschiedher<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>en</strong> herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van de overled<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het handschrift<br />
bedi<strong>en</strong>de ev<strong>en</strong>wel e<strong>en</strong> andere categorie her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> dan het ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bewaarde<br />
necrologium van hetzelfde conv<strong>en</strong>t, dat als onderdeel van e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>oemd kapittelboek <strong>in</strong> de<br />
liturgische her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> fungeerde. Maar ook uit deze relatief zelfstandige getuige<br />
van de liturgische memoria <strong>in</strong> het Goudse conv<strong>en</strong>t blijkt dat naar het besef van de zusters<br />
van S<strong>in</strong>t-Margaretha behalve de <strong>in</strong>gezet<strong>en</strong><strong>en</strong> ook de weldo<strong>en</strong>ers deel uitmaakt<strong>en</strong> van de<br />
kloosterid<strong>en</strong>titeit .<br />
In de bijdrag<strong>en</strong> van Brigitte Meijns <strong>en</strong> Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong> wordt verder <strong>in</strong>gegaan op de<br />
motivaties <strong>en</strong> keuzes die t<strong>en</strong> grondslag lag<strong>en</strong> aan de vervaardig<strong>in</strong>g van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de doorslaggev<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is die het eig<strong>en</strong>tijdse perspectief van middeleeuwse historiograf<strong>en</strong><br />
daarbij speelde. Meijns zoekt e<strong>en</strong> verklar<strong>in</strong>g voor de manier waarop de nagedacht<strong>en</strong>is van<br />
Otfried (†1086), stichter <strong>en</strong> eerste prior van Watt<strong>en</strong> bij S<strong>in</strong>t-Omaars, <strong>in</strong> het klooster werd<br />
bewaard. Kort na di<strong>en</strong>s dood figureerde hij al <strong>in</strong> twee mirakelverhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstreeks 1100<br />
werd de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan hem <strong>in</strong> de Watt<strong>en</strong>se sticht<strong>in</strong>gskroniek opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ondanks zijn<br />
onteg<strong>en</strong>sprekelijke verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g werd hij niet als e<strong>en</strong><br />
heilige gezi<strong>en</strong>. Meijns’ analyse legt duidelijk bloot dat de nagedacht<strong>en</strong>is van Otfried <strong>in</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>schap van Watt<strong>en</strong> maar ook erbuit<strong>en</strong> niet onproblematisch was <strong>en</strong> dat het ge<strong>en</strong> s<strong>in</strong>ecure<br />
moet zijn geweest om deze complexe persoonlijkheid op pass<strong>en</strong>de wijze <strong>in</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g vast<br />
te legg<strong>en</strong>.<br />
Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong> bevestigt de constater<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van onder andere Goudriaan, dat tijd<strong>en</strong>s de<br />
middeleeuw<strong>en</strong> vooral <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>de verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, die de id<strong>en</strong>titeit van de groep dreigd<strong>en</strong> aan<br />
te tast<strong>en</strong>, aanleid<strong>in</strong>g war<strong>en</strong> om her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> te vervaardig<strong>en</strong>. Vanderputt<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adert<br />
deze problematiek vanuit het concept ‘Er<strong>in</strong>nerungskultur’, ontwikkeld door de egyptoloog<br />
Jan Assmann, dat staat voor het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> chronologisch coher<strong>en</strong>te <strong>en</strong> legitimer<strong>en</strong>de<br />
<strong>in</strong>terpretatie van het groepsverled<strong>en</strong>. In de casus die hij uitwerkt rond het historiografische<br />
werk van de laat elfde-eeuwse b<strong>en</strong>edictijner monnik Simon van S<strong>in</strong>t-Bertijns, onderscheidt<br />
Vanderputt<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> bijzondere paradox. Waar verhal<strong>en</strong>de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> die zo<br />
typer<strong>en</strong>d zijn voor de ontwikkel<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerungskultur <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe de historiciteit <strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>stitutionele cont<strong>in</strong>uïteit van e<strong>en</strong> kloostergeme<strong>en</strong>schap moest<strong>en</strong> legitimer<strong>en</strong>, blijkt dat ze<br />
tegelijkertijd op de langere termijn juist e<strong>en</strong> proces van vervreemd<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de hand kond<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> . De oorzaak hiervan lag daar<strong>in</strong> dat auteurs nu e<strong>en</strong>maal hun tekst<strong>en</strong> vervaardigd<strong>en</strong> met<br />
<strong>in</strong> het achterhoofd hun eig<strong>en</strong>tijdse ag<strong>en</strong>da’s, waarmee zij het verled<strong>en</strong> naar hun hand zett<strong>en</strong>. Op<br />
die manier kond<strong>en</strong> del<strong>en</strong> van het verled<strong>en</strong> voor volg<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eraties onbereikbaar word<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>als bij Vanderputt<strong>en</strong> staat ook bij Anne Bollmann de Er<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gskultur c<strong>en</strong>traal <strong>en</strong> vestigt<br />
zij <strong>in</strong> het bijzonder de aandacht op de wisselwerk<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<br />
ervan die tot onbewust gestuurde verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> leidt. Bollmann wijst op de opmerkelijke<br />
onderl<strong>in</strong>ge verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> laatmiddeleeuwse zusterboek<strong>en</strong>, vervaardigd <strong>in</strong> vrouw<strong>en</strong> -<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>in</strong> kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Moderne Devot<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Noordelijke Nederland<strong>en</strong>. Haar<br />
vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek toont aan dat de werkwijz<strong>en</strong> van de zustergeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> bij het<br />
vastlegg<strong>en</strong> van hun verled<strong>en</strong> sterk van elkaar afwek<strong>en</strong>, zelfs als het g<strong>in</strong>g om conv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die<br />
13
nauwe band<strong>en</strong> onderhield<strong>en</strong>. Dit kon de keuze voor e<strong>en</strong> bepaalde tekstsoort betreff<strong>en</strong>, maar ook<br />
de selectie van het materiaal <strong>en</strong> de wijze van vertell<strong>en</strong>. Achtergrond <strong>en</strong> verklar<strong>in</strong>g moet<strong>en</strong> nog<br />
word<strong>en</strong> onderzocht <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> kan de tweede bijdrage van Bas Diemel hiervoor richt<strong>in</strong>g -<br />
gev<strong>en</strong>d zijn. Diemel poogt namelijk de verschill<strong>en</strong> <strong>in</strong> de rol <strong>en</strong> vorm van de collectieve<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> laatmiddeleeuwse geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Moderne Devot<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Zuidelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> verschil <strong>in</strong> groepscultuur, waarvan zij deel uitmaakt<strong>en</strong>.<br />
Desondanks vertoond<strong>en</strong> de door Diemel onderzochte geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> onderl<strong>in</strong>g grote<br />
gelijk<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> war<strong>en</strong> ze nauw met elkaar verbond<strong>en</strong>.<br />
Arnoud-Jan Bijsterveld <strong>en</strong> Paul Trio behandel<strong>en</strong> specifieke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van lek<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> relatie tot religieuz<strong>en</strong>. Hun onderzoek<strong>en</strong> zijn gebaseerd op voornamelijk docum<strong>en</strong>taire<br />
bronn<strong>en</strong> . Bijsterveld gaat het gebruik <strong>en</strong> de betek<strong>en</strong>is na van de term memoria <strong>in</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsoorkond<strong>en</strong><br />
die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de liturgische her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> <strong>in</strong> de volle middel -<br />
eeuw<strong>en</strong>. Hij leidt hieruit af dat het cluniac<strong>en</strong>zer gedachtegoed op dit gebied zich onder <strong>in</strong>vloed<br />
van de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g verbreidde van de hoge geestelijkheid via<br />
wereldlijke vorst<strong>en</strong> naar de adel. De liturgische gedacht<strong>en</strong>is g<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van<br />
de wederkerigheid tuss<strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>de verwant<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>. Dit bevestigt<br />
de opvatt<strong>in</strong>g dat lek<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> die tijd steeds meer associeerd<strong>en</strong> met monastieke rituel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong>, <strong>in</strong> dit geval <strong>in</strong> de context van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong>. Trio van zijn kant verschuift<br />
de aandacht naar de late middeleeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> geeft e<strong>en</strong> overzicht van het onderzoek tot dusverre<br />
van persoonsgebond<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong>, waarbij arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> misvier<strong>in</strong>g werd<strong>en</strong> gecomb<strong>in</strong>eerd<br />
<strong>in</strong> de dod<strong>en</strong>herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g met het duidelijke oogmerk de tijd die overled<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> het vagevuur<br />
moest<strong>en</strong> doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> te verkort<strong>en</strong>. De voornaamste bronn<strong>en</strong> hiervoor zijn sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong>,<br />
testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> obituaria of jaargetijd<strong>en</strong>registers. Het onderzoek naar de betek<strong>en</strong>is van die<br />
laatmiddeleeuwse jaargetijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> bev<strong>in</strong>dt zich op dit mom<strong>en</strong>t nog <strong>in</strong> het<br />
beg<strong>in</strong>stadium , maar Trio’s overzicht vormt e<strong>en</strong> duidelijke uitnodig<strong>in</strong>g tot, <strong>en</strong> ondersteun<strong>in</strong>g<br />
voor, verder onderzoek.<br />
Elisabeth van Houts <strong>en</strong> Truus van Buer<strong>en</strong> ton<strong>en</strong> het belang van e<strong>en</strong> multidiscipl<strong>in</strong>aire<br />
aanpak <strong>in</strong> het memoria-onderzoek aan door naast tekstuele bronn<strong>en</strong> ook de studie van<br />
object<strong>en</strong> op de voorgrond te plaats<strong>en</strong>. Object<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> tekstuele bronn<strong>en</strong> van middeleeuwse<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> duidelijk te bevestig<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan te vull<strong>en</strong>. Beide auteurs houd<strong>en</strong> zich<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bezig met her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van lek<strong>en</strong>families die geassocieerd zijn met<br />
<strong>religieuze</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. In haar onderzoek naar de commemoratieve traditie <strong>in</strong> de familie van<br />
de War<strong>en</strong>nes, e<strong>en</strong> Anglo-Normandisch geslacht dat zich via huwelijk ook met Vlaamse roots<br />
<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> had verrijkt, <strong>in</strong>teresseert van Houts zich op basis van zowel tekst<strong>en</strong> als funeraire<br />
object<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g vooral voor de vraag waarom <strong>en</strong> hoe dergelijke<br />
commemoratieve tradities uitstierv<strong>en</strong>. Dit onderzoek br<strong>en</strong>gt haar tot de conclusie dat het e<strong>in</strong>de<br />
van zo’n traditie vaak pas zichtbaar wordt met het beg<strong>in</strong> van e<strong>en</strong> nieuwe. Van Houts constateert<br />
daarbij net als Goudriaan, Vanderputt<strong>en</strong> <strong>en</strong> Bollmann, de bepal<strong>en</strong>de rol van crisissituaties <strong>en</strong> de<br />
<strong>in</strong>vloed van het eig<strong>en</strong>tijdse perspectief van herd<strong>en</strong>kers op de vormgev<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong>.<br />
Afhankelijk van hun relevantie werd<strong>en</strong> oude tradities gemakkelijk door nieuwe<br />
vervang<strong>en</strong> . Daarnaast waarschuwt van Houts onderzoekers ervoor niet te verget<strong>en</strong> dat veel<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> , zeker op het niveau van het familiale geheug<strong>en</strong>, nooit zull<strong>en</strong> zijn<br />
opgetek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> op andere wijz<strong>en</strong>, via mondel<strong>in</strong>ge overlever<strong>in</strong>g of bewaarde object<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> voortbestaan.<br />
Van Buer<strong>en</strong> bespreekt de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> zoals deze gestalte kreeg <strong>in</strong> memorietafels,<br />
gemaakt <strong>in</strong> opdracht van lek<strong>en</strong>weldo<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> uitgestald <strong>in</strong> (semi-)publieke <strong>religieuze</strong><br />
ruimt<strong>en</strong>. Behalve e<strong>en</strong> functie <strong>in</strong> de memoria hadd<strong>en</strong> ze ook e<strong>en</strong> didactische <strong>en</strong> sociaalmaatschappelijke<br />
functie. Ze bevatt<strong>en</strong> historische <strong>in</strong>formatie <strong>en</strong> stond<strong>en</strong> daarmee t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste<br />
van de k<strong>en</strong>nis van het verled<strong>en</strong>. De afwijk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de door Van Buer<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> schilder<strong>in</strong>g<br />
14
die <strong>in</strong> het midd<strong>en</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw werd vervaardigd voor het regulariss<strong>en</strong>klooster van<br />
Mariënpoel bij Leid<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van e<strong>en</strong> vroegere memorietafel uit de jar<strong>en</strong> 1450 waarvoor<br />
het werk als vervang<strong>in</strong>g moest di<strong>en</strong><strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> het gevolg van e<strong>en</strong> bewuste <strong>in</strong>greep<br />
van de opdrachtgeefster, Johanna van Zwiet<strong>en</strong>, opnieuw <strong>in</strong>gegev<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds<br />
perspectief .<br />
Als afsluit<strong>in</strong>g van deze bundel ker<strong>en</strong> we terug naar de oorsprong van het project <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>, namelijk de databank The Narrative Sources from the Medieval Low<br />
Countries. S<strong>in</strong>ds september 2007 wordt immers gewerkt aan e<strong>en</strong> volledig nieuwe software voor<br />
dit repertorium, die de gebruiksvri<strong>en</strong>delijkheid, zowel voor de beheerders als de gebruikers,<br />
moet vergrot<strong>en</strong>. Tegelijkertijd zijn ook aanpass<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gepland aan de structuur van de databank<br />
die uitdrukkelijk rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g houd<strong>en</strong> met de ervar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> opgedaan <strong>in</strong> de loop van het project<br />
<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>. Jero<strong>en</strong> Deploige, Bert Call<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Guy De Tré br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van<br />
deze werkzaamhed<strong>en</strong> verslag uit.<br />
15
VREEMDEN VOOR ELKAAR. HET ONDERBROKEN GEHEUGEN VAN<br />
MONASTIEKE GROEPEN TIJDENS DE VOLLE MIDDELEEUWEN<br />
Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong><br />
Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
Al s<strong>in</strong>ds het beg<strong>in</strong> van de moderne geschiedwet<strong>en</strong>schap word<strong>en</strong> onderzoekers gefasc<strong>in</strong>eerd<br />
door het ars<strong>en</strong>aal rituele, iconografische, mondel<strong>in</strong>ge <strong>en</strong> schriftelijke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
waarmee middeleeuwse <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> aansluit<strong>in</strong>g zocht<strong>en</strong> met het verled<strong>en</strong>.<br />
Terwijl het onderzoek zich oorspronkelijk richtte op de feit- <strong>en</strong> persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>in</strong>houd<br />
van de memoria, wijz<strong>en</strong> studies uit de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia steeds nadrukkelijker op de<br />
meervoudige functie van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g zelf, ook al blijkt die niet altijd uit e<strong>en</strong> eerste lectuur<br />
van de bronn<strong>en</strong>. Tot de voornaamste doele<strong>in</strong>d<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> het tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>schap met overled<strong>en</strong> groepsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
aan stichters <strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers, maar ook het stur<strong>en</strong> van de perman<strong>en</strong>te zoektocht naar e<strong>en</strong><br />
collectieve historische id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> naar maatschappelijke <strong>en</strong> <strong>in</strong>stitutionele legitimiteit. 1<br />
Nochtans is het niet omdat her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> zich <strong>in</strong> de loop der eeuw<strong>en</strong> ontwikkeld<strong>en</strong><br />
tot ‘één van de primaire tak<strong>en</strong> van <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>’ – zoals op de uitnodig<strong>en</strong>de<br />
abstract voor dit Contactforum werd gesteld – dat we ons er toe mog<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> verleid<strong>en</strong> hun rol<br />
<strong>in</strong> die milieus als e<strong>en</strong> natuurlijk gegev<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong>. Veel vorm<strong>en</strong> van de memoria die <strong>in</strong>gebakk<strong>en</strong><br />
lijk<strong>en</strong> <strong>in</strong> het middeleeuwse kloosterlev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> immers we<strong>in</strong>ig uitstaans met het primitieve<br />
monastieke ideaal <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> pas na geruime tijd op grote schaal, <strong>en</strong> met <strong>en</strong>ige systematiek,<br />
toegepast. 2 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou het verkeerd zijn deze <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> te associër<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
onveranderlijk <strong>en</strong> <strong>en</strong>kelvoudig discours over de plaats van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het lev<strong>en</strong> van<br />
1<br />
Het lijkt mij we<strong>in</strong>ig z<strong>in</strong>vol hier e<strong>en</strong> exhaustieve bibliografie te gev<strong>en</strong> van het rec<strong>en</strong>te onderzoek naar de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van <strong>religieuze</strong> groep<strong>en</strong>. Het mag volstaan te verwijz<strong>en</strong> naar de bibliografie <strong>in</strong> Arnoud-Jan<br />
A. Bijsterveld, Do Ut Des. Gift Giv<strong>in</strong>g, Memoria, and Conflict Managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the Medieval Low Countries<br />
(Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2007), <strong>in</strong> het bijzonder <strong>in</strong> het hoofdstuk ‘In Memoriam Mei: Hollow Phrase or Int<strong>en</strong>tional<br />
Formula? The Evid<strong>en</strong>ce from the Southern Low Countries’. Met dank aan Melissa Provijn voor het nalez<strong>en</strong> van<br />
dit artikel. Voor e<strong>en</strong> uitgewerkte versie van dit verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d artikel verwijs ik naar Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Individual<br />
Experi<strong>en</strong>ce, Collective Remembrance, and the Politics of Monastic Reform <strong>in</strong> High Medieval Flanders’, te<br />
verschijn<strong>en</strong> <strong>in</strong> Early Medieval Europe.<br />
2<br />
Over de rol van memoria als didactische methode, zie Mary J. Carruthers, The Book of Memory. A Study of<br />
Memory <strong>in</strong> Medieval Culture (Cambridge, New York <strong>en</strong> Melbourne: Cambridge University Press, 1993³). Voor de<br />
plaats van de <strong>in</strong>stitutionele <strong>en</strong> biografische her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> vroegmiddeleeuwse kloosters, zie Cather<strong>in</strong>e Cubitt,<br />
‘Monastic Memory and Id<strong>en</strong>tity <strong>in</strong> Early Anglo-Saxon England’, <strong>in</strong> Social Id<strong>en</strong>tity <strong>in</strong> Early Medieval Brita<strong>in</strong>, ed.<br />
W.O. Frazer <strong>en</strong> A. Tyrell (London: Cont<strong>in</strong>uum International Publish<strong>in</strong>g Group, 2000), pp. 253-76.<br />
17
de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 3 Teg<strong>en</strong>woordig is m<strong>en</strong> het er over e<strong>en</strong>s dat zowel hun gebruik als de<br />
betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> toeschreef <strong>in</strong> relatie stond<strong>en</strong> tot tijds- <strong>en</strong> contextgebond<strong>en</strong><br />
behoeft<strong>en</strong>. 4<br />
Die vaststell<strong>in</strong>g werkt zowel remm<strong>en</strong>d als bevrijd<strong>en</strong>d voor verder onderzoek. Enerzijds<br />
relativeert ze ons vermog<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> uit de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> te begrijp<strong>en</strong> wanneer het niet<br />
meer mogelijk is ze terug te plaats<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> meervoudige ontstaans- <strong>en</strong> gebruikscontext.<br />
Anderzijds wordt het mogelijk concrete betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> die<br />
op het eerste zicht niet meer war<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> gedachteloze voortzett<strong>in</strong>g van eeuw<strong>en</strong>oude<br />
gewoont<strong>en</strong>. 5 Het voortbestaan over vele eeuw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> rijk corpus <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g veronderstelt immers e<strong>en</strong> cont<strong>in</strong>ue bevrag<strong>in</strong>g naar de z<strong>in</strong> <strong>en</strong> onz<strong>in</strong> van de<br />
omgang met het verled<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het bewijs voor die stell<strong>in</strong>g ligt, zoals we verder zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, <strong>in</strong><br />
de verrass<strong>en</strong>d wispelturige omgang van kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met hun eig<strong>en</strong> groepsverled<strong>en</strong>.<br />
In deze bijdrage wil ik aan de hand van <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> uit de elfde <strong>en</strong> twaalfde eeuw<br />
het historische zelfbeeld van kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> gedeelde ervar<strong>in</strong>g problematiser<strong>en</strong>.<br />
C<strong>en</strong>traal daarbij staat de vaststell<strong>in</strong>g dat e<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>de spirituele, <strong>in</strong>stitutionele of<br />
maatschappelijke context niet alle<strong>en</strong> aanleid<strong>in</strong>g gaf tot doelbewuste <strong>in</strong>terv<strong>en</strong>ties <strong>in</strong> het<br />
geheug<strong>en</strong> van deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, maar ook tot spontane vervreemd<strong>in</strong>gsverschijnsel<strong>en</strong>,<br />
waarbij kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> het moeilijk kreg<strong>en</strong> aansluit<strong>in</strong>g te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> bij hun voorgangers. De<br />
paradox van deze vervreemd<strong>in</strong>g is dat ze vaak veroorzaakt werd door de <strong>in</strong>grep<strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
collectieve geheug<strong>en</strong> van vroegere g<strong>en</strong>eraties archiefbeheerders <strong>en</strong> historiograf<strong>en</strong>, wier<br />
voornaamste bedoel<strong>in</strong>g was het verled<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds perspectief te plaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> er e<strong>en</strong><br />
z<strong>in</strong>volle voed<strong>in</strong>gsbodem van te mak<strong>en</strong> voor de collectieve id<strong>en</strong>titeit van hun eig<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap . Met andere woord<strong>en</strong>: door het verled<strong>en</strong> te ontsluit<strong>en</strong> voor hun eig<strong>en</strong> tijd<br />
maakt<strong>en</strong> ze het voor latere g<strong>en</strong>eraties moeilijk betek<strong>en</strong>is te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong> het verled<strong>en</strong>. Tegelijk<br />
stell<strong>en</strong> we vast dat geschiedschrijvers die het groepsverled<strong>en</strong> met succes naar hun hand wist<strong>en</strong><br />
te zett<strong>en</strong> zelf ook niet ontsnapt<strong>en</strong> aan verschijnsel<strong>en</strong> van vervreemd<strong>in</strong>g. T<strong>en</strong> slotte wil ik kort<br />
stilstaan bij de vaststell<strong>in</strong>g dat vervreemd<strong>in</strong>gsverschijnsel<strong>en</strong> bij groep<strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet<br />
zonder meer omkeerbaar war<strong>en</strong>: zo gaf de beschikbaarheid <strong>en</strong> het regelmatige gebruik van<br />
diverse <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g niet noodzakelijk aanleid<strong>in</strong>g tot e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>te blik op<br />
het collectieve verled<strong>en</strong>.<br />
1. VAN GEDÄCHTNISKULTUR NAAR ERINNERUNGSKULTUR<br />
Er zijn verschill<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om de volle middeleeuw<strong>en</strong> te beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> cruciale<br />
overgangsperiode <strong>in</strong> de omgang van kloostergeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> met het collectieve verled<strong>en</strong>.<br />
Hoewel <strong>religieuze</strong> groep<strong>en</strong> al tijd<strong>en</strong>s de vroege middeleeuw<strong>en</strong> actief war<strong>en</strong> <strong>in</strong> het beher<strong>en</strong><br />
van <strong>in</strong>stitutionele <strong>en</strong> persoonsgebond<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 6 stemt dit gedrag overe<strong>en</strong> met wat de<br />
3<br />
Bijvoorbeeld aangetoond <strong>in</strong> Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of<br />
the First Mill<strong>en</strong>nium (Pr<strong>in</strong>ceton: Pr<strong>in</strong>ceton University Press, 1994) <strong>en</strong> Robert F. Berkhofer, Day of Reckon<strong>in</strong>g.<br />
Power and Accountability <strong>in</strong> Medieval France (Philadelphia: University of P<strong>en</strong>nsylvania Press, 2004).<br />
4<br />
Geary, Phantoms, pp. 19 <strong>en</strong> 116 <strong>en</strong> Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘‘Literate Memory’ and Social Reassessm<strong>en</strong>t <strong>in</strong> T<strong>en</strong>th-<br />
C<strong>en</strong>tury Monasticism’, Mediaevistik: Internationale Zeitschrift fur <strong>in</strong>terdiszipl<strong>in</strong>äre Mittelalterforschung, 17<br />
(2004), pp. 65-66.<br />
5<br />
Zie onder andere Karl Schmid <strong>en</strong> Joachim Wollasch, ‘Die Geme<strong>in</strong>schaft der Leb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> und Verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Zeugniss<strong>en</strong> des Mittelalters’, Frühmittelalterliche Studi<strong>en</strong>, 1 (1967), pp. 365-405, ‘Memoria als Kultur’, <strong>in</strong><br />
Memoria als Kultur, ed. Otto Gerhard Oexle (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Vand<strong>en</strong>hoeck und Ruprecht, 1995), pp. 9-78 <strong>en</strong> Hans<br />
Werner Goetz, ‘Die Geg<strong>en</strong>wart der Vergang<strong>en</strong>heit im früh- und hochmittelalterlich<strong>en</strong> Geschichtsbewußtse<strong>in</strong>’, <strong>in</strong><br />
Vorstellungsgeschichte. Gesammelte Schrift<strong>en</strong> zu Wahrnehmung<strong>en</strong>, Deutung<strong>en</strong> und Vorstellung<strong>en</strong> im Mittelalter,<br />
ed. A. Aurast, S. Ell<strong>in</strong>g, B. Freud<strong>en</strong>burg et al. (Bochum: W<strong>in</strong>kler, 2007), pp. 453-76.<br />
18
egyptoloog Jan Assmann omschreef als e<strong>en</strong> Gedächtniskultur. 7 Hij verstond daaronder cultur<strong>en</strong><br />
waar<strong>in</strong> sommige her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong> betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op het vrij rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> meestal<br />
<strong>in</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>formele <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>gerichte context doorgegev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Andere her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
verwijz<strong>en</strong> dan naar het <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>natuurlijke sfeer gehulde ontstaan van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap,<br />
werk<strong>en</strong> legitimer<strong>en</strong>d <strong>en</strong> word<strong>en</strong> meestal overgedrag<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> rituele context. 8 Dat veranderde<br />
<strong>in</strong> de loop van de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> elfde eeuw, to<strong>en</strong> er <strong>in</strong> de kloosters van het oude Karol<strong>in</strong>gische rijk<br />
e<strong>en</strong> verruim<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sifiër<strong>in</strong>g van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> plaatsgreep. 9 M<strong>en</strong> is het er<br />
teg<strong>en</strong>woordig over e<strong>en</strong>s dat dat proces verband houdt met verschuiv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de verdel<strong>in</strong>g van<br />
macht <strong>en</strong> gezag. 10 In de loop van de ti<strong>en</strong>de eeuw werd immers duidelijk dat het c<strong>en</strong>trum van<br />
politieke macht <strong>in</strong> het Frankische rijk aan het verschuiv<strong>en</strong> was naar het regionale <strong>en</strong> lokale<br />
niveau. Religieuze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, die al verzwakt war<strong>en</strong> door de <strong>in</strong>vall<strong>en</strong> van de<br />
Noormann<strong>en</strong> <strong>en</strong> de politieke <strong>in</strong>stabiliteit van rond het jaar 900, ondervond<strong>en</strong> aan d<strong>en</strong> lijve wat<br />
deze verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong>hield<strong>en</strong>. Terwijl her<strong>en</strong> als de graaf van Vlaander<strong>en</strong> al <strong>in</strong> het tweede kwart<br />
van de ti<strong>en</strong>de eeuw deelnam<strong>en</strong> aan de promotie van monastieke hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de kloosters<br />
<strong>in</strong>schakeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> de uitbouw van hun politieke, economische, adm<strong>in</strong>istratieve, <strong>en</strong> culturele<br />
netwerk<strong>en</strong> , kwam het op lokaal niveau vaak tot hoog oplop<strong>en</strong>de spann<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met de lagere<br />
adel <strong>en</strong> met krijgsher<strong>en</strong>, die hun militaire greep op het platteland trachtt<strong>en</strong> te consolider<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
grondbezit <strong>en</strong> <strong>in</strong> associaties met, <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel de controle over, <strong>religieuze</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 11<br />
Het is <strong>in</strong> die snel verander<strong>en</strong>de context dat de waarde van e<strong>en</strong> goed beheerd groepsverled<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong>am, <strong>en</strong> dat zowel bij de lek<strong>en</strong>elite als bij kerkelijke groep<strong>en</strong>. Bij vooraanstaande families<br />
g<strong>in</strong>g het er vooral om de afstamm<strong>in</strong>g van illustere voorvader<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> bewijs van<br />
legitimiteit, stabiliteit <strong>en</strong> het vermog<strong>en</strong> greep te houd<strong>en</strong> op de macht. 12 In kerkelijke milieus,<br />
vooral dan <strong>in</strong> de kloosters, hadd<strong>en</strong> verwoest<strong>in</strong>g, ball<strong>in</strong>gschap, hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de verander<strong>en</strong>de<br />
relatie met de lek<strong>en</strong>elite geleid tot gevoel<strong>en</strong>s van ontwortel<strong>in</strong>g <strong>en</strong> onzekerheid over de eig<strong>en</strong><br />
groepsid<strong>en</strong>titeit. Terwijl cont<strong>in</strong>uïteit <strong>en</strong> stabiliteit opgang maakt<strong>en</strong> als ultieme argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
maatschappelijke legitimiteit, hoord<strong>en</strong> beide begripp<strong>en</strong> nauwelijks thuis <strong>in</strong> e<strong>en</strong> verslag van het<br />
(rec<strong>en</strong>te) verled<strong>en</strong> van deze <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Precies omwille van die dubbelz<strong>in</strong>nigheid, <strong>en</strong> naar<br />
analogie met wat er <strong>in</strong> adellijke milieus gebeurde, zag<strong>en</strong> abt<strong>en</strong> <strong>en</strong> kloosterhervormers echter<br />
hun kans om ter geleg<strong>en</strong>heid van belangrijke <strong>in</strong>stitutionele <strong>en</strong> discipl<strong>in</strong>aire maatregel<strong>en</strong> schoon<br />
6<br />
Cubitt, ‘Monastic Memory’.<br />
7<br />
Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Er<strong>in</strong>nerung und politische Id<strong>en</strong>tität <strong>in</strong> früh<strong>en</strong> Hochkultur<strong>en</strong> (Münch<strong>en</strong>:<br />
C.H. Beck Verlag, 1992), pp. 29 sqq.<br />
8<br />
Voor e<strong>en</strong> aangevulde typologie, zie Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, Sociale perceptie <strong>en</strong> maatschappelijke positioner<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> de middeleeuwse monastieke historiografie (8ste-15de eeuw) (Brussel: Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief, 2001), p. 36<br />
<strong>en</strong> Idem, ‘Pourquoi les mo<strong>in</strong>es au Moy<strong>en</strong> Age ecrivai<strong>en</strong>t-ils de l’histoire? Une approche socio-constructiviste du<br />
problème’, Studi Medievali, 42 (2001), pp. 705-23.<br />
9<br />
Het loont nog steeds de moeite het artikel te lez<strong>en</strong> van Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria und<br />
Memorialüberlieferung im früher<strong>en</strong> Mittelalter’, Frühmittelalterliche Studi<strong>en</strong>, 10 (1976), pp. 70-95. Voor e<strong>en</strong><br />
beknopt overzicht van het ti<strong>en</strong>de-eeuwse hervormde kloosterwez<strong>en</strong>, zie Joachim Wollasch, ‘Monasticism: The<br />
First Wave of Reform’, <strong>in</strong> The New Cambridge Medieval History Volume III: c. 900-c. 1024, ed. T. Reuter<br />
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999), pp. 163-85.<br />
10<br />
Uitvoerige besprek<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van dit proces (<strong>in</strong>clusief bibliografische refer<strong>en</strong>ties) <strong>in</strong> de volg<strong>en</strong>de artikels: Stev<strong>en</strong><br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Literate memory’; Idem, ‘Transformations <strong>in</strong> Charter Production and Preservation Dur<strong>in</strong>g the<br />
“Iron Age” (T<strong>en</strong>th-Early Elev<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>turies): Some Evid<strong>en</strong>ce From Northern France and the Southern Low<br />
Countries’, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 7 (2004), pp. 7-30 <strong>en</strong> Idem, ‘Monastic Literate Practices<br />
<strong>in</strong> Elev<strong>en</strong>th- and Twelfth-C<strong>en</strong>tury Northern France’, Journal of Medieval History, 32 (2006), pp. 101-26.<br />
11<br />
Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monastic Literate Practices’ <strong>en</strong> ‘Fulcard’s Pigsty. Cluniac Reformers, Dispute Settlem<strong>en</strong>t<br />
and The Lower Aristocracy <strong>in</strong> Early-Twelfth-C<strong>en</strong>tury Flanders’, Viator, 38 (2007), pp. 91-115.<br />
12<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Literate Memory’, 74.<br />
19
schip te mak<strong>en</strong> met de onzekere historische id<strong>en</strong>titeit van hun geme<strong>en</strong>schap. 13 Voor het eerst <strong>in</strong><br />
de geschied<strong>en</strong>is van het Westerse kloosterwez<strong>en</strong> werd er op relatief grote schaal gewerkt aan<br />
e<strong>en</strong> systematische <strong>in</strong>v<strong>en</strong>tariser<strong>in</strong>g van het groepsverled<strong>en</strong>. 14 Daarbij werd<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit<br />
de Gedächtniskultur van de monnik<strong>en</strong> (vooral betrokk<strong>en</strong> uit necrologische docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hagiografie) aangevuld met archiefdocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, mondel<strong>in</strong>ge getuig<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere bronn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verwerkt tot chronologisch opgebouwde, verhal<strong>en</strong>de groepsgeschied<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. 15 Het resultaat,<br />
abtsgesta, kroniek<strong>en</strong>, maar ook cartularia <strong>en</strong> andere afgeleide vorm<strong>en</strong>, luidd<strong>en</strong> de eerste<br />
stapp<strong>en</strong> <strong>in</strong> naar wat Assmann aanduidde met de term Er<strong>in</strong>nerungskultur, waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
chronologisch coher<strong>en</strong>te <strong>en</strong> legitimer<strong>en</strong>de <strong>in</strong>terpretatie van het groepsverled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale rol<br />
speelt. Wez<strong>en</strong>lijk aan deze cultuur is het feit dat ze formeel e<strong>en</strong> e<strong>in</strong>de tracht te stell<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
heterog<strong>en</strong>e overlever<strong>in</strong>g waar<strong>in</strong> uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de of diffuse <strong>in</strong>terpretaties van het groepsverled<strong>en</strong><br />
ongeh<strong>in</strong>derd naast elkaar kunn<strong>en</strong> circuler<strong>en</strong>. 16<br />
2. VERGETELHEID EN VERVREEMDING<br />
Dat de hertek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van het politieke landschap <strong>en</strong> van de verhoud<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>en</strong> rond de<br />
kloosters er <strong>in</strong> de loop van de ti<strong>en</strong>de eeuw voor gezorgd heeft dat de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<br />
e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale bekommernis werd, staat buit<strong>en</strong> kijf. Omdat <strong>religieuze</strong> groep<strong>en</strong> hun her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> belangrijk deel afstemd<strong>en</strong> op hun actuele positie <strong>in</strong> het sociale veld,<br />
moest<strong>en</strong> zij hun kijk op het verled<strong>en</strong> echter regelmatig bijstell<strong>en</strong>. 17 Patrick Geary wist het<br />
treff<strong>en</strong>d te verwoord<strong>en</strong> to<strong>en</strong> hij stelde dat deze periode zich k<strong>en</strong>merkt door ‘e<strong>en</strong> groot aandeel<br />
aan “creatieve vergetelheid”, to<strong>en</strong> <strong>in</strong>dividu<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong>… hun relatie tot het verled<strong>en</strong><br />
aanpast<strong>en</strong> , <strong>en</strong> zo e<strong>en</strong> nieuwe <strong>en</strong> meer z<strong>in</strong>volle her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g tot stand bracht<strong>en</strong> door middel van<br />
transmissie, aanpass<strong>in</strong>g <strong>en</strong> elim<strong>in</strong>atie’. 18 Het veranderlijke karakter van de sociale netwerk<strong>en</strong><br />
rond <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> wordt bijvoorbeeld weerspiegeld <strong>in</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
waar<strong>in</strong> lek<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>. Wanneer vooraanstaande families aan maatschappelijk belang<br />
<strong>in</strong>boett<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong> ze niet op de kloosters rek<strong>en</strong><strong>en</strong> om de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan hun led<strong>en</strong>, hoe<br />
fragm<strong>en</strong>tarisch ook, vast te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> ze soms geruisloos uit de liturgische<br />
memoria . 19 Volg<strong>en</strong>s Liesbeth Van Houts g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> daarom slechts zeld<strong>en</strong> over tot<br />
het aanlegg<strong>en</strong> van familiegeschied<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> liet<strong>en</strong> het bijhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> doorgev<strong>en</strong> van<br />
13<br />
Berkhofer, Day, pp. 35 sqq. <strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monastic Literate Practices’.<br />
14<br />
De dod<strong>en</strong>herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g kon de behoefte aan e<strong>en</strong> groepsgeschied<strong>en</strong>is onvoldo<strong>en</strong>de tegemoetkom<strong>en</strong> (Gerd Althoff,<br />
‘Geschichtsbewußtse<strong>in</strong> durch Memorialüberlieferung’, <strong>in</strong> Hochmittelalterliches Geschichtsbewußtse<strong>in</strong> im Spiegel<br />
nichthistoriographischer Quell<strong>en</strong>, ed. W. Goetz (Berl<strong>in</strong>: Akademie-Verlag, 1998), pp. 83-100).<br />
15<br />
Volg<strong>en</strong>s de typologie van Aleida Assmann zou het gaan om expressies van Funktionsgedächtnis, waarbij<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong>gezet wordt met als objectiev<strong>en</strong> legitimatie <strong>en</strong> dist<strong>in</strong>ctie van andere groep<strong>en</strong> (Er<strong>in</strong>nerungsräume.<br />
Form<strong>en</strong> und Wandlung<strong>en</strong> des kulturell<strong>en</strong> Gedächtnis (Münch<strong>en</strong>: C.H.Beck, 1999), pp. 138-41).<br />
16<br />
Voor het zich over meerdere dec<strong>en</strong>nia ontwikkel<strong>en</strong>de geschiedbeeld van de monastieke geme<strong>en</strong>schap van Cluny<br />
tijd<strong>en</strong>s de volle middeleeuw<strong>en</strong>, zie Dom<strong>in</strong>ique Iogna-Prat, ‘Les lieux de mémoire du Cluny Médiéval (v. 940 –<br />
v. 1200)’, <strong>in</strong> Au cloître et dans le monde. Femmes, hommes et sociétés (IXe – XVe siècles). Mélanges <strong>en</strong> l’honneur<br />
de Paulette L’Hermite-Leclercq, ed. P. H<strong>en</strong>riet <strong>en</strong> A.M. Legras (Paris: Presses de l’Université de Paris-Sorbonne,<br />
2000), pp. 103-17. Verder Kar<strong>in</strong>e Ugé, ‘Creat<strong>in</strong>g a Usable Past <strong>in</strong> the T<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury: Folcu<strong>in</strong>’s ‘Gesta’ and the<br />
Crises at Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>’, Studi Medievali, 37 (1996), pp. 887-903 <strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Literate Memory’.<br />
17<br />
Ik verwijs naar mijn besprek<strong>in</strong>g van de ‘ideologische’ <strong>in</strong>terpretatie van schriftgebruik <strong>in</strong> ‘Literate Memory’.<br />
18<br />
P.J. Geary, ‘Oblivion Betwe<strong>en</strong> Orality and Textuality <strong>in</strong> the T<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury’, <strong>in</strong> Medieval Concepts of the Past.<br />
Ritual, Memory, Historiography, ed. G. Althoff, J. Fried <strong>en</strong> P.J. Geary (Wash<strong>in</strong>gton D.C. <strong>en</strong> Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 2002), p. 111.<br />
19<br />
Geary, Phantoms, pp. 48-80.<br />
20
g<strong>en</strong>ealogische <strong>en</strong> biografische <strong>in</strong>formatie meestal over aan de vrouwelijke led<strong>en</strong> van de<br />
aristocratie . 20<br />
Ook het eig<strong>en</strong> groepsverled<strong>en</strong> kwam <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g voor bijstur<strong>in</strong>g. E<strong>en</strong> treff<strong>en</strong>d voorbeeld<br />
komt uit het klooster van S<strong>in</strong>t-Bertijns, één van de belangrijkste c<strong>en</strong>tra van het monastieke<br />
lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> het graafschap Vlaander<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> 961-962 had de monnik Folcu<strong>in</strong>us er e<strong>en</strong><br />
kroniek opgesteld waar<strong>in</strong> hij de geschied<strong>en</strong>is van zijn klooster beschreef van de sticht<strong>in</strong>g aan<br />
het e<strong>in</strong>de van de zesde eeuw tot zijn eig<strong>en</strong> tijd. Het resultaat bestond uit geam<strong>en</strong>deerde<br />
transcripties van vroegmiddeleeuwse oorkond<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> van verhal<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong> die de<br />
auteur toeliet<strong>en</strong> de juridische aansprak<strong>en</strong> van de abdij <strong>in</strong> e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>t <strong>en</strong> vooral ook<br />
chronologisch aane<strong>en</strong>sluit<strong>en</strong>d verband te pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>. Zijn werk volgde op e<strong>en</strong> periode van<br />
<strong>in</strong>terne hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>in</strong>stitutionele reorganisatie <strong>en</strong> laat zich ook naadloos <strong>in</strong>pass<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
groepsvorm<strong>en</strong>de motiev<strong>en</strong> die ik hierbov<strong>en</strong> heb aangehaald. 21 To<strong>en</strong> hij echter kort daarna tot abt<br />
van Lobbes werd verkoz<strong>en</strong>, viel het historische werk <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Bertijns stil <strong>en</strong> werd zijn kroniek<br />
niet voortgezet. Pas vanaf het e<strong>in</strong>de van de elfde eeuw, to<strong>en</strong> het klooster opnieuw e<strong>en</strong> periode<br />
van hervorm<strong>in</strong>g<strong>en</strong> doormaakte, nam de monnik Simon Folcu<strong>in</strong>us’ werk opnieuw ter hand,<br />
bewerkte hij di<strong>en</strong>s oorspronkelijke tekst <strong>en</strong> voorzag hij het geheel van e<strong>en</strong> aanvull<strong>in</strong>g tot zijn<br />
eig<strong>en</strong> tijd. Het resultaat vertoont één merkwaardige lacune: zo verklaart Simon <strong>in</strong> de proloog<br />
van zijn aanvull<strong>in</strong>g dat er voor de periode na het vertrek van Folcu<strong>in</strong>us tot het beg<strong>in</strong> van de<br />
jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig van de elfde eeuw, bijna zestig jaar dus, ge<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>swaardige <strong>in</strong>formatie<br />
beschikbaar was over het verled<strong>en</strong> van de abdij <strong>en</strong> het bestuur van de abt<strong>en</strong>. 22 In het nieuwe<br />
handschrift van de kroniek, waar<strong>in</strong> hij Folcu<strong>in</strong>us’ herwerkte gesta <strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> werk<br />
ver<strong>en</strong>igde , moest deze opmerk<strong>in</strong>g volstaan om de ontbrek<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> te overbrugg<strong>en</strong>.<br />
Hoewel Simon het uitgewiste groepsgeheug<strong>en</strong> toeschreef aan de nalatigheid van zijn<br />
voorgangers , loont het de moeite de proef meer dan neg<strong>en</strong>honderd jaar later op de som te<br />
nem<strong>en</strong>. Zo is er het lange abbatiaat van Odbert (986 – 15 juli 1007), die bij Simon niet e<strong>en</strong>s bij<br />
naam g<strong>en</strong>oemd wordt. 23 E<strong>en</strong> zoektocht <strong>in</strong> de archieftekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> van S<strong>in</strong>t-<br />
Bertijns levert e<strong>en</strong> tweetal oorkond<strong>en</strong> <strong>en</strong> twee vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Odbert <strong>in</strong> de mirakelverhal<strong>en</strong><br />
van de heilige Bert<strong>in</strong>us op. 24 Van beide bronn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we zeker zijn dat Simon ze had<br />
20<br />
Hierbij verwijs ik naar de publicaties van Elisabeth van Houts over de rol van vrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> het beheer van het<br />
adellijke familieverled<strong>en</strong> (bijvoorbeeld <strong>in</strong> History and Family Traditions <strong>in</strong> England and the Cont<strong>in</strong><strong>en</strong>t, 1000-1200<br />
(Aldershot: Variorum Repr<strong>in</strong>ts, 1999)). Uitzonder<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bijna uitsluit<strong>en</strong>d betrekk<strong>in</strong>g op de eig<strong>en</strong> familie<br />
van de auteurs, zie bijvoorbeeld het werk van Herman van Doornik (verspreide aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn Liber de<br />
Restauratione Sancti Mart<strong>in</strong>i Tornac<strong>en</strong>sis uit het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> veertig van de twaalfde eeuw (de <strong>en</strong>ige<br />
volledige editie blijft J.-P. Migne, Patrologia Lat<strong>in</strong>a 180 (Paris, 1855), pp. 39-106 (naar e<strong>en</strong> oudere editie van<br />
d’Achery); excerpt<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> G. Waitz, Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica. Scriptores XIV<br />
(Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1883), pp. 274-317) <strong>en</strong> Lambertus van Wattrelos (de G<strong>en</strong>ealogia<br />
antecessorum par<strong>en</strong>tum meorum, e<strong>en</strong> <strong>in</strong>lass<strong>in</strong>g <strong>in</strong> zijn Annales Camerac<strong>en</strong>ses, geschrev<strong>en</strong> <strong>in</strong> of kort na 1152<br />
(G.H. Pertz ed., Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica. Scriptores XVI (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1859),<br />
pp. 511-12).<br />
21<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Literate Memory’.<br />
22<br />
‘…nobis licet nihil sit compertum scriptu memorabile’ (Holder-Egger ed., Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica.<br />
Scriptores XV/1 (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1887), p. 635). Voor comm<strong>en</strong>taar over dit gebrek aan bronn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de slechts beperkte rol van de brand<strong>en</strong> onder abt<strong>en</strong> Odbert <strong>en</strong> Rodericus (1021-42) <strong>in</strong> de verwoest<strong>in</strong>g van<br />
het bronn<strong>en</strong>materiaal, zie Ugé, Creat<strong>in</strong>g the Monastic Past <strong>in</strong> Medieval Flanders (Woodbridge and Rochester:<br />
York Medieval Press, 2005), p. 48.<br />
23<br />
Voor e<strong>en</strong> besprek<strong>in</strong>g van de bronn<strong>en</strong> voor Odberts bestuur, zie Ugé, Creat<strong>in</strong>g, pp. 46-49 <strong>en</strong> Stev<strong>en</strong><br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Canterbury and Flanders <strong>in</strong> the Late T<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury,’ Anglo-Saxon England, 35 (2006), pp. 219-44.<br />
24<br />
Daniel Haigneré, Les chartes de Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> d’après le Grand Cartulaire de Dom Charles-Joseph Dewitte, I<br />
(Sa<strong>in</strong>t-Omer: d’Homont, 1886), p. 21, n. 64 <strong>en</strong> pp. 21-22, n. 66. De hagiografische vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de Vita et miracula Sancti Bert<strong>in</strong>i falso adscripta Folcardo, waar<strong>in</strong> Odbert e<strong>en</strong>maal op basis van vage<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ter sprake komt als de di<strong>en</strong>stdo<strong>en</strong>de abt t<strong>en</strong> tijde van e<strong>en</strong> brand <strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ander verhaal aangehaald<br />
21
kunn<strong>en</strong> aantreff<strong>en</strong> <strong>in</strong> de het archief <strong>en</strong> de bibliotheek van de abdij. Daarnaast heeft Odbert<br />
onder kunsthistorici grote bek<strong>en</strong>dheid verworv<strong>en</strong> omwille van zijn werk als opdrachtgever,<br />
kopiist <strong>en</strong> illustrator van m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s tw<strong>in</strong>tig rijk verluchte handschrift<strong>en</strong>, die hij niet alle<strong>en</strong> ondertek<strong>en</strong>de<br />
<strong>in</strong> het colofon, maar waar<strong>in</strong> hij ook m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s één keer zijn zelfportret achterliet. 25<br />
Opnieuw kunn<strong>en</strong> we er van uit gaan dat Simon zich bewust was van deze groep manuscript<strong>en</strong>,<br />
die sam<strong>en</strong> één van de hoogtepunt<strong>en</strong> uit de boekverlucht<strong>in</strong>g van deze abdij vorm<strong>en</strong>. Ook<br />
wanneer hij e<strong>en</strong> banaal gegev<strong>en</strong> als Odberts sterfdatum niet zou hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
necrologisch docum<strong>en</strong>t, dan nog zou hij de dag <strong>en</strong> de maand van di<strong>en</strong>s overlijd<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> afleid<strong>en</strong> uit het opschrift van di<strong>en</strong>s grafplaat, die op dat og<strong>en</strong>blik waarschijnlijk nog te<br />
zi<strong>en</strong> was <strong>in</strong> de abdijkerk. 26<br />
Hoewel de oogst bronn<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>d jaar na datum niet erg <strong>in</strong>drukwekk<strong>en</strong>d is, lijkt Simons<br />
stell<strong>in</strong>g over e<strong>en</strong> totaal gebrek aan z<strong>in</strong>volle <strong>in</strong>formatie over deze periode uit de geschied<strong>en</strong>is<br />
van zijn klooster toch moeilijk houdbaar. Er zijn meerdere verklar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor zijn stilte<br />
over Odberts lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat van di<strong>en</strong>s tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. In de eerste plaats was er e<strong>en</strong> probleem van<br />
heuristiek: behalve e<strong>en</strong> zekere afname <strong>in</strong> het schriftgebruik tijd<strong>en</strong>s de tweede helft van de<br />
ti<strong>en</strong>de eeuw, zijn er spor<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>d proces van archiefselectie dat plaatsvond <strong>in</strong> de<br />
loop van de elfde eeuw. 27 Rec<strong>en</strong>t onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong> dat het schift<strong>en</strong> van archief -<br />
bestand<strong>en</strong> ongetwijfeld <strong>in</strong>gegev<strong>en</strong> was door het bewustzijn dat veel docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de tweede<br />
helft van de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> de vroege elfde eeuw hun relevantie verlor<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, onder andere door<br />
het feit dat veel van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, families <strong>en</strong> <strong>in</strong>dividu<strong>en</strong> die vermeld werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> onder andere<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsoorkond<strong>en</strong>, transacties <strong>en</strong> dergelijke meer niet langer e<strong>en</strong> rol van betek<strong>en</strong>is<br />
speeld<strong>en</strong> . 28 Dat verklaart de sterke <strong>in</strong>dicaties <strong>in</strong> Simons kroniek dat er al aan het e<strong>in</strong>de van<br />
de elfde eeuw nog we<strong>in</strong>ig archiefmateriaal uit de late ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> vroege elfde eeuw <strong>in</strong> het<br />
abdijarchief berustte. Het heeft er ook alle schijn van dat er <strong>in</strong> de zestig jaar na Folcu<strong>in</strong>us’<br />
vertrek ge<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> opgesteld met betrekk<strong>in</strong>g tot de rec<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is<br />
van de abdij. 29 Op zich is dat niet ongewoon: b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de monastieke geschiedschrijv<strong>in</strong>g werd<strong>en</strong><br />
grote historiografische project<strong>en</strong> slechts <strong>in</strong> uitzonderlijke gevall<strong>en</strong> kort na de voltooi<strong>in</strong>g<br />
voortgezet. 30<br />
E<strong>en</strong> tweede verklar<strong>in</strong>g ligt <strong>in</strong> het feit dat Simon het grootste deel van zijn kroniek schreef<br />
t<strong>en</strong> tijde van hervorm<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Het beleid van abt Lambert (1098-1123), die <strong>in</strong> 1098/9 de<br />
gewoont<strong>en</strong> van Cluny <strong>in</strong>voerde, 31 heeft ongetwijfeld grote <strong>in</strong>vloed uitgeoef<strong>en</strong>d op Simons<br />
geschiedbeeld: zijn leiderschap verdi<strong>en</strong>de het immers her<strong>in</strong>nerd te word<strong>en</strong> als het logische<br />
vervolg van het beleid van de meest vooraanstaande roergangers van S<strong>in</strong>t-Bertijns, <strong>en</strong> kreeg<br />
daarom e<strong>en</strong> historisch <strong>in</strong>gekaderde beschrijv<strong>in</strong>g die de vergelijk<strong>in</strong>g met Folcu<strong>in</strong>us’ werk<br />
zou doorstaan <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gelijkaardige manier de legitimiteit van haar rec<strong>en</strong>te aansprak<strong>en</strong><br />
wordt als scheidsrechter bij e<strong>en</strong> duel tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lek<strong>en</strong>ambt<strong>en</strong>aar van het klooster <strong>en</strong> e<strong>en</strong> man die zich onrechtmatig<br />
bezitt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de monnik<strong>en</strong> had toegeëig<strong>en</strong>d (AASS Septembri II, pp. 624-27 of Holder-Egger ed., Monum<strong>en</strong>ta<br />
Germaniae Historica. Scriptores XV/1 (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1887), pp. 516-22).<br />
25<br />
Voor e<strong>en</strong> geactualiseerde bibliografie, zie Ugé, Creat<strong>in</strong>g, pp. 46-49.<br />
26<br />
Odberts grafplaat werd <strong>in</strong> 1844 aangetroff<strong>en</strong> bij graafwerk<strong>en</strong> op de site van de oude abdijkerk (H<strong>en</strong>ri De<br />
Laplane, ‘Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> ou compte-r<strong>en</strong>du des fouilles faites sur le sol de cette anci<strong>en</strong>ne église abbatiale 1844’,<br />
Mémoires de la Société des Antiquaires de la Mor<strong>in</strong>ie, 7 (1844-6), pp. 44-45).<br />
27<br />
E<strong>en</strong> besprek<strong>in</strong>g van dit debat bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Transformations’ <strong>en</strong> ‘Monastic Literate Practices’.<br />
28<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Transformations’.<br />
29<br />
Ugé, Creat<strong>in</strong>g, p. 48.<br />
30<br />
Zie hiervoor bijlage I <strong>in</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, Sociale Perceptie, Vol. II.<br />
31<br />
Bibliografie <strong>in</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘A Time of Great Confusion. Second-G<strong>en</strong>eration Cluniac Reformers and<br />
Resistance to C<strong>en</strong>tralization <strong>in</strong> the County of Flanders (circa 1125-45)’, Revue d’histoire ecclésiastique, 102<br />
(2007), pp. 47-75.<br />
22
verdedigde . Daar<strong>in</strong> speelde de gedachte dat Lamberts abbatiaat e<strong>en</strong> scharniermom<strong>en</strong>t was <strong>in</strong> de<br />
geschied<strong>en</strong>is van zijn klooster <strong>en</strong> dat de aandacht van Simons publiek vooral moest uitgaan<br />
naar de vergelijk<strong>in</strong>g met vroegere hervorm<strong>in</strong>gsfas<strong>en</strong>. De bevestig<strong>in</strong>g hiervoor v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we <strong>in</strong> het<br />
feit dat de aanvull<strong>in</strong>g op Folcu<strong>in</strong>us’ kroniek beg<strong>in</strong>t <strong>in</strong> 1021, <strong>in</strong> de aanloop tot e<strong>en</strong> bewog<strong>en</strong> fase<br />
waar<strong>in</strong> hervormer Richard van Sa<strong>in</strong>t-Vanne de abdij na jar<strong>en</strong> van achteruitgang opnieuw op het<br />
juiste spoor trachtte te zett<strong>en</strong>. 32 Wat volgde, het verhaal van de jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig tot het e<strong>in</strong>de van<br />
de elfde eeuw, was voor Simon relevant <strong>in</strong> zoverre het e<strong>en</strong> legitimer<strong>en</strong>d kader bood voor<br />
Lamberts drastische <strong>in</strong>grep<strong>en</strong>.<br />
Simons keuze om <strong>en</strong>kel de laatste zestig jaar van e<strong>en</strong> historische lacune die twee keer zo<br />
lang was te dekk<strong>en</strong>, was niet <strong>en</strong>kel <strong>in</strong>gegev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> gebrek aan bronn<strong>en</strong>, maar ook door e<strong>en</strong><br />
bewuste keuze om de huidige toestand van de abdij <strong>en</strong>kel <strong>in</strong> verband te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met betek<strong>en</strong>isvolle<br />
fas<strong>en</strong> uit haar eig<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is. Die argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> echter niet uit dat hij zelf<br />
gevoel<strong>en</strong>s van vervreemd<strong>in</strong>g koesterde t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van deze fase uit het kloosterverled<strong>en</strong>, die<br />
zich lat<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> door zowel de <strong>in</strong>grep<strong>en</strong> van zijn voorgangers <strong>in</strong> het abdijarchief als<br />
door de sterk gewijzigde sociale context. Al te vaak wordt er stilzwijg<strong>en</strong>d van uitgegaan dat<br />
historiograf<strong>en</strong> zelf volledig meester war<strong>en</strong> van hun onderwerp: er zijn immers sterke<br />
aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> dat iemand als Simon zichzelf nog moeilijk kon id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met sommige van<br />
zijn voorgangers. Zo was de ‘IJzer<strong>en</strong>’ ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> vroege elfde eeuw onder <strong>in</strong>vloed van het<br />
hervorm<strong>in</strong>gsdiscours e<strong>en</strong> vreemde periode geword<strong>en</strong>, waar voor latere g<strong>en</strong>eraties niet alle<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
sociaal opzicht nog we<strong>in</strong>ig herk<strong>en</strong>baar gedrag te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> was, maar die <strong>in</strong> zijn og<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong><br />
we<strong>in</strong>igzegg<strong>en</strong>d <strong>in</strong>termezzo vormde tuss<strong>en</strong> twee cruciale fas<strong>en</strong> van herbronn<strong>in</strong>g <strong>en</strong> geestdriftig<br />
leiderschap. Zo valt het op dat <strong>in</strong> het handvol bewaarde bronn<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot Odberts<br />
abbatiaat verschill<strong>en</strong>de verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> staan naar akkoord<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook wel conflict<strong>en</strong>, met lek<strong>en</strong><br />
over het bestuur van del<strong>en</strong> van het monastieke dome<strong>in</strong>. Als we wet<strong>en</strong> dat hun nazat<strong>en</strong> <strong>in</strong> latere<br />
dec<strong>en</strong>nia de confrontatie met de monnik<strong>en</strong> niet zoud<strong>en</strong> schuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> hun rol <strong>in</strong> het<br />
bestuur van de abdij s<strong>in</strong>ds het midd<strong>en</strong> van de elfde eeuw had tracht<strong>en</strong> <strong>in</strong> te dijk<strong>en</strong>, dan was de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan deze akkoord<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>st vanuit strategisch oogpunt, maar ook (<strong>en</strong><br />
dit is mijn <strong>in</strong>zi<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> aspect dat vaak over het hoofd wordt gezi<strong>en</strong>) irrelevant voor, om niet te<br />
zegg<strong>en</strong> vreemd aan e<strong>en</strong> constructieve historische groepsid<strong>en</strong>titeit. Het g<strong>in</strong>g hier immers niet om<br />
gedrag dat de monnik<strong>en</strong> tot voorbeeld kon di<strong>en</strong><strong>en</strong> of dat op één of andere manier relevant was<br />
voor hun eig<strong>en</strong> relaties met de buit<strong>en</strong>wereld, maar om het functioner<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> sociaal netwerk<br />
dat <strong>in</strong> laat-elfde-eeuwse og<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> voorbijgestreefd was, maar waarvan de historische<br />
realiteit <strong>in</strong> niets bijdroeg tot de groepsid<strong>en</strong>titeit van de monnik<strong>en</strong>. Werkelijke vervreemd<strong>in</strong>g <strong>en</strong><br />
de bewuste selectie van het verled<strong>en</strong> g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij Simon dus hand <strong>in</strong> hand, <strong>en</strong> het is moeilijk, <strong>en</strong><br />
waarschijnlijk ook z<strong>in</strong>loos, te bepal<strong>en</strong> welke ervar<strong>in</strong>g daarbij vooraf g<strong>in</strong>g aan de andere.<br />
3. DECONTEXTUALISERING EN VERSPERRING<br />
Vervreemd<strong>in</strong>g was e<strong>en</strong> belangrijke oorzaak van het onderbrok<strong>en</strong> geheug<strong>en</strong> van monastieke<br />
groep<strong>en</strong>. Voor Simon war<strong>en</strong> de zestig jaar die hij wegliet zowel <strong>in</strong> juridisch, ideologisch<br />
<strong>en</strong> groepsvorm<strong>en</strong>d opzicht van ge<strong>en</strong> tel <strong>en</strong> volstond het er zijn publiek op te wijz<strong>en</strong> dat er op<br />
<strong>in</strong>stitutioneel vlak cont<strong>in</strong>uïteit had bestaan tuss<strong>en</strong> Folcu<strong>in</strong>us’ geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> deze die de<br />
hervormer Richard van Sa<strong>in</strong>t-Vanne had aangetroff<strong>en</strong>. 33 Terwijl zijn <strong>in</strong>greep <strong>in</strong> het collectieve<br />
geheug<strong>en</strong> van de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> nog betrekk<strong>in</strong>g had op e<strong>en</strong> periode die meerdere g<strong>en</strong>eraties<br />
32<br />
Daniel C. Van Meter, ‘Count Baldw<strong>in</strong> IV, Richard of Sa<strong>in</strong>t-Vanne and the Inception of Monastic Reform <strong>in</strong><br />
Elev<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury Flanders’, Revue Bénédict<strong>in</strong>e, 107 (1997), pp. 130-48.<br />
33<br />
Vergelijk met Geary, Phantoms, pp. 123 <strong>en</strong> 128-30.<br />
23
<strong>in</strong> het verled<strong>en</strong> lag, is het niet moeilijk tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> die de overlever<strong>in</strong>g van<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale feit<strong>en</strong> uit hun eig<strong>en</strong> tijd blijv<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> met merkwaardig veel succes,<br />
trachtt<strong>en</strong> te beïnvloed<strong>en</strong>. Mooie voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zag<strong>en</strong> het licht naar aanleid<strong>in</strong>g van<br />
hervorm<strong>in</strong>g<strong>en</strong> , to<strong>en</strong> veel monastieke geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zich soms met veel misbaar, maar soms<br />
ook geruisloos, vernieuwd<strong>en</strong>.<br />
Tot die tweede groep behor<strong>en</strong> de monnik<strong>en</strong> van Marchi<strong>en</strong>nes, op e<strong>en</strong> paar kilometer van de<br />
stad Douai. To<strong>en</strong> de krachtdadige abt Amandus (1116-1136) er na e<strong>en</strong> periode van verval het<br />
bew<strong>in</strong>d overnam, was er volg<strong>en</strong>s de geschrev<strong>en</strong> overlever<strong>in</strong>g uit het klooster niet één monnik<br />
meer aanwezig <strong>en</strong> vormde de abt sam<strong>en</strong> met vier monnik<strong>en</strong> uit het nabijgeleg<strong>en</strong> klooster van<br />
Anch<strong>in</strong> het hart van de nieuwe geme<strong>en</strong>schap. 34 Uit andere bronn<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> we dat de monnik<strong>en</strong><br />
van Anch<strong>in</strong> behoord<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> groepje z<strong>en</strong>del<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die als opdracht hadd<strong>en</strong> de abdij <strong>in</strong> te<br />
lijv<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g die op dat og<strong>en</strong>blik actief was <strong>in</strong> de streek. Hoewel hij wel<br />
sympathie had voor de beweg<strong>in</strong>g, hield Amandus lange tijd de boot van de hervormers af, <strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong> hij <strong>in</strong> de jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig van de twaalfde eeuw opdracht gaf het verhaal van zijn aankomst<br />
<strong>en</strong> de machtsoverdracht op de tek<strong>en</strong><strong>en</strong>, werd iedere verwijz<strong>in</strong>g naar de hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g<br />
uit de groepsher<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g geschrapt. Latere g<strong>en</strong>eraties monnik<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> daarom, althans <strong>in</strong><br />
hun geschrev<strong>en</strong> overlever<strong>in</strong>g, nauwelijks e<strong>en</strong> idee wat die monnik<strong>en</strong> van Anch<strong>in</strong> nu te zoek<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> <strong>in</strong> Marchi<strong>en</strong>nes <strong>en</strong> wat er precies gebeurd was met hun voorgangers.<br />
De bedoel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Amandus <strong>en</strong> zijn medewerkers bij het m<strong>in</strong>imaliser<strong>en</strong> van teloorgang<br />
van de oorspronkelijke geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> het suggerer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zekere vorm van cont<strong>in</strong>uïteit<br />
war<strong>en</strong> ongetwijfeld oprecht. E<strong>en</strong> vervreemd<strong>in</strong>gstaktiek t<strong>en</strong> opzichte van het rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong><br />
was hierbij uiterst functioneel, omdat het de band met het verdere verled<strong>en</strong> herstelde. Dat<br />
kond<strong>en</strong> ze echter niet met succes lat<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong> door zich mete<strong>en</strong> ook te bezondig<strong>en</strong> aan<br />
‘versperr<strong>in</strong>g’, het met opzet ontoegankelijk mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> (<strong>in</strong> dit geval rec<strong>en</strong>te) historische<br />
realiteit voor latere g<strong>en</strong>eraties. Het gevolg was dat de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Marchi<strong>en</strong>nes – <strong>en</strong> dan<br />
d<strong>en</strong>k ik vooral aan de g<strong>en</strong>eraties die kwam<strong>en</strong> nadat de mondel<strong>in</strong>ge overlever<strong>in</strong>g uitgestorv<strong>en</strong><br />
was – er e<strong>en</strong> bl<strong>in</strong>de vlek <strong>in</strong> hun verled<strong>en</strong> bij hadd<strong>en</strong>.<br />
Ook het sociale netwerk van de monnik<strong>en</strong> werd soms op subtiele wijze gekuist. To<strong>en</strong><br />
de monnik<strong>en</strong> van Sa<strong>in</strong>t-Amand <strong>en</strong> Hasnon, allebei <strong>in</strong> dezelfde streek als de twee hierbov<strong>en</strong><br />
aangehaalde kloosters, <strong>in</strong> 1091 e<strong>en</strong> e<strong>in</strong>de maakt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>lang geschil over e<strong>en</strong> mol<strong>en</strong> op<br />
de rivier de Scarpe, stelde e<strong>en</strong> lid van de eerste geme<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> korte tekst op waar<strong>in</strong> hij het<br />
verloop van het conflict uit de doek<strong>en</strong> deed. 35 Zoals blijkt uit zijn verhaal was e<strong>en</strong> lid van<br />
de familie van Landas tuss<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong> om de belang<strong>en</strong> van Sa<strong>in</strong>t-Amand gewap<strong>en</strong>derhand<br />
te verdedig<strong>en</strong>. Hoewel hij er zich zonder twijfel van bewust was dat hij ook voor latere<br />
g<strong>en</strong>eraties schreef, liet hij daarbij na te vermeld<strong>en</strong> waarom Landas zijn steun had gegev<strong>en</strong>.<br />
Nochtans beschikk<strong>en</strong> we over e<strong>en</strong> oorkonde uit 1086 waar<strong>in</strong> abt Bovo aangeeft dat hij e<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>formele overe<strong>en</strong>komst had geslot<strong>en</strong> met deze edelman om de abdij <strong>in</strong> tijd<strong>en</strong> van onrust bij te<br />
staan. 36 Enkele dec<strong>en</strong>nia later, zeker nadat de orale tradities war<strong>en</strong> opgedroogd, 37 zal het van<br />
latere g<strong>en</strong>eraties e<strong>en</strong> zekere <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>g <strong>en</strong> heel wat zoekwerk <strong>in</strong> het abdijarchief gevergd<br />
hebb<strong>en</strong> te begrijp<strong>en</strong> waarom precies deze man de monnik<strong>en</strong> ter hulp was gekom<strong>en</strong>. 38 De<br />
34<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Fulcard’s Pigsty’.<br />
35<br />
Zie Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monastic Literate Practices’, met aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> ‘Fulcard’s Pigsty’.<br />
36<br />
H<strong>en</strong>ri Platelle, ‘Le premier cartulaire de l’Abbaye de Sa<strong>in</strong>t-Amand’, Le Moy<strong>en</strong> Age, 62 (1956), p. 303.<br />
37<br />
Geary, Phantoms, p. 15.<br />
38<br />
Ibid., p. 132. Terwijl orale tradities soms vele g<strong>en</strong>eraties kond<strong>en</strong> overbrugg<strong>en</strong>, stell<strong>en</strong> we vast dat er precies bij<br />
kloostergroep<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de breukmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> om niet a priori te veronderstell<strong>en</strong> dat dat ook steeds het geval<br />
was. Vooral t<strong>en</strong> tijde van hervorm<strong>in</strong>g<strong>en</strong> was er vaak e<strong>en</strong> <strong>in</strong>jectie van ‘nieuw bloed’, meestal <strong>in</strong> de vorm van<br />
e<strong>en</strong> delegatie monnik<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> hervormd klooster, die het hart van de toekomstige geme<strong>en</strong>schap moest vorm<strong>en</strong><br />
terwijl de oude geme<strong>en</strong>schap (vaak toch <strong>in</strong> vrij ger<strong>in</strong>ge aantall<strong>en</strong>) langzaam uitdoofde.<br />
24
verklar<strong>in</strong>g hiervoor ligt <strong>in</strong> het sterk veranderlijke karakter van de sociale netwerk<strong>en</strong> rond het<br />
klooster <strong>en</strong> de verander<strong>en</strong>de houd<strong>in</strong>g van de monnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> het maatschappelijke verkeer. Ook<br />
moet<strong>en</strong> we rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g houd<strong>en</strong> met het officieuze karakter van de overe<strong>en</strong>komst met de heer van<br />
Landas, die misschi<strong>en</strong> ook <strong>in</strong> abt Bovo’s eig<strong>en</strong> tijd niet onverdeeld positief werd onthaald, <strong>en</strong><br />
daar de verklar<strong>in</strong>g zoek<strong>en</strong> voor het feit dat we <strong>in</strong> e<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>de tekst van e<strong>en</strong> tijdg<strong>en</strong>oot niets<br />
te wet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over Landas’ relatie tot de abdij. Hoewel de monnik<strong>en</strong> nog vele dec<strong>en</strong>nia<br />
nauwe band<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met deze machtige familie <strong>en</strong> de eerste g<strong>en</strong>eraties monnik<strong>en</strong><br />
na abt Bovo ongetwijfeld wist<strong>en</strong> hoe de vork precies <strong>in</strong> de steel zat, werd het misschi<strong>en</strong> al t<strong>en</strong><br />
tijde van de eerste overe<strong>en</strong>komst met de monnik<strong>en</strong> onw<strong>en</strong>selijk geacht latere g<strong>en</strong>eraties <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
verhal<strong>en</strong>de context te wijz<strong>en</strong> op het eig<strong>en</strong>lijke karakter van deze associatie. 39<br />
4. DE MOEIZAME TOEGANG TOT EEN GEDEELD VERLEDEN<br />
Zoals we gezi<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, beïnvloedd<strong>en</strong> de monnik<strong>en</strong> van S<strong>in</strong>t-Bertijns, Marchi<strong>en</strong>nes <strong>en</strong> Sa<strong>in</strong>t-<br />
Amand het collectieve geheug<strong>en</strong> van latere g<strong>en</strong>eraties door het verled<strong>en</strong> vanuit hun eig<strong>en</strong><br />
perspectief te bekijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bepaalde (‘oude’ maar vooral ook eig<strong>en</strong>tijdse) <strong>in</strong>formatie bewust niet<br />
te expliciter<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>de context. Omdat we opvall<strong>en</strong>d we<strong>in</strong>ig weerwerk v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
deze aanpak, bijvoorbeeld <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong> herzi<strong>en</strong> groepsverled<strong>en</strong> op basis van nieuwe<br />
opzoek<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> we stell<strong>en</strong> dat beide method<strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bewerkstellig<strong>en</strong><br />
van vervreemd<strong>in</strong>g op de langere termijn. Het is niet d<strong>en</strong>kbeeldig dat de auteurs van deze<br />
tekst<strong>en</strong> er op rek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat het onwaarschijnlijk was dat latere g<strong>en</strong>eraties monnik<strong>en</strong> hun<br />
verhal<strong>en</strong>de comm<strong>en</strong>taar op het verled<strong>en</strong> van hun klooster systematisch zoud<strong>en</strong> toets<strong>en</strong> aan de<br />
vele her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> uit het archief <strong>en</strong> de bibliotheek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> alternatieve <strong>in</strong>terpretatie van<br />
het groepsverled<strong>en</strong> op schrift zoud<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>. Historiografisch werk, hoe belangrijk het ook<br />
was voor de constructie van e<strong>en</strong> groepsid<strong>en</strong>titeit, stond immers laag op de monastieke lijst van<br />
<strong>in</strong>tellectuele prioriteit<strong>en</strong>.<br />
Ook <strong>in</strong> kloosters waar er ge<strong>en</strong> historiografische tekst<strong>en</strong> beschikbaar war<strong>en</strong>, stell<strong>en</strong> we vast<br />
dat e<strong>en</strong> collectief geschiedbeeld ge<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>tie was. Dat blijkt uit e<strong>en</strong> opmerkelijke passage <strong>in</strong><br />
e<strong>en</strong> laat-twaalfde-eeuwse kroniek van de abdij van Marchi<strong>en</strong>nes. In de proloog lez<strong>en</strong> we dat de<br />
pas aangestelde abt Simon (1199-1202) zijn monnik<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kapittelvergader<strong>in</strong>g de vraag<br />
stelde of m<strong>en</strong> beschikte over e<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is van de abdij. 40 Eén monnik, waarmee de auteur<br />
zichzelf bedoelde, antwoordde dat hij uit het hoofd wel e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> rijtje kon<br />
zett<strong>en</strong> . De abt <strong>en</strong> de monnik<strong>en</strong> reageerd<strong>en</strong> prompt door hem aan te moedig<strong>en</strong> hun verhaal<br />
op schrift te stell<strong>en</strong>, met de voorligg<strong>en</strong>de kroniek als resultaat. Op zich lijkt dit verhaal<br />
aannemelijk , ware het niet dat de monnik<strong>en</strong> s<strong>in</strong>ds de jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig van de twaalfde eeuw e<strong>en</strong><br />
ware vloedgolf aan docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geproduceerd hadd<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> hun verled<strong>en</strong> uitvoerig aan<br />
bod kwam. 41 Vandaag nog beschikk<strong>en</strong> we over necrologische lijst<strong>en</strong>, annal<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> kroniek-<br />
39<br />
Zo wet<strong>en</strong> we dat <strong>in</strong> Sa<strong>in</strong>t-Amand aan het beg<strong>in</strong> van de twaalfde eeuw ettelijke orig<strong>in</strong>ele oorkond<strong>en</strong>, sommige<br />
m<strong>in</strong>der dan e<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nium oud, onverbiddelijk <strong>in</strong> de prull<strong>en</strong>mand of <strong>in</strong> boekband<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,precies omdat hun<br />
<strong>in</strong>houd haar actuele betek<strong>en</strong>is verlor<strong>en</strong> had. Zie Platelle, ‘Le premier cartulaire’, 311 <strong>en</strong> Laur<strong>en</strong>t Morelle, ‘The<br />
Metamorphosis of Three Monastic Charter Collections <strong>in</strong> the Elev<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury (Sa<strong>in</strong>t-Amand, Sa<strong>in</strong>t-Riquier,<br />
Montier-<strong>en</strong>-Der)’, <strong>in</strong> Charters and the Use of the Writt<strong>en</strong> Word <strong>in</strong> Medieval Society, ed. K. Heidecker (Turnhout:<br />
Brepols, 2000), pp. 181 <strong>en</strong> 183-84.<br />
40<br />
De kroniek is uitgegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Compilation et ré<strong>in</strong>v<strong>en</strong>tion à la f<strong>in</strong> du douzième siècle. André<br />
de Marchi<strong>en</strong>nes, le Chronicon Marchian<strong>en</strong>se et l’histoire primitive d’une abbaye bénédict<strong>in</strong>e (édition et critique<br />
des sources)’, Sacris Erudiri, 42 (2003), pp. 403-35; de proloog <strong>en</strong> de relatie van de kroniek tot andere bronn<strong>en</strong><br />
uit dit klooster word<strong>en</strong> verder besprok<strong>en</strong> <strong>in</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monastic Literate Practices’, pp. 112 sqq.<br />
41<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monastic Literate Practices’, met relevante bibliografische refer<strong>en</strong>ties.<br />
25
polyptiek, 42 e<strong>en</strong> biografie van e<strong>en</strong> abt, e<strong>en</strong> verzamel<strong>in</strong>g hagiografische tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> mirakel -<br />
collecties <strong>en</strong> e<strong>en</strong> cartularium. In de polyptiek, die dateert van kort na de hervorm<strong>in</strong>g van de<br />
abdij <strong>in</strong> 1116, stond alles wat m<strong>en</strong> nog had kunn<strong>en</strong> sprokkel<strong>en</strong> over de vroegste geschied<strong>en</strong>is<br />
van de abdij, terwijl de andere tekst<strong>en</strong> uitgebreid verslag uitbracht<strong>en</strong> van de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die<br />
zich afgespeeld hadd<strong>en</strong> na het desastreuze bew<strong>in</strong>d van abt Fulcard (1103-15). 43 Als we de<br />
proloog echter mog<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong>, dan viel het de monnik<strong>en</strong> moeilijk zich te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met hun<br />
voorgangers wanneer zij ge<strong>en</strong> toegang hadd<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> groepsgeschied<strong>en</strong>is, ondanks het bestaan<br />
van e<strong>en</strong> bibliotheek vol her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rijk voorzi<strong>en</strong> archief. Misschi<strong>en</strong> verklaart<br />
dat gebrek aan Er<strong>in</strong>nerungstekst<strong>en</strong> ook de spor<strong>en</strong> die we <strong>in</strong> de bronn<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> van orale<br />
tradities (weliswaar <strong>en</strong>kel met betrekk<strong>in</strong>g tot welbepaalde <strong>en</strong> vaak vrij korte fas<strong>en</strong> uit<br />
het groepsverled<strong>en</strong>) die schijnbaar zonder duidelijke red<strong>en</strong> <strong>en</strong> parallel aan rijke collecties<br />
geschrev<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> circuleerd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> toont de passage <strong>in</strong> de kroniek van Marchi<strong>en</strong>nes aan<br />
hoe wij het <strong>in</strong>zicht dat kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun groepsverled<strong>en</strong> dikwijls overschatt<strong>en</strong>.<br />
Het is, met andere woord<strong>en</strong>, duidelijk dat er e<strong>en</strong> reële behoefte bestond aan e<strong>en</strong>voudige,<br />
toegankelijke verhal<strong>en</strong> die slechts zeld<strong>en</strong> bevredigd werd door wat wij beschouw<strong>en</strong> als het<br />
traditionele <strong>en</strong> uiterst functionele <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>tarium van de monastieke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g. De redactie<br />
van e<strong>en</strong> dergelijk soort verhaal, meestal <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong> kroniek of abbatiale gesta, kon<br />
daarom, <strong>en</strong> ondanks de beschikbaarheid van allerlei tekst<strong>en</strong> uit de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong>, de<br />
geschiedvisie van vele g<strong>en</strong>eraties monnik<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> def<strong>in</strong>itief do<strong>en</strong> vervreemd<strong>en</strong><br />
van hun eig<strong>en</strong> voorgangers.<br />
5. CONCLUSIES<br />
Aan het slot van deze vluchtige blik op het verhal<strong>en</strong>de groepsgeheug<strong>en</strong> van monastieke<br />
groep<strong>en</strong> kom ik tot <strong>en</strong>kele besluit<strong>en</strong>. Vanaf het tweede kwart van de ti<strong>en</strong>de eeuw schakel<strong>en</strong><br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> over naar e<strong>en</strong> bewuste <strong>en</strong> geëxpliciteerde belev<strong>in</strong>g van het<br />
groepsverled<strong>en</strong> . Dat gebeurde door middel van het aanlegg<strong>en</strong> van één of meerdere verhal<strong>en</strong>de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong> die gericht war<strong>en</strong> op het aanton<strong>en</strong> van de legitimiteit, historiciteit, <strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>stitutionele cont<strong>in</strong>uïteit van e<strong>en</strong> kloostergeme<strong>en</strong>schap. Veel van deze tekst<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> naar<br />
aanleid<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>de wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het bestuur van deze groep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> er op gericht de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> aansluit<strong>in</strong>g te do<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> bij hun voorgangers <strong>en</strong> zo<br />
vervreemd<strong>in</strong>g van het verled<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> te gaan of te remediër<strong>en</strong>. Om dat doel te bereik<strong>en</strong>, past<strong>en</strong><br />
de auteurs eig<strong>en</strong>tijdse doelstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> toe, die <strong>in</strong> het licht van rec<strong>en</strong>te gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is<br />
moest<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan het verled<strong>en</strong>. De paradox van deze Er<strong>in</strong>nerungskultur wil dat her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gstekst<strong>en</strong><br />
op de langere termijn e<strong>en</strong> nieuw proces van vervreemd<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de hand werkt<strong>en</strong>, terwijl<br />
de auteurs van deze tekst<strong>en</strong> zelf ook niet ontsnapt<strong>en</strong> aan dit proces <strong>en</strong> daarom soms <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>de<br />
besliss<strong>in</strong>g<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> bij de sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g van hun historische relaas. Zo versperd<strong>en</strong> geschiedschrijvers<br />
latere g<strong>en</strong>eraties soms de toegang tot e<strong>en</strong> z<strong>in</strong>vol <strong>en</strong> bruikbaar groepsverled<strong>en</strong>. Dat<br />
de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> veel gevall<strong>en</strong> nog beschikt<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk corpus bronn<strong>en</strong> uit de<br />
andere her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van hun voorgangers, doet op collectief niveau we<strong>in</strong>ig af aan<br />
deze vaststell<strong>in</strong>g. In de <strong>praktijk</strong> stell<strong>en</strong> we immers vast dat slechts <strong>en</strong>kel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zich de<br />
aanzi<strong>en</strong>lijke <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>g getroostt<strong>en</strong> om uit de massa her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsfeit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>t verhaal te<br />
pur<strong>en</strong> dat hun tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op <strong>en</strong>igerlei wijze zou aansprek<strong>en</strong>.<br />
42<br />
B. Delmaire, L’histoire-polyptyque de l’abbaye de Marchi<strong>en</strong>nes (1116/1121), Etude critique et édition<br />
(Louva<strong>in</strong>-la-Neuve: C<strong>en</strong>tre Belge d’Histoire Rurale, 1985), pp. 69-79.<br />
43<br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Fulcard’s Pigsty’.<br />
26
THE FINAL STAGES OF MEMORIAL TRADITIONS:<br />
THE WARENNE FAMILY<br />
Elisabeth van Houts<br />
Emmanuel College, Cambridge (UK)<br />
In this work<strong>in</strong>g paper I shall explore not the orig<strong>in</strong>s but the <strong>en</strong>d of memorial traditions and<br />
make an attempt to answer the question why memorial traditions die out. By memorial<br />
tradition I mean the process whereby a community (<strong>in</strong>stitution or family) creates a record or<br />
object that has as its purpose to remember one <strong>in</strong>dividual (or more) after their death over a<br />
l<strong>en</strong>gth of time (sometimes <strong>in</strong> perpetuity) with ceremonies be<strong>in</strong>g put <strong>in</strong> place to rek<strong>in</strong>dle at<br />
specific times (oft<strong>en</strong> the anniversary of the day of death) the memory of the deceased. Can we<br />
p<strong>in</strong>po<strong>in</strong>t exact mom<strong>en</strong>ts <strong>in</strong> time that names of the dead disappear, that the record fades or that<br />
ceremonies cease to be celebrated? Or is the <strong>en</strong>d of a tradition a more fluid process? Can we<br />
dist<strong>in</strong>guish betwe<strong>en</strong> the dy<strong>in</strong>g out of traditions <strong>in</strong> <strong>in</strong>stitutions, like monasteries or churches, and<br />
<strong>in</strong> families and k<strong>in</strong> groups? Or is this an artificial divide giv<strong>en</strong> that <strong>in</strong> our period few families<br />
kept archives and most evid<strong>en</strong>ce of memorial traditions comes from ecclesiastical sources. And<br />
by contemplat<strong>in</strong>g the vocabulary of our own research, I hope to reflect on the biology of<br />
the life of the memorial tradition; if the purpose of the paper is to id<strong>en</strong>tify the dy<strong>in</strong>g stages of<br />
th<strong>in</strong>k<strong>in</strong>g about those who are dead why do we do that <strong>in</strong> the term<strong>in</strong>ology of the lifecycle?<br />
F<strong>in</strong>ally, it is <strong>in</strong> the nature of the phrase ‘the f<strong>in</strong>al fases’ that <strong>in</strong>evitably we can only id<strong>en</strong>tify<br />
them <strong>in</strong> retrospect. Only <strong>in</strong> h<strong>in</strong>dsight, by look<strong>in</strong>g back, can we recognise a turn<strong>in</strong>g po<strong>in</strong>t and<br />
id<strong>en</strong>tify ‘the <strong>en</strong>d’ before th<strong>in</strong>gs change.<br />
The memorial traditions of the War<strong>en</strong>ne family form an <strong>in</strong>terest<strong>in</strong>g sample on which to test<br />
the above raised questions. 1 The family goes back to William I of War<strong>en</strong>ne (d.1088), a younger<br />
son of a Norman family from the Pays-de-Caux, who made his fortune after the Norman<br />
Conquest of England <strong>in</strong> 1066. Married to a Flemish wife, Gundrada (d. 1085), who probably<br />
was a k<strong>in</strong>swoman of William the Conqueror’s wife Matilda, William exploited her Flemish<br />
contacts by establish<strong>in</strong>g Anglo-Norman l<strong>in</strong>ks with the abbey of Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> at Sa<strong>in</strong>t-Omer<br />
with, as we shall discover, long last<strong>in</strong>g effect. Gundrada’s father was Gerbod Oosterzeele-<br />
Scheldew<strong>in</strong>deke, hereditary advocate of Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>. Her brothers Gerbod and Frederick were<br />
prom<strong>in</strong><strong>en</strong>t Flemish fighters at Hast<strong>in</strong>gs who were richly rewarded by the Conqueror. Gerbod<br />
became earl of Chester, an appo<strong>in</strong>tm<strong>en</strong>t that lasted only a few years until his return to Flanders<br />
<strong>in</strong> 1070. Around the same time Frederick was killed <strong>in</strong> England by the famous resistance<br />
1<br />
Early Yorkshire Charters, Vol. VIII: the Honour of War<strong>en</strong>ne, ed. C. T. Clay, Yorkshire Archaeological Society,<br />
Record Series, extra series (s.l., 1949), pp. 1-7; E. van Houts, ‘The War<strong>en</strong>ne View of the Past, 1066-1203’, Anglo-<br />
Norman Studies, 26 (2003), pp. 103-22, where refer<strong>en</strong>ces to the War<strong>en</strong>ne dynasty can be found.<br />
27
fighter Hereward the Wake. Hav<strong>in</strong>g become one of the Conqueror’s t<strong>en</strong>ants-<strong>in</strong>-chief <strong>in</strong><br />
England, with ext<strong>en</strong>sive hold<strong>in</strong>gs <strong>in</strong> Lewes (Sussex), Norfolk, Suffolk, Cambridgeshire and<br />
Yorkshire, William I of War<strong>en</strong>ne was giv<strong>en</strong> the title of earl <strong>in</strong> 1088. 2 William and Gundrada had<br />
two sons, William II (d. 1138), married to Isabel of Vermandois widow of Robert of Beaumont<br />
(d. 1118) who succeeded <strong>in</strong> Normandy and England, and Reg<strong>in</strong>ald who was giv<strong>en</strong> his mother’s<br />
lands <strong>in</strong> Flanders. Both can be traced <strong>in</strong> Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> docum<strong>en</strong>ts as advocate <strong>in</strong> 1096 and 1091<br />
respectively. 3 William III (d. 1148) repres<strong>en</strong>ted the third g<strong>en</strong>eration of War<strong>en</strong>nes but died <strong>in</strong> the<br />
Near East dur<strong>in</strong>g the second crusade. His only child and heir, born to his wife Ala of Belleme,<br />
was a daughter Isabel named after her paternal grandmother. As heiress she was married off to<br />
William (d. 1159), son of K<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong> (1135-54), who <strong>in</strong> c.1148 became the fourth earl of<br />
War<strong>en</strong>ne by right of his wife and <strong>in</strong> 1153 succeeded his older brother Eustace as count of<br />
Boulogne, the pr<strong>in</strong>cipality brought <strong>in</strong> by his mother Que<strong>en</strong> Matilda III. As heir to the English<br />
throne William IV of War<strong>en</strong>ne was dis<strong>in</strong>herited <strong>in</strong> 1153 wh<strong>en</strong> K<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong> recognised his<br />
nephew H<strong>en</strong>ry of Anjou, later k<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II (1154-89), as his successor. The Treaty of<br />
W<strong>in</strong>chester (1153) was an arrangem<strong>en</strong>t whereby both m<strong>en</strong> put together a huge comp<strong>en</strong>sation<br />
package for William IV. 4 The lands giv<strong>en</strong> to him and Isabel <strong>in</strong> 1153 were, however, tak<strong>en</strong> away<br />
<strong>in</strong> 1157 by K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II ke<strong>en</strong> to recoup lost crown lands. William IV and Isabel appealed to<br />
the pope, probably claim<strong>in</strong>g royal perjury, but the appeal came to noth<strong>in</strong>g, partly because of<br />
William IV’s death on the return journey from the expedition to Toulouse <strong>in</strong> 1159. The county<br />
of Boulogne w<strong>en</strong>t to his younger sister Mary, abbess of Romsey, who was hastily married off<br />
to Matthew of Flanders. In 1164 Isabel, heiress of War<strong>en</strong>ne, was married off by K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II<br />
to his half-brother Hamel<strong>in</strong> of Anjou (d. 1202). The marriage produced several childr<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>clud<strong>in</strong>g the son and heir William V of War<strong>en</strong>ne (d.1240). Thus this potted history of five<br />
g<strong>en</strong>erations of the War<strong>en</strong>ne family reveals l<strong>in</strong>ks with Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> at Sa<strong>in</strong>t-Omer <strong>in</strong> Flanders<br />
where William II and his brother Reg<strong>in</strong>ald can be found <strong>in</strong> the 1090s, and aga<strong>in</strong> after a long<br />
gap <strong>in</strong> the 1180s wh<strong>en</strong> Earl Hamel<strong>in</strong> pops up as advocate of the abbey. The ties with Boulogne<br />
were short lived and span only the middle of the twelfth c<strong>en</strong>tury.<br />
The ma<strong>in</strong> sources for the War<strong>en</strong>ne family that allow us to trace the f<strong>in</strong>ite aspects of their<br />
memorial traditions fall <strong>in</strong>to three groups: the War<strong>en</strong>ne Chronicle, the family’s charters and<br />
Gundrada’s tombstone. The War<strong>en</strong>ne Chronicle is the new and more appropriate name for the<br />
text known as the Hyde Chronicle, named so only because the s<strong>in</strong>gle manuscript fragm<strong>en</strong>t of<br />
the chronicle has be<strong>en</strong> bound up with the cartulary of Hyde Abbey, W<strong>in</strong>chester s<strong>in</strong>ce at least<br />
the early sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury. 5 The manuscript, London BL MS Cotton Domit. A. xiv conta<strong>in</strong>s<br />
the War<strong>en</strong>ne Chronicle on fos. 4r—21v <strong>in</strong> a late thirte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury copy, the text of which<br />
breaks off at the bottom of fo. 21v. The chronicle conta<strong>in</strong>s a history of the dukes of Normandy<br />
2<br />
For a comm<strong>en</strong>tary, see J. Gre<strong>en</strong>, The Aristocracy of Norman England (Cambridge: Cambridge University Press,<br />
1997), pp. 39, 58, 80, 85 and 94.<br />
3<br />
Les chartes de Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>, ed. D. Haigneré, 4 vols (Sa<strong>in</strong>t-Omer: Société des antiquaires de la Mor<strong>in</strong>ie, 1886-<br />
99), vol. I, nos 87 and 97. The id<strong>en</strong>tification was made by C. P. Lewis, ‘The Formation of the House of Chester<br />
1066-1100’, <strong>in</strong> The Earldom of Chester and Its Charters. A Tribute to Geoffrey Barraclough, ed. A. Thacker,<br />
Journal of the Chester Archaeological Society 71 (Chester, 1991), pp. 37- 68. The division of the cross channel<br />
estates is recorded by the War<strong>en</strong>ne chronicler (see below note 17).<br />
4<br />
Regesta regum Anglo-Normannorum 1066-1154 Vol .III... 1135-54, ed. H. A. Cronne, R. H. C. Davis,<br />
H.W.C. Davis (Oxford: Clar<strong>en</strong>don Press, 1968), pp. 97-99, no. 272; for a comm<strong>en</strong>tary, see J. C. Holt, ‘The Treaty<br />
of W<strong>in</strong>chester’, <strong>in</strong> The Anarchy of Steph<strong>en</strong>’s Reign, ed. E. K<strong>in</strong>g (Oxford: Clar<strong>en</strong>don Press, 1994), pp. 291-316.<br />
5<br />
A new edition <strong>en</strong>titled The War<strong>en</strong>ne Chronicle, formerly known as the Hyde Chronicle, Oxford Medieval Texts<br />
(Oxford: Clar<strong>en</strong>don Press, forthcom<strong>in</strong>g) ed. E. van Houts and R. Love will replace the only other one Chronica<br />
monasterii de Hida iuxta W<strong>in</strong>toniam, <strong>in</strong> Liber monasterii de Hyda, ed. E. Edwards, Rolls Series, (London:<br />
Longman & Co, 1866), pp. 283-321.<br />
28
and k<strong>in</strong>gs of England from Robert the Magnific<strong>en</strong>t (1028-35) to the account of the White Ship<br />
disaster <strong>in</strong> November 1120 wh<strong>en</strong> William Adel<strong>in</strong>, eldest son and heir of K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry I (1100-<br />
1135) died <strong>in</strong> the shipwreck. Special att<strong>en</strong>tion throughout is paid to the earls of War<strong>en</strong>ne and<br />
the support that they gave to the Norman k<strong>in</strong>gs of England. The largest space is devoted to the<br />
relationship betwe<strong>en</strong> William II of War<strong>en</strong>ne and K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry I. The crucial question as to how<br />
far the War<strong>en</strong>ne chronicler may have covered the years beyond 1120 is impossible to answer<br />
def<strong>in</strong>itively. The new argum<strong>en</strong>t put forward rec<strong>en</strong>tly is that the War<strong>en</strong>ne Chronicle was<br />
composed early <strong>in</strong> the reign of k<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II probably shortly after 1157, wh<strong>en</strong> William IV and<br />
his wife Isabel lost the lands giv<strong>en</strong> to them <strong>in</strong> 1153. 6 The narrative probably formed part of the<br />
appeal process and was meant to rem<strong>in</strong>d the k<strong>in</strong>g of the <strong>in</strong>valuable support his ancestors and<br />
particularly his grandfather H<strong>en</strong>ry I received from the War<strong>en</strong>nes, especially <strong>in</strong> Normandy <strong>in</strong> the<br />
years 1114-20, the period which takes up almost half of the narrative. Although the chronicle<br />
survives anonymously there are good grounds to suggest that its author may have be<strong>en</strong> Master<br />
Eustace of Boulogne, chancellor of William IV and Isabel. Other writt<strong>en</strong> sources are the<br />
family ’s charters which have be<strong>en</strong> published <strong>in</strong> volume VIII of the Early Yorkshire Charters<br />
series and form an <strong>in</strong>disp<strong>en</strong>sible collection of data which allows us to trace the ext<strong>en</strong>d of the<br />
family k<strong>in</strong> group, b<strong>en</strong>efactions to family foundations and liturgical remembrance of ancestors. 7<br />
The limitations of the War<strong>en</strong>ne Chronicle and the charters are that they provide little clues as<br />
to the material and visual aspects of the memorial traditions and their decl<strong>in</strong>e.<br />
Illustration 1 – Gundrada’s tomb stone (Southover church, near Lewes,UK)<br />
Fortunately, and exceptionally, one of the actual tombs of the War<strong>en</strong>ne family has survived.<br />
Gundrada’s tombstone, the oldest surviv<strong>in</strong>g tombstone of a woman <strong>in</strong> England, can still be se<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> Southover church near Brighton to where it was transported after its discovery <strong>in</strong> the former<br />
grounds of St. Pancras Lewes (Illustration 1). 8 With it go two <strong>en</strong>graved lead<strong>en</strong> mid twelfthc<strong>en</strong>tury<br />
caskets <strong>in</strong> which the rema<strong>in</strong>s of Gundrada and her husband William had be<strong>en</strong> kept<br />
s<strong>in</strong>ce their transfer to a new grave <strong>in</strong> c.1147 on the occasion of the consecration of the new<br />
abbey church at St. Pancras (Illustrations 2 and 3). While William’s tombstone (known from<br />
6<br />
Van Houts, ‘The War<strong>en</strong>ne View of the Past, 1066-1203’, 110-14.<br />
7<br />
Early Yorkshire Charters, Vol. VIII.<br />
8<br />
F. Anderson, ‘“Uxor mea”, the First Wife of William of War<strong>en</strong>ne’, Sussex Archaeological Collections, 130<br />
(1992), pp. 107-29; for a differ<strong>en</strong>t <strong>in</strong>terpretation of the epitaph, see E. van Houts, ‘The Epitaph of Gundrada of<br />
War<strong>en</strong>ne’, <strong>in</strong> Nova de Veteribus: mittel-und neulate<strong>in</strong>ische Studi<strong>en</strong> für Paul Gerhard Schmidt, ed. A. Bihrer and<br />
E. Ste<strong>in</strong> (Munich: K.G.Saur, 2004), pp. 366-78.<br />
29
efer<strong>en</strong>ces <strong>in</strong> Orderic Vitalis’ Ecclesiastical History) has long disappeared, that of Gundrada<br />
survived thanks to the fact that <strong>in</strong> the early sixte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury it was recycled (turned upside<br />
down) and used aga<strong>in</strong> for one of Elizabeth I’s courtiers. Gundrada’s tombstone dates from the<br />
mid-twelfth c<strong>en</strong>tury wh<strong>en</strong> it was cut from black Tournai marble with her epitaph (dat<strong>in</strong>g from<br />
the time of her death) cut out along the edges of the top and cont<strong>in</strong>u<strong>in</strong>g along a l<strong>in</strong>e go<strong>in</strong>g<br />
through the middle l<strong>en</strong>gth wise down from top to bottom. It is decorated with acanthus style<br />
leaves. Its nearest comparable rival is the tombstone of Que<strong>en</strong> Matilda I (d.1083) <strong>in</strong> Sa<strong>in</strong>te<br />
Tr<strong>in</strong>ité at Ca<strong>en</strong> (Normandy) which undecorated displays her epitaph <strong>in</strong> similar fashion. Tak<strong>en</strong><br />
together the chronicle, the charters and the material culture provide an <strong>in</strong>terest<strong>in</strong>g dossier on<br />
one family to try to assess the f<strong>in</strong>ality of memorial traditions.<br />
Illustration 2 – Gundrada’s lead<strong>en</strong> casket<br />
The family history reveals various mom<strong>en</strong>ts of change as a result of marriage and<br />
contemporary politics which caused a gradual shift <strong>in</strong> focus on the past and thus the way<br />
<strong>in</strong> which it viewed ancestors. Marriage naturally resulted <strong>in</strong> a union with another family<br />
accompanied by a set of new ancestors, and if the new l<strong>in</strong>e was of higher status its forebears<br />
oft<strong>en</strong> were brought to the foreground at the exp<strong>en</strong>se of the exist<strong>in</strong>g ones. Thus wh<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1118<br />
William II of War<strong>en</strong>ne married Isabel of Vermandois, granddaughter of K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry I of France<br />
(1030-60) and widow of Robert of Beaumont, two shifts <strong>in</strong> family consciousness took place<br />
both of which are subtle and took time to emerge. On the one hand the family’s Flemish<br />
<strong>in</strong>terests disappeared from view, while their Norman and English <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>ts took preced<strong>en</strong>t. 9<br />
9<br />
The Flemish evid<strong>en</strong>ce is based ex sil<strong>en</strong>tio on the disappearance of War<strong>en</strong>ne family members from the charters<br />
of Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> from the late 1090s.<br />
30
On the other hand Isabel’s royal desc<strong>en</strong>t, <strong>in</strong> a direct l<strong>in</strong>e, from Charlemagne found expression<br />
<strong>in</strong> the heraldic arms used by her two sets of Beaumont and War<strong>en</strong>ne sons. 10 Another marriage<br />
fifty years later produced a similar realignm<strong>en</strong>t of memorial practice wh<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1164 Isabel,<br />
heiress of War<strong>en</strong>ne, granddaughter of the other Isabel, married Hamel<strong>in</strong> of Anjou as her<br />
second husband. In the years follow<strong>in</strong>g we see a gradual disappearance of refer<strong>en</strong>ce to her first<br />
husband’s (William IV’s) ancestors <strong>in</strong> favour of Angev<strong>in</strong> ones. 11 Aga<strong>in</strong>, the shift is not sudd<strong>en</strong>,<br />
but gradual and it repres<strong>en</strong>ts the fact that passage of time allows fad<strong>in</strong>g of att<strong>en</strong>tion paid to sets<br />
of ancestors which lose their relevance for the pres<strong>en</strong>t day. In fact, the 1164 marriage may have<br />
re<strong>in</strong>forced a shift away from the family of William IV and his father K<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong>, and thus its<br />
Blois-Chartres ancestors, that can be detected around 1157, the date of the War<strong>en</strong>ne chronicle<br />
which, as we have se<strong>en</strong>, was aimed to foreground the War<strong>en</strong>ne connections with H<strong>en</strong>ry I and<br />
not k<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong>. Political fortune and disaster, therefore were powerful curr<strong>en</strong>ts forc<strong>in</strong>g<br />
families to realign their past s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts out of fear for represailles. What we must not forget,<br />
however, is that the sources allow us, oft<strong>en</strong>, to trace public displays of realignm<strong>en</strong>t, whereas<br />
private memorial traditions may have cont<strong>in</strong>ued along well established l<strong>in</strong>es. The War<strong>en</strong>ne<br />
family dossier does not reveal evid<strong>en</strong>ce for sudd<strong>en</strong> changes <strong>in</strong> commemorative practice.<br />
Illustration 3 – Gundrada’s lead<strong>en</strong> casket; <strong>en</strong>largem<strong>en</strong>t show<strong>in</strong>g her name<br />
Whether we can dist<strong>in</strong>guish betwe<strong>en</strong> memorial traditions of members of the War<strong>en</strong>ne family<br />
<strong>in</strong> lay and <strong>in</strong> ecclesiastical circles is an impossible question to answer. The dossier under<br />
10<br />
D. Crouch, The Beaumont Tw<strong>in</strong>s: The Roots and Branches of Power <strong>in</strong> the Twelfth C<strong>en</strong>tury (Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 1986), pp. 211-12.<br />
11<br />
Van Houts,’The War<strong>en</strong>ne View of the Past, 1066-1203’, 114-15.<br />
31
discussion reveals <strong>in</strong>formation about two monastic <strong>in</strong>stitutions <strong>in</strong> particular: Sa<strong>in</strong>t Pancras at<br />
Lewes <strong>in</strong> England and Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> at Sa<strong>in</strong>t Omer <strong>in</strong> Flanders. The former was founded by<br />
William I of War<strong>en</strong>ne and Gundrada <strong>in</strong> the 1080s as an act of p<strong>en</strong>ance partly <strong>in</strong>spired by the<br />
need to pay off a terrible crime committed by Gundrada’s brother Gerbod. As we have se<strong>en</strong><br />
already, <strong>in</strong> 1070 Gerbod, earl of Chester, left England for Flanders where <strong>in</strong> the follow<strong>in</strong>g year<br />
he took part <strong>in</strong> the battle of Kassel on which occasion he killed count Arnulf of Flanders.<br />
Immediately he fled and wandered round <strong>in</strong> exile until he was accepted as monk at Cluny.<br />
The earliest charters for Sa<strong>in</strong>t Pancras, a daughter house of Cluny, were the result of an understand<strong>in</strong>g<br />
betwe<strong>en</strong> William and Gundrada and Abbot Hugh of Cluny to accept him <strong>in</strong> his flock. 12<br />
Apart from a few h<strong>in</strong>ts <strong>in</strong> the couple’s epitaphs, Gerbod’s crime and its cover up by the family<br />
and two Cluniac <strong>in</strong>stitutions were thereafter never m<strong>en</strong>tioned <strong>in</strong> any of the family sources<br />
<strong>in</strong> England, Normandy or Flanders. The true story is only known thanks to two late but<br />
impeccable twelfth-c<strong>en</strong>tury chronicles from the county of Ha<strong>in</strong>ault: the Chronicle of Sa<strong>in</strong>t-<br />
Hubert and the one writt<strong>en</strong> by Gilbert of Mons. 13 Gerbod’s fate, and the cutt<strong>in</strong>g down of any<br />
memorial tradition for him, – there is no f<strong>in</strong>al stage because there never was a first stage – is<br />
an excell<strong>en</strong>t example of cooperation betwe<strong>en</strong> family and <strong>in</strong>stitution. After the couple’s burial<br />
at Sa<strong>in</strong>t Pancras <strong>in</strong> 1085 (Gundrada) and 1088 (William), no memorial tradition of them<br />
resurfaces until 1147 or 1148 wh<strong>en</strong> their graves were moved to the new abbey church of Sa<strong>in</strong>t<br />
Pancras. It was on this occasion, perhaps celebrated at the same time as the wedd<strong>in</strong>g of Isabel<br />
and William IV, that their rema<strong>in</strong>s were re<strong>in</strong>terred <strong>in</strong> lead<strong>en</strong> caskets, one for each of them, and<br />
if both were giv<strong>en</strong> a new tombstone only Gundrada’s survived. We must assume that the monks<br />
were responsible for the fabrication of tombstone(s) and caskets with f<strong>in</strong>ancial assistance from<br />
the family.<br />
The pres<strong>en</strong>ce of the War<strong>en</strong>ne family at Sa<strong>in</strong>t Pancras rema<strong>in</strong>ed a high profile one, which is<br />
not a surprise giv<strong>en</strong> that they were the abbey’s founders. The situation at Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> at Sa<strong>in</strong>t-<br />
Omer is completely differ<strong>en</strong>t. Whereas Gerbod, earl of Chester and his sibl<strong>in</strong>gs belonged to the<br />
Oosterzeele-Scheldew<strong>in</strong>deke family that had provided the hereditary advocates of Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong><br />
<strong>in</strong> the elev<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury, traces of any memorial tradition there are hard to f<strong>in</strong>d. Whereas<br />
the charters provide snippets of a turbul<strong>en</strong>t relationship betwe<strong>en</strong> abbey and advocate, 14 there is<br />
precious little trace of the family’s members who emigrated to England, or the political ev<strong>en</strong>t<br />
<strong>in</strong> 1066 that had lured them there <strong>in</strong> the first place. All we have, as I have already m<strong>en</strong>tioned,<br />
is two refer<strong>en</strong>ces to William I and Gundrada’s sons William II and Reg<strong>in</strong>ald as advocates of<br />
Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> <strong>in</strong> the 1090s. Thereafter, no doubt as a result of the t<strong>en</strong>se relationship betwe<strong>en</strong><br />
England, Normandy and Flanders, the advocacy of Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong> passed <strong>in</strong>to the hands of the<br />
families of Béthune and Fauquembergues. 15 It comes, th<strong>en</strong>, as a complete surprise to f<strong>in</strong>d<br />
c. 1182 Earl Hamel<strong>in</strong>’s appearance as advocate <strong>in</strong> the abbey’s charters start<strong>in</strong>g a period of<br />
several decades of high prom<strong>in</strong><strong>en</strong>ce for himself and his son and successor William V, recorded<br />
12<br />
1) Regesta Regum Anglo-Normannorum. The Acta of William I (1066-1087), ed. D. Bates (Oxford: Clar<strong>en</strong>don<br />
Pres, 1998), pp. 376-77, no. 101 for Cluny, dates from betwe<strong>en</strong> 1078 and 1080/1; 2) Regesta, ed. Bates, p. 378,<br />
no. 102 for Cluny, dates from betwe<strong>en</strong> 1077/8 to 1082/3; 3) Regesta, ed. Bates, pp. 585-86, no. 176 for St. Pancras,<br />
dates to betwe<strong>en</strong> 1081 and 1086. The three charters have rec<strong>en</strong>tly be<strong>en</strong> discussed as early post-conquest examples<br />
of lay gifts. The diplomatic of the records displays great variety <strong>in</strong> style, cont<strong>en</strong>ts and g<strong>en</strong>eral lack of witnesses,<br />
see R. Mortimer, ‘Anglo-Norman Lay Charters, 1066 – c. 1100: A Diplomatic Approach’, Anglo-Norman Studies<br />
25 (2002), pp. 153-76 (155-56, 161, 163-64); for the diplomatic’s ideosyncracy, see pp. 166-68 and 170.<br />
13<br />
La chronique de Sa<strong>in</strong>t-Hubert dite Cantatorium, ed. K. Hanquet (Brussels: Kiessl<strong>in</strong>g,1906), pp. 65-69 and La<br />
chronique de Gislebert de Mons, ed. L. Vanderk<strong>in</strong>dere (Brussels:Kiessl<strong>in</strong>g,1904), pp. 8-10.<br />
14<br />
S. Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monks, Knights, and the Enactm<strong>en</strong>t of Compet<strong>in</strong>g Social Realities <strong>in</strong> Elev<strong>en</strong>th and Early<br />
Twelfth-C<strong>en</strong>tury Flanders’, Speculum, 84 (2009), pp. 582-612.<br />
15<br />
P. Feuchère,’Les avoués de Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>’, Société académique des Antiquaires de la Mor<strong>in</strong>ie 17, 1948, 193-207.<br />
32
<strong>in</strong> the nam<strong>in</strong>g of a ‘motte de War<strong>en</strong>ne’ at Sa<strong>in</strong>t-Omer, exploit<strong>in</strong>g the wax<strong>in</strong>g and wan<strong>in</strong>g of<br />
Anglo-Flemish diplomacy around the turn of the c<strong>en</strong>tury. 16 The sudd<strong>en</strong>ness of the War<strong>en</strong>ne’s<br />
r<strong>en</strong>ewed pres<strong>en</strong>ce after an <strong>in</strong>terval of almost one hundred years is as <strong>in</strong>trigu<strong>in</strong>g as its dy<strong>in</strong>g days<br />
there before. What happ<strong>en</strong>ed <strong>in</strong> the <strong>in</strong>terval with regard to the monastery’s memory of its one<br />
time advocate family is a complete mystery. On the family’s side <strong>in</strong> the mid- twelfth-c<strong>en</strong>tury,<br />
however, the only h<strong>in</strong>ts of knowledge of its Flemish (but not Sa<strong>in</strong>t-Omer) past, is the passage<br />
<strong>in</strong> the War<strong>en</strong>ne Chronicle record<strong>in</strong>g William I’s bequest of lands <strong>in</strong> Flanders to his son<br />
Reg<strong>in</strong>ald and the refer<strong>en</strong>ce <strong>in</strong> Gundrada’s epitaph, writt<strong>en</strong> at the time of her death but carved<br />
afresh on her new tombstone, that she was a foreigner of ducal stock. 17 The evid<strong>en</strong>ce of<br />
the War<strong>en</strong>ne dossier suggests strongly that it is almost impossible to dist<strong>in</strong>guish betwe<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>stitutional and family contribution to memorial traditions. Seem<strong>in</strong>gly ext<strong>in</strong>ct memories<br />
of ancestors’ old rights, patronage and landhold<strong>in</strong>g, were on occasion revived, sometimes<br />
sudd<strong>en</strong>ly , to the b<strong>en</strong>efit of <strong>in</strong>stitution and dynasty provid<strong>in</strong>g evid<strong>en</strong>ce that memorial traditions<br />
are flexible constructs of artificial lives that can be put on hold as and wh<strong>en</strong> circumstances<br />
required.<br />
The thought of memorial tradition as an artificial construct with a life that allows for<br />
resurrection after appar<strong>en</strong>t death, discussed thus far <strong>in</strong> vocabulary derived from the life cycle,<br />
poses an <strong>in</strong>terest<strong>in</strong>g paradox. The lifecycle of man from birth to death is a biological process<br />
that by def<strong>in</strong>ition is f<strong>in</strong>ite. The Christian faith, and others as well, provide spiritual consolation<br />
<strong>in</strong> its belief that biological life, that on earth, is just a preparation for the life that really matters:<br />
eternal life after death. Aga<strong>in</strong>st the background of this belief structure, medieval man clearly<br />
had no problems with the birth and death and rebirth of traditions. On average collective<br />
memory lasted three or four g<strong>en</strong>erations, or at least was considered to be able to produce valid<br />
testimonies provided the witness could recall a cha<strong>in</strong> of memories go<strong>in</strong>g back to a (great)<br />
grandfather (ev<strong>en</strong> if the (great) grandson had never personally known him). Thereafter a new<br />
cha<strong>in</strong> would beg<strong>in</strong>. 18<br />
The chronology of collective memory was, therefore, a process organised by the biology of<br />
the lifecycle. Three to four g<strong>en</strong>erations cover<strong>in</strong>g a period dur<strong>in</strong>g which members of a family<br />
could biologically have met and talked and exchanged memories of past ev<strong>en</strong>ts. Each life, from<br />
birth to death, is a concat<strong>en</strong>ation of ev<strong>en</strong>ts that carries emotions with it. 19 Birth equates with joy<br />
and death with grief. H<strong>en</strong>ce the life cycle vocabulary for death (or birth for that matter) is tied<br />
16<br />
Van Houts, ‘The War<strong>en</strong>ne View of the Past, 1066-1203’, 115-19. The first charter <strong>in</strong> which Hamel<strong>in</strong> occurs can<br />
be found <strong>in</strong> Les chartes de Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>, ed. Haigneré, vol. I, no. 325, where on p. 114 it is dated to c. 1182; the<br />
‘motte de War<strong>en</strong>ne’ is m<strong>en</strong>tioned <strong>in</strong> A. Derville, Sa<strong>in</strong>t-Omer des orig<strong>in</strong>s au début du XIVe siècle (Lille, 1995),<br />
p. 37.<br />
17<br />
+ STIRPS GUNDRADA . DVCV (M) DEC (VS) EVI . NOBILE GERMEN:/ INTVLIT ECCLESIIS<br />
ANGLORV (M) BALSAMA MORV (M): ¨Gundrada, offspr<strong>in</strong>g of dukes, glory of the age, noble shoot / brought<br />
to the churches of the English the balm of her character ‘(Gundrada’s epitaph, first two l<strong>in</strong>es). The passage on the<br />
division of the <strong>in</strong>heritance can be found <strong>in</strong> The War<strong>en</strong>ne Chronicle, ed. van Houts and Love, par. 17 (Hyde<br />
Chronicle, ed. Edwards, p. 299): ‘Willelmus autem de War<strong>en</strong>nia apud obsidionem Peu<strong>en</strong>eselli sagitta <strong>in</strong> crure<br />
ualde uulneratus Leuwias cum omnium merore deportatus est. Cumque sibi mortem imm<strong>in</strong>ere uideret duos filios<br />
suos iuxta regis decretum heredes fecit, Willelmum uidelicet <strong>in</strong> Anglia et Reg<strong>in</strong>aldum <strong>in</strong> Flandria, et sic <strong>in</strong> pace<br />
quieuit <strong>in</strong> Dom<strong>in</strong>o’.<br />
18<br />
On lifecycle and memory, see E.van Houts, Memory and G<strong>en</strong>der <strong>in</strong> Medieval Europe, 900-1200 (Bas<strong>in</strong>gstoke:<br />
Macmillan, 1999), pp. 27-28.<br />
19<br />
For a rec<strong>en</strong>t exploration of the history of emotions, especially <strong>in</strong> the Middle ages, see the debate on this subject<br />
<strong>in</strong> Early Medieval Europe 10 (2001), pp. 225-27 (C. Cubitt, ‘The History of Emotions: A Debate: Introduction’),<br />
pp. 229-41 (B. H. Ros<strong>en</strong>we<strong>in</strong>, ‘Writ<strong>in</strong>g without Fear about Early Medieval Emotions’), pp. 243-50 (M. Garrison,<br />
‘The Study of Emotions <strong>in</strong> Early Medieval History: Some Start<strong>in</strong>g Po<strong>in</strong>ts’), pp. 251-56 (C. Larr<strong>in</strong>gton, ‘The<br />
Psychology of Emotion and Study of the Medieval World’).<br />
33
up with the emotions of mourn<strong>in</strong>g, of departure, of say<strong>in</strong>g farewell, of hav<strong>in</strong>g to take leave and<br />
let go. Mourn<strong>in</strong>g itself is a process that psychologists and preachers describe <strong>in</strong> lifecycle terms<br />
start<strong>in</strong>g with the mom<strong>en</strong>t of death that becomes the shock<strong>in</strong>g birth of grief, through a stage of<br />
howl<strong>in</strong>g, to gradual acceptance of know<strong>in</strong>g how to live with death. This th<strong>en</strong> is the mom<strong>en</strong>t of<br />
mourn<strong>in</strong>g’s death. The Christian faith of the Middle Ages, as now, provides for the experi<strong>en</strong>ce<br />
of death a liturgical, ceremonial and theological package with a vocabulary that speaks<br />
directly to people’s own life experi<strong>en</strong>ce. It reflects the <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sity of the s<strong>en</strong>se of loss, the<br />
gradual wan<strong>in</strong>g of this <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sity followed by a resurg<strong>en</strong>ce of calm accompanied with the notion<br />
that life goes on. One may have lost a loved one but one’s own life goes on. One cannot grieve<br />
cont<strong>in</strong>uously, for one would die. H<strong>en</strong>ce memorialisation has built <strong>in</strong> ‘clos<strong>in</strong>g’ rituals whose<br />
function is a dual one: commemoration of the dead at the same time as preparation of a new<br />
life without the other.<br />
The funeral provides a first s<strong>en</strong>se of ‘closure’ followed perhaps by a commemoration<br />
service later on; <strong>in</strong> the Middle Ages the body of the dead could be buried several times,<br />
especially if it had to be transported home over a long distance, by <strong>in</strong>terr<strong>in</strong>g or burn<strong>in</strong>g body<br />
parts at various mom<strong>en</strong>ts. The first anniversary of the death is another fixed mom<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the<br />
liturgical cal<strong>en</strong>dar. The Christian liturgy provides clear stages for the mourn<strong>in</strong>g process which<br />
have left their traces <strong>in</strong> the sources, as it does <strong>in</strong> the dossier of the War<strong>en</strong>ne family. While many<br />
liturgical traces are formulaic, for example the <strong>en</strong>umeration of the numbers of candles lit <strong>in</strong><br />
someone’s memory, others provide more <strong>in</strong>timate and personal details. 20 The experi<strong>en</strong>ce of<br />
widows oft<strong>en</strong> can be particularly reveal<strong>in</strong>g <strong>in</strong> this respect. In this paper on the f<strong>in</strong>al stages of<br />
memorial traditions it is good to f<strong>in</strong>d out how the War<strong>en</strong>ne widows, who remarried, coped with<br />
the death of their husbands. 21<br />
Legal sources on periods of mourn<strong>in</strong>g are scarce. Anglo-Saxon lawcodes allowed widows<br />
to remarry after one year, 22 presumably this period was deemed a suitable time lag betwe<strong>en</strong> two<br />
marriages, not only for legal reasons because after one year it would have be<strong>en</strong> clear that any<br />
child born to the woman could not have be<strong>en</strong> her dead husband’s and thus not one of his heirs,<br />
but also presumably because after the first anniversary of someone’s death one was supposed<br />
to get on with one’s life. Isabel of Vermandois was castigated <strong>in</strong> contemporary chronicles<br />
for the <strong>in</strong>dec<strong>en</strong>t haste with which she remarried after Robert of Beaumont’s death. Her son by<br />
William II of War<strong>en</strong>ne was born <strong>in</strong> the same year as Robert had died. 23 And yet, her older<br />
offspr<strong>in</strong>g was on very good terms with her second brood, suggest<strong>in</strong>g that they at least did not<br />
held the War<strong>en</strong>ne marriage aga<strong>in</strong>st her. Charter evid<strong>en</strong>ce confirms that she kept Robert’s<br />
memory alive. 24 William II’s widow Ala too married relatively rapidly Patrick later earl of<br />
Salisbury with no h<strong>in</strong>t of res<strong>en</strong>tm<strong>en</strong>t from her daughter the heiress Isabel. On the contrary,<br />
charters show that Isabel had special affection for her half sibl<strong>in</strong>gs, her mothers’ Salisbury<br />
20<br />
D. Iogna-Prat, ‘Les morts dans la comptabilité céleste des Clunisi<strong>en</strong>s aux XIe et XIe siècles’, <strong>in</strong> Etudes<br />
clunisi<strong>en</strong>nes , (Paris: Picard, 2002), pp. 125-50.<br />
21<br />
For noble widows <strong>in</strong> medieval England, see S. Johns, Noblewom<strong>en</strong>, Aristocracy and Power <strong>in</strong> Twelfth-C<strong>en</strong>tury<br />
England (Manchester: Manchester University Press, 2003) and also L. J. Wilk<strong>in</strong>son, Wom<strong>en</strong> <strong>in</strong> Thirte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury<br />
L<strong>in</strong>colnshire (Woodbridge: The Boydell Press, 2007), pp. 24-26, 53-64, 82-87.<br />
22<br />
Lawcode II Canut 73, <strong>in</strong> The Laws of the K<strong>in</strong>gs of England from Edmund to H<strong>en</strong>ry I, edited and translated by<br />
A.J. Robertson (Cambridge: Cambridge University Press, 1925), pp. 210-11.<br />
23<br />
H<strong>en</strong>ry, Archdeacon of Hunt<strong>in</strong>gdon, Historia Anglorum: The History of the English People, ed. D. Gre<strong>en</strong>way,<br />
Oxford Medieval Texts (Oxford: Clar<strong>en</strong>don Press, 1996), pp. 598-99; The Ecclesiastical History of Orderic<br />
Vitalis, ed. M. Chibnall, Oxford Medieval Texts, 6 vols (Oxford: Clar<strong>en</strong>don Press, 1969-80), vol. VI, pp. 20-21,<br />
46-47.<br />
24<br />
This memorial tradition was c<strong>en</strong>tered on the lands of Elbeuf giv<strong>en</strong> to her as maritagium wh<strong>en</strong> she married Robert<br />
of Beaumont, see Crouch, Beaumont Tw<strong>in</strong>s, pp. 10-12.<br />
34
childr<strong>en</strong> , 25 while the War<strong>en</strong>ne Chronicle conta<strong>in</strong>s an important and unique chapter on Ernulf of<br />
Hesd<strong>in</strong>, the crusad<strong>in</strong>g great-grandfather of Earl Patrick, which can only have come through<br />
Ala’s rema<strong>in</strong><strong>in</strong>g cordial contact with her daughter. 26 Wh<strong>en</strong> Isabel the heiress ev<strong>en</strong>tually<br />
remarried <strong>in</strong> 1164 she swapped one royal son, William IV, for a royal (half) brother Earl<br />
Hamel<strong>in</strong>. Yet, on Isabel’s part there is precious little evid<strong>en</strong>ce for special devotion to her first<br />
husband’s memory. 27 Perhaps the fact that they did not have childr<strong>en</strong> is partly to blame for what<br />
looks like a lacuna. If they had had childr<strong>en</strong> th<strong>en</strong> the demands of her as mother would have<br />
rem<strong>in</strong>ded her, if not forced her, to keep his memory alive more actively. In fact, she gave birth<br />
<strong>in</strong> quick succession to Hamel<strong>in</strong>’s childr<strong>en</strong> and was clearly fully occupied with her new life as<br />
Hamel<strong>in</strong>’s wife. What is hard for us to know is whether these remarriages were voluntary or<br />
more or less forced upon the War<strong>en</strong>ne wom<strong>en</strong> by the English k<strong>in</strong>gs. In the case of Isabel, one<br />
of the richest wom<strong>en</strong> of her time, she probably had little choice. K<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong> was ke<strong>en</strong> to<br />
associate the War<strong>en</strong>ne honour with his own dynasty and to this <strong>en</strong>d arranged for her to marry<br />
his second son. After William IV’s death <strong>in</strong> 1159 there is evid<strong>en</strong>ce that Isabel was <strong>in</strong>volved with<br />
K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry’s full brother William of Anjou only for this match to be halted at the order of<br />
Archbishop Thomas Becket caus<strong>in</strong>g William to have died from heart ache. 28 That it had tak<strong>en</strong><br />
more than five years after William IV’s death before Isabel planned to remarry, suggests that<br />
she may have be<strong>en</strong> affected deeply by the loss of him. In contrast, only months passed betwe<strong>en</strong><br />
William of Anjou’s death <strong>in</strong> January 1164 and Isabel’s marriage to K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II’s halfbrother<br />
Hamel<strong>in</strong> <strong>in</strong> the late summer with the Pipe Roll of that year reveal<strong>in</strong>g that the k<strong>in</strong>g paid<br />
for her exp<strong>en</strong>ses. 29 Despite this seem<strong>in</strong>g haste, all surviv<strong>in</strong>g evid<strong>en</strong>ce suggests that the match<br />
of Isabel and Hamel<strong>in</strong> was a productive one.<br />
By way of conclusion I would argue that any discussion of a dy<strong>in</strong>g memorial tradition is <strong>in</strong><br />
effect a discussion of the birth of a new one which th<strong>en</strong>, and only th<strong>en</strong>, allows us <strong>in</strong> retrospect<br />
to id<strong>en</strong>tify the previous one as hav<strong>in</strong>g died. But one can never be categorical. As we have se<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> the case of the revived War<strong>en</strong>ne pres<strong>en</strong>ce <strong>in</strong> Sa<strong>in</strong>t-Bert<strong>in</strong>, memories can last long and can<br />
give the impression of hav<strong>in</strong>g disappeared only to pop up aga<strong>in</strong>. In families the fad<strong>in</strong>g away of<br />
memories is tied up with ‘mov<strong>in</strong>g on’ after death to new marriages which create new alliances<br />
and new political situations which make traditions l<strong>in</strong>ked to old alliances less appropriate, less<br />
relevant, and less urg<strong>en</strong>t. H<strong>en</strong>ce old traditions are easily supplanted. Yet, there is always the<br />
danger on our part that we forget that many memories rema<strong>in</strong>ed unrecorded and may have<br />
survived <strong>in</strong> other ways, orally, attached to objects or otherwise. As historians we must be<br />
extremely careful <strong>in</strong> our <strong>in</strong>terpretation of sil<strong>en</strong>ces. In <strong>in</strong>stitutions there is oft<strong>en</strong> a more flu<strong>en</strong>t<br />
transition from one tradition to the next due to the writt<strong>en</strong> record leav<strong>in</strong>g a paper trail. This<br />
too, however, can be mislead<strong>in</strong>g, if historians argue that the <strong>in</strong>stitutional memory repres<strong>en</strong>ts<br />
a liv<strong>in</strong>g tradition on the part of the families associated with monastic houses.<br />
25<br />
Early Yorkshire Charters. Vol. VIII, no. 111; Van Houts, ‘The War<strong>en</strong>ne View of the Past, 1066-1203’, p. 114.<br />
26<br />
The War<strong>en</strong>ne Chronicle, ed. van Houts and Love, par. 21 (Hyde Chronicle, ed. Edwards, pp. 301-02).<br />
27<br />
He is never m<strong>en</strong>tioned explicitly by name or as Isabel’s first husband, and only occurs <strong>in</strong> refer<strong>en</strong>ces such as ‘all<br />
earls of War<strong>en</strong>ne’ (Early Yorkshire Charters. Vol. VIII, no. 59, pp. 105-06, or ‘all my [sc. Hamel<strong>in</strong>’s] predecessors’<br />
(Early Yorkshire Charters. Vol. VIII, no. 54, p. 101, no. 64, pp. 110-11; ‘all counts and countesses of War<strong>en</strong>ne’ <strong>in</strong><br />
a jo<strong>in</strong>t charter of Hamel<strong>in</strong> and Isabel (Early Yorkshire Charters.Vol. VIII, no. 74, p. 116). It is noteworthy that<br />
William IV is actually overlooked <strong>in</strong> a jo<strong>in</strong>t charter by Hamel<strong>in</strong> and Isabel for Southwark priory that <strong>en</strong>umerates<br />
<strong>in</strong>dividual earls (Early Yorkshire Charters.Vol. VIII, no. 80, p. 123 note).<br />
28<br />
‘The ¨Draco Normannicus¨ of Eti<strong>en</strong>ne de Rou<strong>en</strong>’, ed. R. Howlett, Chronicles of the Reigns of Steph<strong>en</strong>, H<strong>en</strong>ry<br />
II and Richard I, ed. R. Howlett, 4 vols (London, 1884-9), vol. II, pp. 589-762 at p. 676.<br />
29<br />
Early Yorkshire Charters.Vol. VIII, p. 18 (refer<strong>en</strong>ce to Pipe Roll 10 H<strong>en</strong>ry II, p. 20 [Michaelmas 1164]).<br />
35
ANNEX – DESCENT OF THE WARENNE INHERITANCE<br />
William I of War<strong>en</strong>ne (d.1088) = Gundrada of Oosterzele-Scheldew<strong>in</strong>deke (d.1085)<br />
= Sister of Richard Guet (still alive <strong>in</strong> 1098)<br />
William II of War<strong>en</strong>ne (d. 1138) = 1118 Isabel of Vermandois (d.after 1138), widow of Robert<br />
of Beaumont (d. 1118)<br />
William III of War<strong>en</strong>ne (d.1147/8) = Ala of Belleme (d.?1174), married 1151 to Earl Patrick of<br />
Salisbury<br />
Isabel of War<strong>en</strong>ne (d.c.1203) = 1147/8 William IV (d.1159), son of K<strong>in</strong>g Steph<strong>en</strong><br />
= 1164 Hamel<strong>in</strong> (d.1202), half-brother of K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II<br />
[c. 1163 marriage plans with William of Anjou, brother of<br />
K<strong>in</strong>g H<strong>en</strong>ry II]<br />
William V of War<strong>en</strong>ne (d.1240) = Maud, daughter of William Marshal<br />
36
MEMORIA IN DE PRAKTIJK<br />
VROEGEN LEKEN OM LITURGISCHE GEDACHTENIS? 1<br />
Arnoud-Jan Bijsterveld<br />
Universiteit van Tilburg<br />
E<strong>en</strong> semantisch onderzoek naar de frequ<strong>en</strong>tie van het woord memoria <strong>in</strong> de circa 6000 oorkond<strong>en</strong><br />
uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> uit de periode tot 1200 die zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Thesaurus<br />
Diplomaticus laat zi<strong>en</strong> dat dit woord <strong>in</strong> slechts 2,7 % van alle oorkond<strong>en</strong> (154 charters) wordt<br />
gebruikt <strong>in</strong> de betek<strong>en</strong>is van ‘liturgische gedacht<strong>en</strong>is’. 2 Dit lijkt haaks te staan op het grote<br />
belang dat volg<strong>en</strong>s de literatuur <strong>in</strong> de volle middeleeuw<strong>en</strong> werd toegek<strong>en</strong>d aan memoria <strong>in</strong> juist<br />
deze betek<strong>en</strong>is. 3 Niettem<strong>in</strong> kunn<strong>en</strong> hierbij <strong>en</strong>kele <strong>in</strong>teressante kant tek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gemaakt.<br />
1. In de betek<strong>en</strong>is ‘liturgische gedacht<strong>en</strong>is’ v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we memoria vooral <strong>in</strong> de dispositio<br />
<strong>en</strong> soms <strong>in</strong> de narratio, dat wil zegg<strong>en</strong> als <strong>in</strong>tegraal onderdeel van de transactie die <strong>in</strong> de<br />
oorkonde werd vastgelegd. 4<br />
2. De chronologische verdel<strong>in</strong>g van het woord memoria <strong>in</strong> de g<strong>en</strong>oemde betek<strong>en</strong>is laat<br />
zi<strong>en</strong> dat deze vooral voorkomt <strong>in</strong> de periode tuss<strong>en</strong> pakweg 1100 <strong>en</strong> 1150. Daarna neemt<br />
de frequ<strong>en</strong>tie duidelijk af <strong>en</strong> komt memoria vooral voor <strong>in</strong> de betek<strong>en</strong>is van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g.<br />
K<strong>en</strong>nelijk hechtt<strong>en</strong> oorkonders vooral <strong>in</strong> de eerste helft van de twaalfde eeuw aan de<br />
optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> oorkond<strong>en</strong>.<br />
3. E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de evolutie die valt waar te nem<strong>en</strong>, is die van de omschrijv<strong>in</strong>g van wat<br />
onder memoria werd verstaan. We zi<strong>en</strong> de ontwikkel<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> variabele set van<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die tezam<strong>en</strong> het ritueel van liturgische gedacht<strong>en</strong>is vormd<strong>en</strong>, bestaande uit<br />
de optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de naam van de te herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> persoon, de feitelijke gedacht<strong>en</strong>is<br />
<strong>in</strong> gebed<strong>en</strong>, miss<strong>en</strong>, vigilies <strong>en</strong> psalm<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het <strong>in</strong>stell<strong>en</strong> van aalmoez<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
1<br />
Bewerk<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> artikel dat <strong>in</strong> e<strong>en</strong> uitgebreide versie versche<strong>en</strong> als Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘In mei<br />
memoriam : Hollow Phrase or Int<strong>en</strong>tional Formula?’, <strong>in</strong> Idem, Do ut des: Gift Giv<strong>in</strong>g, Memoria, and Conflict<br />
Managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the Medieval Low Countries, Middeleeuwse Studies <strong>en</strong> Bronn<strong>en</strong>, 104 (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>,<br />
2007), pp. 158-87.<br />
2<br />
Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et al. (CD-ROM; Turnhout: Brepols, 1997).<br />
3<br />
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance: Memory and Oblivion at the End of the First Mill<strong>en</strong>nium<br />
(Pr<strong>in</strong>ceton: Pr<strong>in</strong>ceton University Press, 1994), pp. 18, 49, bijvoorbeeld, beschouwt memoria als ‘a key organiz<strong>in</strong>g<br />
pr<strong>in</strong>ciple, not only <strong>in</strong> medieval theology but <strong>in</strong> every aspect of medieval life’. Voor Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria<br />
und Memorialbild’, <strong>in</strong> Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des liturgisch<strong>en</strong> Ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>s im Mittelalter, ed.<br />
Karl Schmid <strong>en</strong> Joachim Wollasch, Münstersche Mittelalter Schrift<strong>en</strong> 48 (Münch<strong>en</strong>: Wilhelm F<strong>in</strong>k Verlag, 1984),<br />
pp. 384-440 (p. 394) omvat memoria alle aspect<strong>en</strong> van het sociale handel<strong>en</strong> <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong>.<br />
4<br />
Om e<strong>en</strong> willekeurig voorbeeld te gev<strong>en</strong>: Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et al., W1777/D2036 d.d.<br />
1103-03-29-3: Bisschop Manasses van Kamerijk (1093-1103) doet e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g aan de abdij van Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong><br />
<strong>in</strong> Doornik: ‘Pro huius itaque dotis commercio post excessum meum a predicte ecclesie publico conu<strong>en</strong>tu anniuersarium<br />
meum conscribi et celebrari eterna memoria caritative reposco’.<br />
37
herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsmal<strong>en</strong>, soms <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie <strong>en</strong> veelal gekoppeld aan de vier<strong>in</strong>g van het<br />
anniversarium , het jaargetijde. In de loop van de twaalfde eeuw ontstond hieruit e<strong>en</strong><br />
consuetudo , waarover k<strong>en</strong>nelijk cons<strong>en</strong>sus bestond: e<strong>en</strong> pakket aan liturgische<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> dat oorkonders als spirituele belon<strong>in</strong>g vroeg<strong>en</strong> van de begunstigd<strong>en</strong> van hun<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, verkop<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere transacties.<br />
4. Opmerkelijk is dat er <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> bijna ge<strong>en</strong> verband wordt gelegd tuss<strong>en</strong><br />
liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de verwerv<strong>in</strong>g van ziel<strong>en</strong>heil: het verzoek van de oorkonders<br />
om liturgische gedacht<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>de of dode staat meestal los van hun<br />
bekommernis om hun ziel<strong>en</strong>heil, zoals uitgedrukt <strong>in</strong> uitdrukk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> als pro remedio<br />
anime, pro salute anime of ob salutem anime. K<strong>en</strong>nelijk beschouwde m<strong>en</strong> de vrome<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g, ruil, verkoop, bevestig<strong>in</strong>g of overdracht als e<strong>en</strong> eleemos<strong>in</strong>a, als e<strong>en</strong> middel<br />
op zich om verloss<strong>in</strong>g <strong>en</strong> vergev<strong>in</strong>g van eig<strong>en</strong> of andermans zond<strong>en</strong> te verkrijg<strong>en</strong>;<br />
liturgische gedacht<strong>en</strong>is was e<strong>en</strong> ander middel. Deze word<strong>en</strong> <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> duidelijk<br />
gescheid<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>: het verwerv<strong>en</strong> van verloss<strong>in</strong>g door e<strong>en</strong> gift was één d<strong>in</strong>g,<br />
gedacht<strong>en</strong>is van iemands jaargetijde e<strong>en</strong> ander.<br />
De c<strong>en</strong>trale vraag van deze bijdrage is die naar de mate waar<strong>in</strong> we kunn<strong>en</strong> veronderstell<strong>en</strong><br />
dat sch<strong>en</strong>kers <strong>en</strong> oorkonders, <strong>in</strong> het bijzonder lek<strong>en</strong>, expliciet vroeg<strong>en</strong> om bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die<br />
betrekk<strong>in</strong>g hadd<strong>en</strong> op de vier<strong>in</strong>g van hun gedacht<strong>en</strong>is. Hier wordt op basis van e<strong>en</strong><br />
kwantitatieve b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> weliswaar beperkt oorkondebestand de hypothese naar<br />
vor<strong>en</strong> gebracht dat we te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met vanuit de cluniac<strong>en</strong>zer traditie <strong>in</strong> lek<strong>en</strong>kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
doorgedrong<strong>en</strong> ideeën <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong>zake liturgische gedacht<strong>en</strong>is. Natuurlijk is het moeilijk,<br />
zo niet onmogelijk vast te stell<strong>en</strong> of lek<strong>en</strong>-weldo<strong>en</strong>ers, wanneer ze hun transacties met<br />
monnik<strong>en</strong> of kanunnik<strong>en</strong> slot<strong>en</strong>, expliciet <strong>en</strong> op eig<strong>en</strong> <strong>in</strong>itiatief om gedacht<strong>en</strong>is vroeg<strong>en</strong>.<br />
Daarbij komt dat het überhaupt twijfelachtig is of oorkond<strong>en</strong> wel de gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van<br />
lek<strong>en</strong> uitdrukk<strong>en</strong>, aangezi<strong>en</strong> zij <strong>in</strong> bijna alle gevall<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> opgesteld door de ontvang<strong>en</strong>de<br />
geestelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g. In feite gev<strong>en</strong> andere bronn<strong>en</strong>, zoals kapittelboek<strong>en</strong>, necrologia <strong>en</strong><br />
kroniek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> directer beeld van het h<strong>in</strong> und her tuss<strong>en</strong> lek<strong>en</strong> <strong>en</strong> geestelijk<strong>en</strong>, maar helaas zijn<br />
deze bronn<strong>en</strong> voor de Nederland<strong>en</strong> nog amper op e<strong>en</strong> vergelijkbare manier – dat wil zegg<strong>en</strong> via<br />
digitale toegang<strong>en</strong> – verzameld, uitgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontslot<strong>en</strong>. 5<br />
Niettem<strong>in</strong> zijn er wel aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> over de rol die oorkonders <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> lek<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> het bijzonder wellicht hebb<strong>en</strong> gespeeld bij het opnem<strong>en</strong> van bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake hun<br />
gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> hun oorkond<strong>en</strong>. We v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> die aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de duidelijke to<strong>en</strong>ame van de<br />
frequ<strong>en</strong>tie van het gebruik van het woord memoria <strong>in</strong> de betek<strong>en</strong>is ‘liturgische gedacht<strong>en</strong>is’<br />
vanaf circa 1080 <strong>en</strong> <strong>in</strong> het feit dat er e<strong>en</strong> patroon zichtbaar lijkt te zijn <strong>in</strong> de oorkonders die dit<br />
woord met deze connotatie gaan gebruik<strong>en</strong>. Aan het e<strong>in</strong>de van de elfde eeuw zi<strong>en</strong> we dat eerst<br />
vooral hoge geestelijk<strong>en</strong>, met voorop bisschopp<strong>en</strong>, gevolgd door <strong>en</strong>kele hoge aristocrat<strong>en</strong> (met<br />
e<strong>en</strong> niet te overschatt<strong>en</strong> rol voor vrouw<strong>en</strong>!) <strong>en</strong> lagere geestelijk<strong>en</strong>, bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t hun<br />
eig<strong>en</strong> memoria (mei memoriam of memoriam mei) gaan opnem<strong>en</strong>.<br />
De hier opgeworp<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> zijn te relater<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> kwestie die <strong>in</strong> <strong>en</strong>kele rec<strong>en</strong>te studies<br />
terecht op de voorgrond is geplaatst, namelijk de vraag <strong>in</strong> welke mate de relaties die lek<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de elfde <strong>en</strong> twaalfde eeuw onderhield<strong>en</strong> met kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere geestelijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>dschappelijk dan wel vijandig karakter hadd<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> strom<strong>in</strong>g die beweert dat de<br />
radicale heroriëntatie van geestelijk<strong>en</strong> als gevolg van de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g ertoe leidde<br />
dat de voorhe<strong>en</strong> ger<strong>in</strong>ge afstand tuss<strong>en</strong> claustrum et seculum veel groter werd, met zelfs<br />
5<br />
Waar deze digitale toegang<strong>en</strong> wel voorhand<strong>en</strong> zijn – zoals voor de Annales Rod<strong>en</strong>ses <strong>en</strong> de Gesta van de abt<strong>en</strong><br />
van S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong> – heb ik die geanalyseerd op <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van memoria <strong>en</strong> gesch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>uitwissel<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
‘Commemorat<strong>in</strong>g Patrons and Gifts <strong>in</strong> Monastic Chronicles’, <strong>in</strong> Bijsterveld, Do ut des, pp. 124-57.<br />
38
gewelddadige consequ<strong>en</strong>ties. De bewust gekoz<strong>en</strong> distantie van hervormde kloosters, hun<br />
nadruk op onafhankelijkheid van wereldlijke <strong>in</strong>m<strong>en</strong>g<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het ‘terugbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>’ <strong>in</strong> geestelijke<br />
hand<strong>en</strong> van kerkelijke recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> bezitt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleid tot vijandigheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
sociaal uite<strong>en</strong>groei<strong>en</strong> van kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> lek<strong>en</strong>. 6 Ander<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> juist de nadruk op de groei<strong>en</strong>de<br />
converg<strong>en</strong>tie van de <strong>religieuze</strong> ideal<strong>en</strong> van monnik<strong>en</strong>, kanunnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> nonn<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong><br />
aristocratische lek<strong>en</strong> anderzijds, waarbij de laatst<strong>en</strong> monastieke ideal<strong>en</strong> van conversio <strong>en</strong><br />
wereldverzak<strong>in</strong>g zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> omarmd. 7 Ik neig ertoe het laatste als richt<strong>in</strong>ggev<strong>en</strong>d te<br />
beschouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> de manier waarop religieuz<strong>en</strong> <strong>en</strong> lek<strong>en</strong> hun transacties <strong>in</strong>richtt<strong>en</strong> zoals die werd<strong>en</strong><br />
opgetek<strong>en</strong>d <strong>in</strong> oorkond<strong>en</strong>, waarbij ik me ervan bewust b<strong>en</strong> dat oorkond<strong>en</strong>, meer dan verhal<strong>en</strong>de<br />
bronn<strong>en</strong>, eerder e<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>ste vreedzame situatie weergev<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> reële. Niettem<strong>in</strong><br />
acht ik de <strong>religieuze</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van lek<strong>en</strong> werkelijk aanwezig <strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik g<strong>en</strong>eigd hun handel<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
transacties als m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s voor e<strong>en</strong> deel religieus geïnspireerd te beschouw<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s Charles de Miramon g<strong>in</strong>g voor lek<strong>en</strong> het belang van de vri<strong>en</strong>dschappelijke<br />
band tuss<strong>en</strong> lek<strong>en</strong>-sch<strong>en</strong>kers <strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ver uit bov<strong>en</strong> het belang dat de eerst<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gehecht aan memoria: deze band werd gecreëerd <strong>en</strong> best<strong>en</strong>digd door sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
materiële teg<strong>en</strong>gav<strong>en</strong> <strong>en</strong> liturgische di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er slechts e<strong>en</strong> ondergeschikt aspect van. 8<br />
Michel Lauwers stelt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> dat het smed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschapsband tuss<strong>en</strong> monnik<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> lek<strong>en</strong>her<strong>en</strong>, zoals onderhoud<strong>en</strong> door gesch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>uitwissel<strong>in</strong>g, niet uitsluit dat e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> groot<br />
belang werd gehecht aan regel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake dod<strong>en</strong>gedacht<strong>en</strong>is. 9 Hij waarschuwt voor het overschatt<strong>en</strong><br />
van de ‘sociologische’ betek<strong>en</strong>is van gift<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van dod<strong>en</strong>gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> voor<br />
het onderschatt<strong>en</strong> van de rol die religie speelde <strong>in</strong> sociale relaties. Daarbij stelt hij zich wel de<br />
vraag <strong>in</strong> welke mate m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit geloof het memoria-’systeem’ omarmd<strong>en</strong>. 10 Hij constateert<br />
niettem<strong>in</strong> dat het bestaan hiervan werd verzekerd door kerkelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd ondersteund<br />
door de aristocratie.<br />
Verschill<strong>en</strong>de onderzoekers hebb<strong>en</strong> geprobeerd de mate van lek<strong>en</strong><strong>in</strong>br<strong>en</strong>g <strong>in</strong> dit memoria-’systeem’<br />
vast te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> sommige nam<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong> uiterst sceptische positie <strong>in</strong> door te<br />
stell<strong>en</strong> dat we eig<strong>en</strong>lijk niks kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> over <strong>religieuze</strong> <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> van lek<strong>en</strong>. 11 Ander<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> geprobeerd door de analyse van grote aantall<strong>en</strong> oorkond<strong>en</strong> na te gaan <strong>in</strong> welke mate<br />
6<br />
Zie bijvoorbeeld Florian Mazel, ‘Amitié et rupture de l’amitié. Mo<strong>in</strong>es et grands laïcs prov<strong>en</strong>çaux au temps de<br />
la crise grégori<strong>en</strong>ne (milieu XI e – milieu XII e siècle), Revue historique, 307 (2005), pp. 53-95; Stev<strong>en</strong><br />
Vanderputt<strong>en</strong>, ‘Monks, Knights, and the Enactm<strong>en</strong>t of Compet<strong>in</strong>g Social Realities <strong>in</strong> Elev<strong>en</strong>th and Early Twelfth-<br />
C<strong>en</strong>tury Flanders’, Speculum, 84 (2009), pp. 582-612.<br />
7<br />
Zie bijvoorbeeld Charles de Miramon, ‘Embrasser l’état monastique à l’âge adulte (1050-1200). Étude sur la<br />
conversion tardive’, Annales. Histoire, Sci<strong>en</strong>ces Sociales, 54 (1999), pp. 825-49; <strong>en</strong> de diverse studies van Michel<br />
Lauwers, zoals zijn boek La mémoire des ancêtres, le souci des morts. Morts, rites et société au moy<strong>en</strong> âge<br />
(diocèse de Liège, XI e -XIII e siècles), Théologie historique, 103 (Paris: Beauchesne, 1997) <strong>en</strong> Guerriers et mo<strong>in</strong>es.<br />
Conversion et sa<strong>in</strong>teté aristocratiques dans l’Occid<strong>en</strong>t médiéval (IX e -XII e siècle), ed. Michel Lauwers, Collection<br />
d’études médiévales, 4 (Antibes: Éditions APDCA, 2002).<br />
8<br />
De Miramon, ‘Embrasser l’état monastique’, pp. 836-37: ‘Il faut donc rétablir la primauté de ce li<strong>en</strong> d’amitié à<br />
l’<strong>en</strong>contre d’une <strong>in</strong>terprétation purem<strong>en</strong>t fonctionelle du don pieux au monastère’.<br />
9<br />
Michel Lauwers, ‘Memoria. A propos d’un objet d’histoire <strong>en</strong> Allemagne’, <strong>in</strong> Les t<strong>en</strong>dances actuelles de<br />
l’histoire du Moy<strong>en</strong> Âge <strong>en</strong> France et <strong>en</strong> Allemagne. Actes des colloques de Sèvres (1997) et Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (1998), ed.<br />
Jean-Claude Schmitt <strong>en</strong> Otto Gerhard Oexle, Publications de la Sorbonne: série Histoire anci<strong>en</strong>ne et médiévale,<br />
66 (Paris: Publications de la Sorbonne, 2002), pp. 105-26 (pp. 115-16 noot 44).<br />
10<br />
Lauwers, ‘Memoria’, pp. 118-19.<br />
11<br />
Bijvoorbeeld H<strong>en</strong>k B. Teunis, ‘Religie <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong> – nieuwe perspectiev<strong>en</strong>?’,<br />
Theoretische Geschied<strong>en</strong>is, 23 (1996), pp. 114-18 (p. 118). Zie het comm<strong>en</strong>taar van Truus van Buer<strong>en</strong>, ‘Care for<br />
the Here and the Hereafter: a Multitude of Possibilities’, <strong>in</strong> Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art<br />
and Ritual <strong>in</strong> the Middle Ages, ed. Truus van Buer<strong>en</strong> met Andrea van Leerdam (Turnhout: Brepols, 2005), pp. 13-<br />
34 (pp. 14-15).<br />
39
lek<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn geweest bij de daar<strong>in</strong> g<strong>en</strong>oemde <strong>religieuze</strong> <strong>praktijk</strong><strong>en</strong>. 12 Met<br />
Michel Lauwers me<strong>en</strong> ik dat het weliswaar schaarse bewijs wijst <strong>in</strong> de richt<strong>in</strong>g van actieve<br />
lek<strong>en</strong><strong>in</strong>br<strong>en</strong>g <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid, zoals blijkt uit hun zorg voor de eig<strong>en</strong> of andermans<br />
begraf<strong>en</strong>is , hun gift<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> nader<strong>en</strong>de dood of de begraf<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> verwant, voorafgaand<br />
aan e<strong>en</strong> lange reis, hun bezoek aan grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun voortdur<strong>en</strong>de aandacht voor het ziel<strong>en</strong>heil<br />
van voorouders <strong>en</strong> voorgangers. 13 Vooral aristocratische vrouw<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> actief betrokk<strong>en</strong><br />
te zijn geweest bij de dod<strong>en</strong>gedacht<strong>en</strong>is: zij hadd<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk de taak door sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>,<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> , gebed<strong>en</strong> <strong>en</strong> goede werk<strong>en</strong> het eeuwige heil voor hun familieled<strong>en</strong> te bewerk<strong>en</strong>. 14<br />
De actieve betrokk<strong>en</strong>heid van vrouw<strong>en</strong> wordt ook aan het licht gebracht <strong>in</strong> e<strong>en</strong> fasc<strong>in</strong>er<strong>en</strong>d<br />
artikel van W<strong>en</strong>dy Davies waar<strong>in</strong> zij meer dan duiz<strong>en</strong>d Noord-Spaanse oorkond<strong>en</strong> uit de<br />
ti<strong>en</strong>de eeuw analyseert. 15 Zij constateert onder andere dat ‘the texts that do offer a specific<br />
religious rationale – be it explicitly to memorialize or more g<strong>en</strong>erally to say a prayer –<br />
overwhelm<strong>in</strong>gly occur <strong>in</strong> the middle of the t<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury’. 16 Ze heeft de <strong>in</strong>druk van e<strong>en</strong><br />
verander<strong>en</strong>de <strong>praktijk</strong>, aangezi<strong>en</strong> ‘the aristocracy did not choose to memorialize early <strong>in</strong> the<br />
c<strong>en</strong>tury but did develop the habit <strong>in</strong> mid-c<strong>en</strong>tury’. 17 Ze besluit met de constater<strong>in</strong>g dat<br />
sommig<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Spanje van het midd<strong>en</strong> van de ti<strong>en</strong>de eeuw ‘clearly thought they were buy<strong>in</strong>g<br />
spiritual b<strong>en</strong>efits wh<strong>en</strong> they gave to the church and several seem to have thought that they were<br />
negotiat<strong>in</strong>g with God. This k<strong>in</strong>d of approach looks as if it was of clerical orig<strong>in</strong> – and may have<br />
be<strong>en</strong> longterm. Ext<strong>en</strong>d<strong>in</strong>g this perception of an afterlife to a wider range of the population<br />
seems to have be<strong>en</strong> a developm<strong>en</strong>t of the 930s. It was a developm<strong>en</strong>t with<strong>in</strong> an established<br />
Christian society – a new th<strong>in</strong>g – not a cont<strong>in</strong>uous tradition. We do not know why.’ 18<br />
Ik gebruik deze red<strong>en</strong>er<strong>in</strong>g als e<strong>en</strong> handvat voor de <strong>in</strong>terpretatie van het Zuid-Nederlandse<br />
oorkondemateriaal t<strong>en</strong>e<strong>in</strong>de de mogelijke <strong>in</strong>novatieve kracht te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> die kan verklar<strong>en</strong><br />
waarom het aantal vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van memoria <strong>in</strong> de z<strong>in</strong> van liturgische gedacht<strong>en</strong>is to<strong>en</strong>am<br />
aan het e<strong>in</strong>de van de elfde <strong>en</strong> <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van de twaalfde eeuw. Ev<strong>en</strong> terug naar onze <strong>in</strong>itiële<br />
vraag: is het, gezi<strong>en</strong> het lage aantal oorkond<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> kerkelijke <strong>en</strong> lek<strong>en</strong>-weldo<strong>en</strong>ers<br />
vroeg<strong>en</strong> om de vier<strong>in</strong>g van hun eig<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is, mogelijk iets te zegg<strong>en</strong> over de mate van<br />
actieve betrokk<strong>en</strong>heid van deze weldo<strong>en</strong>ers bij de opname <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> van bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
betreff<strong>en</strong>de hun memoria? Met andere woord<strong>en</strong>: zijn deze bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> lege formules of<br />
reflecter<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> reële bekommernis van de weldo<strong>en</strong>ers? Ik opteer voor het laatste, <strong>in</strong> de<br />
eerste plaats vanwege de grote variëteit <strong>in</strong> formuler<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake memoria <strong>en</strong> <strong>in</strong> de tweede<br />
12<br />
Zie bijvoorbeeld Richard Keyser, ‘La transformation de l’échange des dons pieux: Montier-la-Celle,<br />
Champagne, 1100-1350’, Revue historique, 305 (2003), pp. 793-816 (pp. 805-07); W<strong>en</strong>dy Davies, ‘Buy<strong>in</strong>g with<br />
Masses. « Donation » pro remedio animae <strong>in</strong> T<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Galicia and Castile-León’, <strong>in</strong> Sauver son âme et se<br />
perpétuer. Transmission du patrimo<strong>in</strong>e et mémoire au haut Moy<strong>en</strong> Âge, ed. François Bougard, Crist<strong>in</strong>a La Rocca<br />
<strong>en</strong> Rég<strong>in</strong>e Le Jan, Collection de l’École française de Rome, 351 (Rome: École française de Rome, 2005), pp. 401-<br />
16, 528.<br />
13<br />
Lauwers, ‘Memoria’, pp. 119-26; Truus van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Otto Gerhard Oexle, ‘Die Darstellung der Sukzession:<br />
Über Sukzessionsbilder und ihr<strong>en</strong> Kontext’, <strong>in</strong> Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual <strong>in</strong><br />
the Middle Ages, ed. Truus van Buer<strong>en</strong> met Andrea van Leerdam (Turnhout: Brepols, 2005), pp. 55-77.<br />
14<br />
Lauwers, ‘Memoria’, p. 111 (met verdere verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong>); Emmanuelle Sant<strong>in</strong>elli, ‘Les femmes et la mémoire.<br />
Le rôle des comtesses dans la Francie occid<strong>en</strong>tale du XI e siècle’, <strong>in</strong> Sauver son âme et se perpétuer. Transmission<br />
du patrimo<strong>in</strong>e et mémoire au haut Moy<strong>en</strong> Âge, ed. François Bougard, Crist<strong>in</strong>a La Rocca <strong>en</strong> Rég<strong>in</strong>e Le Jan,<br />
Collection de l’École française de Rome, 351 (Rome: École française de Rome, 2005), pp. 459-84, 529; Davies,<br />
‘Buy<strong>in</strong>g with masses’, p. 410 <strong>en</strong> noot 30.<br />
15<br />
Ibid.<br />
16<br />
Ibid., p. 409.<br />
17<br />
Ibid., p. 410.<br />
18<br />
Ibid., p. 414.<br />
40
plaats vanwege de mate van specificatie van de verlangde gedacht<strong>en</strong>isvier<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, met name<br />
<strong>in</strong> de eerste helft van de twaalfde eeuw. De oorkond<strong>en</strong> ton<strong>en</strong> mijns <strong>in</strong>zi<strong>en</strong>s dus ge<strong>en</strong> loze of<br />
verste<strong>en</strong>de formules maar bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die de oprechte w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van sch<strong>en</strong>kers uitdrukk<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard kunn<strong>en</strong> we niet nagaan <strong>in</strong> welke mate lek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> precies begrip hadd<strong>en</strong> van de<br />
theologische pr<strong>in</strong>cipes achter hun verzoek<strong>en</strong> voor eeuwige gedacht<strong>en</strong>is. Al ons elfde- <strong>en</strong><br />
twaalfde-eeuwse bewijsmateriaal stamt ev<strong>en</strong>wel uit hoge kerkelijke <strong>en</strong> aristocratische kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> deze war<strong>en</strong> sociaal <strong>en</strong> cultureel sterk met elkaar vervlocht<strong>en</strong>. Zodo<strong>en</strong>de acht ik het heel goed<br />
d<strong>en</strong>kbaar dat zij ideeën <strong>en</strong> opvatt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> over het hiernamaals <strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gedeeld <strong>en</strong> uitgewisseld.<br />
Ik heb er al op gewez<strong>en</strong> dat oorkond<strong>en</strong> wellicht niet de beste bronn<strong>en</strong> zijn om deze vrag<strong>en</strong><br />
te beantwoord<strong>en</strong> omdat de liturgische <strong>en</strong> commemoratieve teg<strong>en</strong>prestaties van de <strong>religieuze</strong><br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> wellicht beter zijn verwoord <strong>en</strong> vastgelegd <strong>in</strong> andere tekst<strong>en</strong> dan oorkond<strong>en</strong>,<br />
namelijk <strong>in</strong> liturgische bronn<strong>en</strong> zoals libri traditionum, libri capituli <strong>en</strong> necrologia, <strong>en</strong> zelfs <strong>in</strong><br />
historiografische bronn<strong>en</strong> zoals kroniek<strong>en</strong>, gesta <strong>en</strong> annales. De optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> deze bronn<strong>en</strong> had, aldus Peter Johanek <strong>en</strong> andere historici, e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs -<br />
functie, niet alle<strong>en</strong> op juridisch maar ook op spiritueel gebied. 19 Het war<strong>en</strong> juist de hiervoor<br />
g<strong>en</strong>oemde liturgische <strong>en</strong> historiografische bronn<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong>voudiger komaf werd<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d. We wet<strong>en</strong> zelfs dat <strong>in</strong> oorkond<strong>en</strong> kerkelijke <strong>en</strong><br />
wereldlijke her<strong>en</strong> als sch<strong>en</strong>kers werd<strong>en</strong> opgevoerd terwijl de feitelijke sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g volg<strong>en</strong>s andere<br />
bronn<strong>en</strong> werd verricht door led<strong>en</strong> van hun gevolg of cliëntèle. 20 Liturgische gedacht<strong>en</strong>is kan<br />
daarom veel belangrijker zijn geweest voor lek<strong>en</strong>-weldo<strong>en</strong>ers dan oorkond<strong>en</strong> ons vertell<strong>en</strong>.<br />
1. GREGORIAANSE HERVORMING EN CLUNIACENZER MODELLEN VAN<br />
GEDACHTENIS<br />
Er is nog e<strong>en</strong> andere manier om deze kwestie te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is door de betrokk<strong>en</strong>heid van<br />
lek<strong>en</strong> bij memoria <strong>in</strong> e<strong>en</strong> breder perspectief te plaats<strong>en</strong>, namelijk dat van de verbreid<strong>in</strong>g van<br />
nieuwe ideeën over zorg voor het hiernamaals, zoals de cluniac<strong>en</strong>zer modell<strong>en</strong> van gedacht<strong>en</strong>is<br />
van lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> dod<strong>en</strong>, vanaf het midd<strong>en</strong> van de elfde eeuw. In de tweede plaats kunn<strong>en</strong><br />
we kijk<strong>en</strong> naar de impact van de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de bisdomm<strong>en</strong> <strong>en</strong> kloosters maar<br />
ook <strong>in</strong> aristocratische kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> vanaf circa 1070. Uiteraard war<strong>en</strong><br />
beide ontwikkel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> nauw met elkaar verbond<strong>en</strong>, want de implem<strong>en</strong>tatie van uit Cluny stamm<strong>en</strong>de<br />
liturgische <strong>en</strong> monastieke <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> vormde e<strong>en</strong> belangrijk elem<strong>en</strong>t van de hervorm<strong>in</strong>g.<br />
Hier<strong>in</strong> zie ik ook de mogelijke <strong>in</strong>novatieve kracht achter de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belangstell<strong>in</strong>g voor<br />
liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> uit de late elfde <strong>en</strong> vroege twaalfde eeuw.<br />
Het is bek<strong>en</strong>d dat de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de daaruit voortvloei<strong>en</strong>de Investituur -<br />
strijd <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> tot scherpe politieke <strong>en</strong> <strong>religieuze</strong> controverses <strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
tweedel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> aanhangers van de door de paus <strong>in</strong>gezette hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de partijgangers<br />
19<br />
Peter Johanek, ‘Zur rechtlich<strong>en</strong> Funktion von Traditionsnotiz, Traditionsbuch und früher Siegelurkunde’, <strong>in</strong><br />
Recht und Schrift im Mittelalter, ed. Peter Class<strong>en</strong>, Vorträge und Forschung<strong>en</strong>, 23 (Sigmar<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Jan Thorbecke<br />
Verlag, 1977), pp. 131-62 (p. 145); Lauwers, La mémoire des ancêtres, pp. 186-90. Zie ook Bijsterveld,<br />
‘Commemorat<strong>in</strong>g Patrons and Gifts’.<br />
20<br />
Jean-Marie Duvosquel, ‘Les chartes de donation d’autels émanant des évêques de Cambrai aux XI e -XII e siècles<br />
éclairées par les obituaires. A propos d’un usage grégori<strong>en</strong> de la chancellerie épiscopale’, <strong>in</strong> Hommages à la<br />
Wallonie. Mélanges d’histoire, de littérature et de philologie wallonnes offerts à Maurice A. Arnould et Pierre<br />
Ruelle, ed. Hervé Hasqu<strong>in</strong>, Université Libre. Faculté de Philosophie et Lettres, 80 (Bruxelles, Université de<br />
Bruxelles, 1981), pp. 147-63.<br />
41
van de keizer. 21 In het algeme<strong>en</strong> koz<strong>en</strong> de Franse bisdomm<strong>en</strong> (Terwaan, Noyon-Doornik <strong>en</strong>, na<br />
de afscheid<strong>in</strong>g van Kamerijk <strong>in</strong> 1093, ook Atrecht) voor de hervorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de bisdomm<strong>en</strong><br />
b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het Duitse Rijk (Kamerijk, Luik <strong>en</strong> Utrecht) voor de keizer. In werkelijkheid lag het<br />
allemaal iets gecompliceerder. Kamerijk, bijvoorbeeld, nam e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>positie <strong>in</strong>: <strong>in</strong><br />
<strong>religieuze</strong> zak<strong>en</strong> was het hervorm<strong>in</strong>gsgez<strong>in</strong>d, maar met name bisschop Gerard II (1076-1092)<br />
steunde de keizerlijke partij <strong>in</strong> de strijd om de <strong>in</strong>vestituur. 22 De Luikse bisschopp<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
duidelijke positie <strong>in</strong> <strong>in</strong> het keizerlijke <strong>en</strong> dus anti-Gregoriaanse kamp tot <strong>en</strong> met bisschop<br />
Otbert (1091-1119), die sterk partij koos voor de keizer <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de paus <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de<br />
hervorm<strong>in</strong>gsgez<strong>in</strong>de abdij<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn diocees. De abt<strong>en</strong> van de b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>abdij van Sa<strong>in</strong>t-<br />
Hubert vormd<strong>en</strong> zijn belangrijkste teg<strong>en</strong>standers. 23 Dit leidde tot e<strong>en</strong> gewelddadige strijd <strong>in</strong> het<br />
bisdom, tot grote schade van de abdij<strong>en</strong> van Sa<strong>in</strong>t-Hubert <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong>. 24<br />
De Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g trof onmiddellijk het lev<strong>en</strong> van geestelijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
veel b<strong>en</strong>edictijnse <strong>en</strong> andere kloosters onderg<strong>in</strong>g<strong>en</strong> de <strong>in</strong>vloed van, allereerst, cluniac<strong>en</strong>zer<br />
gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> regels <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s van die van de cisterciënzers, die zich ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s sterk<br />
baseerd<strong>en</strong> op de traditie van Cluny. In de hervorm<strong>in</strong>g van het monastieke lev<strong>en</strong> liet m<strong>en</strong> zich<br />
ook sterk <strong>in</strong>spirer<strong>en</strong> door de vita apostolica van de vroege Kerk <strong>en</strong> opteerde m<strong>en</strong> voor<br />
auth<strong>en</strong>ticiteit , armoede, celibaat <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapslev<strong>en</strong>. Vanaf de jar<strong>en</strong> 1060 leidd<strong>en</strong> deze<br />
ideeën <strong>in</strong> Noord-Frankrijk tot de sticht<strong>in</strong>g van nieuwe kloosters van reguliere kanunnik<strong>en</strong>, die<br />
de zog<strong>en</strong>oemde Regel van S<strong>in</strong>t-August<strong>in</strong>us aannam<strong>en</strong>. 25 Deze beweg<strong>in</strong>g kreeg dankzij de<br />
actieve steun van <strong>en</strong>kele bisschopp<strong>en</strong> ook snel voet aan de grond <strong>in</strong> de bisdomm<strong>en</strong> Terwaan,<br />
Kamerijk-Atrecht <strong>en</strong> Noyon-Doornik. Paus Gregorius VII <strong>in</strong>terv<strong>en</strong>ieerde zelf t<strong>en</strong> gunste van de<br />
nieuwe sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door deze voorrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> pauselijke bescherm<strong>in</strong>g te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. 26 Hoewel het<br />
bisdom Luik <strong>en</strong>kele nieuwe geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong> kreeg, speeld<strong>en</strong> de<br />
21<br />
Giles Constable, The Reformation of the Twelfth C<strong>en</strong>tury (Cambridge: Cambridge University Press, 1996),<br />
p. 4; Ludo J.R. Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries betwe<strong>en</strong> Gregorian Reform and Avignon’, <strong>in</strong> Idem,<br />
Religion, Culture, and M<strong>en</strong>talities <strong>in</strong> the Medieval Low Countries, ed. Jero<strong>en</strong> Deploige et al. (Turnhout: Brepols,<br />
2005), pp. 81-151 (pp. 85-86, 94-95).<br />
22<br />
Anne-Marie Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny <strong>en</strong> Basse-Lothar<strong>in</strong>gie aux XI e et XII e siècles’, <strong>in</strong><br />
Échanges religieux et <strong>in</strong>tellectuels du X e au XIII e siècle <strong>en</strong> Haute et <strong>en</strong> Basse-Lothar<strong>in</strong>gie. Actes des 5 es Journées<br />
Lothar<strong>in</strong>gi<strong>en</strong>nes (= Publications de la Section Historique de l’Institut G.-D. de Luxembourg, 106 (1991),<br />
Publications du CLUDEM, 2), pp. 49-68 (p. 65). Het keizergez<strong>in</strong>de karakter van de Kamerijkse bisschop Gerard<br />
II wordt uit de doek<strong>en</strong> gedaan <strong>in</strong> Erik Van M<strong>in</strong>groot, ‘“Regni vero He<strong>in</strong>rici regis anno...” Politieke dater<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de oorkond<strong>en</strong> van de bisschopp<strong>en</strong> (1031-1112)’, <strong>in</strong> In de voetspor<strong>en</strong> van Jacob van Maerlant. Liber amicorum<br />
Raf De Keyser. Verzamel<strong>in</strong>g opstell<strong>en</strong> over middeleeuwse geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>isdidactiek, ed. Raoul Bauer,<br />
Marjan De Smet, Brigitte Meijns <strong>en</strong> Paul Trio (Leuv<strong>en</strong>: Universitaire Pers, 2002), pp. 150-78.<br />
23<br />
Andrée Despy-Meyer <strong>en</strong> Pierre-Paul Dupont, ‘Abbaye de Sa<strong>in</strong>t-Hubert’, <strong>in</strong> Monasticon Belge. Tome V. Prov<strong>in</strong>ce<br />
de Luxembourg, ed. Pierre Bodard et al. (Liège: C<strong>en</strong>tre Nationale de Recherches d’Histoire Religieuse, 1975), pp.<br />
9-83 (pp. 35, 37-38); Ian Stuart Rob<strong>in</strong>son, ‘The Fri<strong>en</strong>dship Network of Gregory VII’, History, 63 (1978), pp. 1-<br />
22 (pp. 10-11, 16, 19).<br />
24<br />
Voor de strijd <strong>in</strong> de Luikse abdij<strong>en</strong> onder bisschop Otbert, zie David Foote, ‘Tam<strong>in</strong>g Monastic Advocates and<br />
Redeem<strong>in</strong>g Bishops: the Triumphale and Episcopal Vitae of Re<strong>in</strong>er of St. Laur<strong>en</strong>ce’, Revue d’Histoire<br />
Ecclésiastique, 91 (1996), pp. 5-40 (pp. 13-17); Steff<strong>en</strong> Patzold, ‘Monastische Konflikte als geregelte Spiele?<br />
Umbruch und Erneuerung <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Klöstern des Reiches im 11. und früh<strong>en</strong> 12. Jahrhundert’, <strong>in</strong> Vom Umbruch zur<br />
Erneuerung? Das 11. und beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de 12. Jahrhundert – Position<strong>en</strong> der Forschung, ed. Jörg Jarnut <strong>en</strong> Matthias<br />
Wemhoff, Mittelalter Studi<strong>en</strong>, 13 (Münch<strong>en</strong>: Wilhelm F<strong>in</strong>k Verlag, 2006), pp. 275-91 (pp. 279-80, 283, 285-87).<br />
25<br />
Zie Brigitte Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is. L’accueil des idées de la réforme canoniale dans les<br />
milieux canoniaux du comté de Flandre p<strong>en</strong>dant le dernier quart du XI e siècle’, Revue Mabillon, 79 (2007), pp.<br />
39-71.<br />
26<br />
Brigitte Meijns, ‘De pauperes Christi van Watt<strong>en</strong>. De moeizame beg<strong>in</strong>jar<strong>en</strong> van de eerste geme<strong>en</strong>schap van<br />
reguliere kanunnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> Vlaander<strong>en</strong> (voor 1072-ca. 1100)’, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 3 (2000),<br />
pp. 44-91; Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’.<br />
42
Luikse bisschopp<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rol van betek<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de <strong>religieuze</strong> hervorm<strong>in</strong>g. De echte doorbraak<br />
van de kanonikale hervorm<strong>in</strong>g kwam daar pas met de sticht<strong>in</strong>g van de abdij van Rolduc<br />
(Kloosterrade) <strong>in</strong> 1104. 27 Ook <strong>in</strong>zake de <strong>in</strong>troductie van de cluniac<strong>en</strong>zer ideal<strong>en</strong> acht Anne-<br />
Marie Helvétius het succes <strong>in</strong> Kamerijk e<strong>en</strong> stuk groter dan <strong>in</strong> Luik als gevolg van de steun van<br />
bisschopp<strong>en</strong>, abt<strong>en</strong> <strong>en</strong> adel <strong>in</strong> Kamerijk teg<strong>en</strong>over Luiks duidelijke keuze voor de keizer <strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> de paus. 28<br />
De bisschopp<strong>en</strong> van de Noord-Franse <strong>en</strong> Vlaamse bisdomm<strong>en</strong> trad<strong>en</strong> dus wél vanaf<br />
het beg<strong>in</strong> op als pioniers van de kanonikale beweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. 29 Ook de<br />
tweede g<strong>en</strong>eratie, optred<strong>en</strong>d vanaf de jar<strong>en</strong> 1090, kwam actief tuss<strong>en</strong> beide <strong>in</strong> de verander<strong>in</strong>g<br />
van de regel <strong>in</strong> verschill<strong>en</strong>de kanonikale geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. 30 Vaak stamd<strong>en</strong> ze zelf, ev<strong>en</strong>als de<br />
toonaangev<strong>en</strong>de kanunnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> de kathedrale kapittels, uit het milieu van reguliere kanunnik<strong>en</strong><br />
of hadd<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> monastieke achtergrond. 31 Di<strong>en</strong>t<strong>en</strong>gevolge nam Vlaander<strong>en</strong> de leid<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de<br />
kanonikale hervorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Lage Land<strong>en</strong>, zoals magistraal beschrev<strong>en</strong> door Brigitte Meijns.<br />
De meeste seculiere kapittels g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de eerste helft van de twaalfde eeuw over naar de<br />
b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>orde volg<strong>en</strong>s de cluniac<strong>en</strong>zer gewoont<strong>en</strong>, nam<strong>en</strong> de regel van August<strong>in</strong>us aan of<br />
slot<strong>en</strong> zich aan bij de nieuwe kanonikale ord<strong>en</strong> van Arrouaise <strong>en</strong> Prémontré. 32 De grav<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
grav<strong>in</strong>n<strong>en</strong> alsmede lokale her<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> steund<strong>en</strong> de hervorm<strong>in</strong>g van ganser harte <strong>en</strong><br />
wijdd<strong>en</strong> zich al vanaf de jar<strong>en</strong> 1070 aan de vernieuw<strong>in</strong>g van het kloosterlev<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de Kerk<br />
<strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong>. 33 Opmerkelijk g<strong>en</strong>oeg stemd<strong>en</strong> zij <strong>in</strong> hun bevestig<strong>in</strong>gsoorkond<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />
van de nieuwe of hervormde geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>in</strong> met de beperk<strong>in</strong>g van hun <strong>in</strong>vloed, zoals<br />
voogdijrecht<strong>en</strong> of het recht de abt of prior aan te stell<strong>en</strong>.<br />
Met abt Hugo van Cluny (1049-1109) als e<strong>en</strong> van de trouwste vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> adviseurs van<br />
paus Gregorius VII wekt het ge<strong>en</strong> verbaz<strong>in</strong>g dat de monastieke <strong>en</strong> liturgische <strong>in</strong>novaties van<br />
Cluny di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> belangrijk model voor de kloosterhervorm<strong>in</strong>g. 34 Sam<strong>en</strong> met de<br />
Gregoriaanse ideal<strong>en</strong>, met hun nadruk op e<strong>en</strong> puur <strong>en</strong> str<strong>en</strong>ger monastiek lev<strong>en</strong>, ded<strong>en</strong> ook de<br />
cluniac<strong>en</strong>zer liturgische <strong>en</strong> memorie<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> hun <strong>in</strong>trede <strong>in</strong><br />
27<br />
Charles Dere<strong>in</strong>e, Les chano<strong>in</strong>es réguliers au diocèse de Liège avant Sa<strong>in</strong>t Norbert. Université de Louva<strong>in</strong>.<br />
Recueil de travaux d’histoire et de philologie 3e série fasc. 44 (Louva<strong>in</strong>: Bureau du Recueil, Bibliothèque de<br />
l’Université, publications universitaires, 1952), pp. 169-217; Wolfgang Gärtner, ‘Das Chorherr<strong>en</strong>stift Klosterrath<br />
<strong>in</strong> der Kanonikerreform des 12. Jahrhunderts’, Zeitschrift des Aach<strong>en</strong>er Geschichtsvere<strong>in</strong>s, 97 (1991), pp. 33-220.<br />
28<br />
Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, pp. 67-68.<br />
29<br />
Brigitte Meijns, Ak<strong>en</strong> of Jeruzalem? Het ontstaan <strong>en</strong> de hervorm<strong>in</strong>g van de kanonikale <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Vlaander<strong>en</strong> tot circa 1155 (Leuv<strong>en</strong>: Universitaire Pers, 2000), pp. 913-18; Eadem, ‘La réori<strong>en</strong>tation du paysage<br />
canonial <strong>en</strong> Flandre et le pouvoir des évêques, comtes et nobles (XI e siècle-première moitié du XII e siècle)’, Le<br />
Moy<strong>en</strong> Age, 112 (2006), pp. 111-34 (pp. 116-17); Eadem, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’.<br />
30<br />
Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, pp. 84, 87-88; Ludo J.R. Milis, ‘Hermits and Regular Canons <strong>in</strong><br />
the Twelfth C<strong>en</strong>tury’, <strong>in</strong> Idem, Religion, Culture, and M<strong>en</strong>talities, pp. 181-246 (pp. 207-08); Meijns, ‘La<br />
réori<strong>en</strong>tation du paysage canonial’, 116-17; Eadem, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’.<br />
31<br />
Meijns, ‘La réori<strong>en</strong>tation du paysage canonial’, pp. 118-19; Eadem, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’.<br />
32<br />
Meijns, Ak<strong>en</strong> of Jeruzalem?, pp. 900-13; Brigitte Meijns, ‘L’ordre canonial dans le comté de Flandre depuis<br />
l’époque mérov<strong>in</strong>gi<strong>en</strong>ne jusqu’à 1155. Typologie, chronologie et constantes de l’histoire de fondation et de<br />
réforme’, Revue d’Histoire Ecclésiastique, 97 (2002), pp. 5-58; Eadem, ‘Communautés de chano<strong>in</strong>es dép<strong>en</strong>dant<br />
d’abbayes bénédict<strong>in</strong>es p<strong>en</strong>dant le haut Moy<strong>en</strong> Age. L’exemple du comté de Flandre’, Revue bénédict<strong>in</strong>e, 113<br />
(2003), pp. 90-123 (pp. 112-14, 123-24); zie ook Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, pp. 105-110.<br />
33<br />
Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, p. 86; Meijns, ‘La réori<strong>en</strong>tation du paysage canonial’, pp. 113, 120-<br />
22; Eadem, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’.<br />
34<br />
Franz Neiske, ‘Zwisch<strong>en</strong> pusillus grex und ordo cluniac<strong>en</strong>sis. Umbruch und Kont<strong>in</strong>uität im cluniac<strong>en</strong>sisch<strong>en</strong><br />
Klosterverband’, <strong>in</strong> Vom Umbruch zur Erneuerung? Das 11. und beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de 12. Jahrhundert – Position<strong>en</strong> der<br />
Forschung, ed. Jörg Jarnut <strong>en</strong> Matthias Wemhoff, MittelalterStudi<strong>en</strong>, 13 (Münch<strong>en</strong>: Wilhelm F<strong>in</strong>k Verlag, 2006),<br />
pp. 247-73 (pp. 255-59).<br />
43
kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van bisschopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kanunnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> de kloosters van zowel b<strong>en</strong>edictijnse monnik<strong>en</strong><br />
als van reguliere kanunnik<strong>en</strong>. Niet voor niets vormde Cluny <strong>in</strong> de elfde eeuw de meest<br />
<strong>in</strong>vloedrijke <strong>in</strong>novatieve kracht <strong>in</strong>zake de vier<strong>in</strong>g van liturgische gedacht<strong>en</strong>is. 35 Voortbouw<strong>en</strong>d<br />
op oudere b<strong>en</strong>edictijnse tradities ontwikkeld<strong>en</strong> de cluniac<strong>en</strong>zer monnik<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong><br />
ceremonies ter gedacht<strong>en</strong>is van overled<strong>en</strong> medebroeders, weldo<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> die met de<br />
monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kloosters verbond<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook rituel<strong>en</strong> voor het aangaan van band<strong>en</strong> van<br />
broederschap (fraternitas) met <strong>in</strong>dividuele of bijzondere weldo<strong>en</strong>ers. Dom<strong>in</strong>ique Iogna-Prat<br />
b<strong>en</strong>adrukt het feit dat dit e<strong>en</strong> belangrijke verander<strong>in</strong>g teweegbracht <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met de<br />
voorgaande eeuw<strong>en</strong>, namelijk ‘the birth of <strong>in</strong>dividual memory’, dat wil zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overgang<br />
‘from the global recomm<strong>en</strong>dation of the liv<strong>in</strong>g and the dead registered <strong>in</strong> the Carol<strong>in</strong>gian<br />
Libri uitae, to the personal commemoration of <strong>in</strong>dividual deceased persons writt<strong>en</strong> down<br />
<strong>in</strong> necrologies, remembered on specific dates’. 36 Volg<strong>en</strong>s Giles Constable vormd<strong>en</strong> deze<br />
nieuwe vorm<strong>en</strong> van liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> <strong>in</strong>tercessie, die al vanaf het beg<strong>in</strong> van Cluny e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol hadd<strong>en</strong> gespeeld <strong>in</strong> de dagorde van de cluniac<strong>en</strong>zer monnik<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> belangrijk<br />
aspect van de c<strong>en</strong>tralisatiestrategie van Cluny. 37 Het is ook niet voor niets dat het feest van<br />
Allerziel<strong>en</strong> zijn oorsprong heeft <strong>in</strong> Cluny. Deze gezam<strong>en</strong>lijke gedacht<strong>en</strong>is van alle overled<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
op de dag na Allerheilig<strong>en</strong> vond na de pauselijke goedkeur<strong>in</strong>g door paus Leo IX (1049-1054)<br />
snel <strong>in</strong>gang <strong>in</strong> de westerse Kerk. 38<br />
Via de cluniac<strong>en</strong>zer regelboek<strong>en</strong>, <strong>in</strong> het bijzonder de verzamel<strong>in</strong>g leefregels die tuss<strong>en</strong> circa<br />
1078 <strong>en</strong> 1085 werd verzameld door Bernard van Cluny (de zog<strong>en</strong>oemde Ordo Cluniac<strong>en</strong>sis<br />
sive Consuetud<strong>in</strong>es), verbreidde de <strong>in</strong>vloed van Cluny <strong>en</strong> zijn gebruik<strong>en</strong> van commémoraison<br />
(gedacht<strong>en</strong>is door gebed) zich snel over de kloosters <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> <strong>en</strong> Duitsland, ook als<br />
zij <strong>in</strong>stitutioneel losstond<strong>en</strong> van Cluny. 39 In het bisdom Kamerijk was de abdij van Affligem <strong>in</strong><br />
35<br />
Dom<strong>in</strong>ique Iogna-Prat, ‘The Dead <strong>in</strong> the Celestial Bookkeep<strong>in</strong>g of the Cluniac Monks Around the Year 1000’,<br />
<strong>in</strong> Debat<strong>in</strong>g the Middle Ages: Issues and Read<strong>in</strong>gs, ed. Lester K. Little <strong>en</strong> Barbara H. Ros<strong>en</strong>we<strong>in</strong> (Mald<strong>en</strong> MA <strong>en</strong><br />
Oxford: Blackwell, 1998), pp. 340-62; Lauwers, La mémoire des ancêtres, pp. 16, 114, 118, 120 noot 54, 141-42,<br />
144-46; Dom<strong>in</strong>ique Iogna-Prat, Ordonner et exclure. Cluny et la société chréti<strong>en</strong>ne face à l’hérésie, au judaïsme<br />
et à l’islam 1000-1150 (Paris: Aubier, 1998), pp. 219-52; Jean-Pierre Gerzaguet, ‘Les confraternités de l’abbaye<br />
de Marchi<strong>en</strong>nes au Moy<strong>en</strong> Âge (XII e -XIV e s.)’, Revue bénédict<strong>in</strong>e, 110 (2000), pp. 301-54 (pp. 320-21 <strong>en</strong> noot<br />
28, 337); Lauwers, ‘Memoria’, p. 109; Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, pp. 96-98; Giles Constable,<br />
‘Cluniac Reform <strong>in</strong> the Elev<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury’, <strong>in</strong> Vom Umbruch zur Erneuerung? Das 11. und beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de 12.<br />
Jahrhundert – Position<strong>en</strong> der Forschung, ed. Jörg Jarnut <strong>en</strong> Matthias Wemhoff, MittelalterStudi<strong>en</strong>, 13 (Münch<strong>en</strong>:<br />
Wilhelm F<strong>in</strong>k Verlag, 2006), pp. 231-46 (p. 240-42).<br />
36<br />
Iogna-Prat, ‘The Dead <strong>in</strong> the Celestial Bookkeep<strong>in</strong>g’, p. 354.<br />
37<br />
Constable, ‘Cluniac Reform’, p. 243.<br />
38<br />
Iogna-Prat, ‘The Dead <strong>in</strong> the Celestial Bookkeep<strong>in</strong>g’, pp. 341, 344-348; Lauwers, La mémoire des ancêtres,<br />
pp. 141-42; Constable, ‘Cluniac Reform’, p. 242 <strong>en</strong> noot 59, 243.<br />
39<br />
Over de Ordo Cluniac<strong>en</strong>sis zie nu Susan Boynton <strong>en</strong> Isabelle Cochel<strong>in</strong>, ed., From Dead of Night to End of Day:<br />
The Medieval Customs of Cluny, Discipl<strong>in</strong>a Monastica 3 (Turnhout: Brepols, 2005). Zie verder Jacques Sti<strong>en</strong>non,<br />
‘Cluny et Sa<strong>in</strong>t-Trond au XII e siècle’, <strong>in</strong> Idem, Un Moy<strong>en</strong> Âge pluriel. Recueil d’articles (Malmedy <strong>en</strong> Liège:<br />
Malmedy – Art & Histoire, 1999), pp. 223-45 (pp. 225, 230); Giles Constable, ‘Monastic Legislation at Cluny <strong>in</strong><br />
the Elev<strong>en</strong>th and Twelfth C<strong>en</strong>turies’, <strong>in</strong> Idem, Cluniac Studies, Variorum CS 109 (London: Variorum, 1980);<br />
Iogna-Prat, ‘The Dead <strong>in</strong> the Celestial Bookkeep<strong>in</strong>g’, p. 343; Joachim Wollasch, ‘Zur Verschriftlichung der<br />
klösterlich<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>sgewohnheit<strong>en</strong> unter Abt Hugo von Cluny’, Frühmittelalterliche Studi<strong>en</strong>, 27 (1993), pp. 317-<br />
349 (pp. 339, 343); Janet Coleman, Anci<strong>en</strong>t and medieval memories. Studies <strong>in</strong> the reconstruction of the past<br />
(Cambridge etc.: Cambridge University Press, 1992 1 ; 1995 2 ), pp. 151-54; Burkhardt Tutsch, ‘Die Consuetud<strong>in</strong>es<br />
Bernhards und Ulrichs von Cluny im Spiegel ihrer handschriftlich<strong>en</strong> Überlieferung’, Frühmittelalterliche Studi<strong>en</strong>,<br />
30 (1996), pp. 248-93; Iogna-Prat, Ordonner et exclure, pp. 68-70 (p. 70: ‘dès les années 1050, par des voies<br />
diverses – <strong>en</strong> particulier coutumières, tels les Decreta de Lanfranc –, la commémoraison clunisi<strong>en</strong>ne gagne de<br />
proche <strong>en</strong> proche toute la Chéti<strong>en</strong>té lat<strong>in</strong>e’); Constable, ‘Cluniac Reform’, p. 240 <strong>en</strong> noot 51, 241-42; Neiske,<br />
‘Zwisch<strong>en</strong> pusillus grex und ordo cluniac<strong>en</strong>sis’, p. 258 <strong>en</strong> noot 68.<br />
44
1087 de eerste om de cluniac<strong>en</strong>zer gebruik<strong>en</strong> aan te nem<strong>en</strong>. 40 In het bisdom Luik ontstond<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> 1088 <strong>en</strong> 1149 vijf dochterkloosters van Cluny, maar deze war<strong>en</strong> niet zo <strong>in</strong>vloedrijk als<br />
de oude, onafhankelijke abdij<strong>en</strong> die de gebruik<strong>en</strong> van Cluny overnam<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong> de abdij<strong>en</strong><br />
van Sa<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Sa<strong>in</strong>t-Jacques <strong>in</strong> Luik <strong>in</strong> 1106 <strong>en</strong> de abdij van S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1107. 41 In<br />
H<strong>en</strong>egouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong> begon de adoptie van de cluniac<strong>en</strong>zer gewoont<strong>en</strong> <strong>in</strong> de abdij<strong>en</strong><br />
van Anch<strong>in</strong> (voor 1092), Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong> bij Doornik <strong>in</strong> 1094, S<strong>in</strong>t-Bertijns <strong>in</strong> 1099-1100,<br />
gevolgd door talrijke andere abdij<strong>en</strong>. 42 Het gevolg was dat de cluniac<strong>en</strong>zer hervorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de<br />
bisdomm<strong>en</strong> Kamerijk <strong>en</strong> Doornik eerder voet aan de grond kreeg dan <strong>in</strong> het bisdom Luik.<br />
Zelfs de nieuwe ord<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong> van Rolduc, Arrouaise, Sa<strong>in</strong>t-Victor <strong>en</strong><br />
Prémontré adopteerd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de jar<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1120 <strong>en</strong> 1150 allemaal de kern van de cluniac<strong>en</strong>zer<br />
voorschrift<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake de dagorde <strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder <strong>in</strong>zake de liturgische di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> voor de<br />
dod<strong>en</strong>. Zij ded<strong>en</strong> dat <strong>in</strong>direct door de overname <strong>in</strong> hun regelboek<strong>en</strong> van de Ecclesiastica Officia<br />
van de cisterciënzers (dater<strong>en</strong>d van circa 1130), die op hun beurt war<strong>en</strong> afgeleid van de<br />
gebruik<strong>en</strong> van Cluny. 43 Volg<strong>en</strong>s Ludo Milis speelde de monastieke <strong>in</strong>vloed vanuit Cluny, <strong>in</strong> het<br />
bijzonder aangaande de organisatie van het geme<strong>en</strong>schapslev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vanuit Cîteaux, met name<br />
<strong>in</strong>zake de spiritualiteit, e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale rol <strong>in</strong> de verkloosterlijk<strong>in</strong>g van de voorhe<strong>en</strong> eremitische<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, dus de overgang naar kanonikale kloosters b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de ord<strong>en</strong> van Rolduc, Arrouaise,<br />
Sa<strong>in</strong>t-Victor <strong>en</strong> Prémontré. 44 45<br />
40<br />
Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, p. 58.<br />
41<br />
Sti<strong>en</strong>non, ‘Cluny et Sa<strong>in</strong>t-Trond’, pp. 226, 234; Giles Constable, ‘Monasticism, Lordship, and Society <strong>in</strong> the<br />
Twelfth-C<strong>en</strong>tury Hesbaye: Five Docum<strong>en</strong>ts on the Foundation of the Cluniac Priory of Bertrée’, <strong>in</strong> Idem, Cluniac<br />
Studies, Variorum CS 109 (London: Variorum, 1980); Paulette Pieyns-Rigo, ‘Abbaye de Sa<strong>in</strong>t-Trond’, <strong>in</strong><br />
Monasticon belge. Tome VI. Prov<strong>in</strong>ce de Limbourg, ed. Émile Brouette et al. (Liège: C<strong>en</strong>tre Nationale de<br />
Recherches d’Histoire Religieuse, 1976), pp. 13-67 (p. 39); Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, pp. 53-<br />
55, 59, 67; Constable, The Reformation of the Twelfth C<strong>en</strong>tury, p. 108; Lauwers, La mémoire des ancêtres, p. 59<br />
<strong>en</strong> noot 14, 124, 142; Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, p. 97. De belangrijke b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>abdij van<br />
Stavelot-Malmedy hield echter m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s tot het midd<strong>en</strong> van de twaalfde eeuw vast aan de oudere gebruik<strong>en</strong>:<br />
Philippe George, ‘Les reliques de Stavelot et de Malmedy à l’honneur vers 1040. Dedicatio et <strong>in</strong>v<strong>en</strong>tio<br />
Stabul<strong>en</strong>sis’, Revue d’Histoire Ecclésiastique, 99 (2004), pp. 347-70 (pp. 363-64).<br />
42<br />
Milis, ‘The Church <strong>in</strong> the Low Countries’, p. 97; Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, pp. 61, 67-68;<br />
Meijns, Ak<strong>en</strong> of Jeruzalem?, pp. 770-79; Eadem, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’; Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>,<br />
‘Fulcard’s Pigsty: Cluniac Reformers, Dispute Settlem<strong>en</strong>t, and the Lower Aristocracy <strong>in</strong> Early Twelfth-C<strong>en</strong>tury<br />
Flanders’, Viator. Journal of Medieval and R<strong>en</strong>aissance Studies, 38 (2007), pp. 91-115.<br />
43<br />
Bruno Griesser, ed., ‘Die “Ecclesiastica Officia Cisterci<strong>en</strong>sis Ord<strong>in</strong>is” des Cod. 1711 von Tri<strong>en</strong>t’, Analecta<br />
Sacri Ord<strong>in</strong>is Cisterci<strong>en</strong>sis, 12 (1956), pp. 153-288 (pp. 170-72); Coleman, Anci<strong>en</strong>t and medieval memories, pp.<br />
169-175; Constable, The Reformation of the Twelfth C<strong>en</strong>tury, pp. 109-10. Zie <strong>in</strong> dit verband ook Milis, ‘Hermits<br />
and Regular Canons’, pp. 225-26, 233-38; Dirk Van de Perre, ‘Die ältest<strong>en</strong> Klostergesetzgebung<strong>en</strong> von Prémontré,<br />
Oigny, Cîteaux, Klosterrath und Arrouaise und ihre Beziehung<strong>en</strong> zue<strong>in</strong>ander’, Analecta Praemonstrat<strong>en</strong>sia, 76<br />
(2000), pp. 29-69. Voor het voorbeeld van de verl<strong>en</strong><strong>in</strong>g van fraternitas <strong>in</strong> de consuetud<strong>in</strong>es van Arrouaise, Sa<strong>in</strong>t-<br />
Victor <strong>en</strong> Prémontré zoals afgeleid uit Ordo Cluniac<strong>en</strong>sis sive Consuetud<strong>in</strong>es van Bernard van Cluny <strong>en</strong><br />
Ecclesiastica Officia van Cîteaux, zie Arnoud-Jan A. Bijsterveld <strong>en</strong> Paul Trio, ‘Van gebedsverbroeder<strong>in</strong>g naar<br />
broederschap. De evolutie van het fraternitas-begrip <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volle Middeleeuw<strong>en</strong>’ (I),<br />
Jaarboek voor Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 6 (2003), pp. 7-48 (pp. 30-35); Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘Look<strong>in</strong>g<br />
for Common Ground: From Monastic Fraternitas to Lay Confraternity <strong>in</strong> the Southern Low Countries <strong>in</strong> the T<strong>en</strong>th<br />
to Twelfth C<strong>en</strong>turies’, <strong>in</strong> Religious and Laity <strong>in</strong> Northern Europe 1000-1400: Interaction, Negotiation, and Power,<br />
ed. Emilia Jamroziak <strong>en</strong> Janet Burton, Europa Sacra, 2 (Turnhout: Brepols, 2006), pp. 287-314 (pp. 299-300, 311-<br />
14).<br />
44<br />
Milis, ‘Hermits and Regular Canons’, p. 245.
2. BISSCHOPPEN IN DE VOORHOEDE, GEVOLGD DOOR LEKEN<br />
Volg<strong>en</strong>s Constable werd de aanname van de cluniac<strong>en</strong>zer gebruik<strong>en</strong> gewoonlijk gevolgd door<br />
e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame <strong>in</strong> het aantal sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van lek<strong>en</strong>-weldo<strong>en</strong>ers, zodat ‘the high prestige of<br />
Cluniac monasticism among the laity thus seems to have be<strong>en</strong> a factor <strong>in</strong> the spread of Cluniac<br />
customs’. 45 Hij is van m<strong>en</strong><strong>in</strong>g dat de liturgische gedacht<strong>en</strong>is zoals gepraktiseerd door de<br />
monnik<strong>en</strong> van Cluny ‘was highly esteemed by both clergy and the laity <strong>in</strong> the elev<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury ,<br />
and the prayers of the monks of Cluny was eagerly sought for’. 46 Helvétius constateert ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
dat ‘la grande majorité des prieurés clunisi<strong>en</strong>s de l’Empire ont été fondés par des familles<br />
nobles, qui ont a<strong>in</strong>si pris l’<strong>in</strong>itiative de sout<strong>en</strong>ir le mouvem<strong>en</strong>t clunisi<strong>en</strong>’. 47 Ook <strong>in</strong> Neder-<br />
Lothar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> acht zij de <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van de gebruik<strong>en</strong> van Cluny het werk van de adel, die<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> opereerde <strong>in</strong> e<strong>en</strong> familiale context. 48<br />
Volg<strong>en</strong>s Michel Lauwers, die de werk<strong>in</strong>g van memoria <strong>in</strong> het bisdom Luik bestudeerde,<br />
werd<strong>en</strong> er <strong>in</strong> de elfde eeuw hechte band<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> religieuz<strong>en</strong> <strong>en</strong> lek<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> dod<strong>en</strong>. 49 Hij ziet dat monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> geestelijk<strong>en</strong> <strong>in</strong> de seigneuriale sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g van<br />
de elfde <strong>en</strong> twaalfde eeuw als ‘gebedsspecialist<strong>en</strong>’ uitvoerige procedures vestigd<strong>en</strong> voor de<br />
commémoraison van de dod<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat vooral adellijke lek<strong>en</strong> hieruit profijt trachtt<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong>. 50<br />
Ook naar de m<strong>en</strong><strong>in</strong>g van Charles de Miramon ton<strong>en</strong> de monastieke regelboek<strong>en</strong> van de elfde<br />
<strong>en</strong> twaalfde eeuw het groei<strong>en</strong>de belang van di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> voor de dod<strong>en</strong>, vooral voor de familieled<strong>en</strong><br />
van de monnik<strong>en</strong>, die meer dan voorhe<strong>en</strong> pas als volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong>trad<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom nauwer<br />
verbond<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> met hun bloedverwant<strong>en</strong> dan de oblat<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong>, resulter<strong>en</strong>d <strong>in</strong> hechtere<br />
band<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> klooster <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>wereld dan voorhe<strong>en</strong>. 51 Ik zie dit verschijnsel terug <strong>in</strong> de grote<br />
aandacht die geestelijk<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun oorkond<strong>en</strong> <strong>en</strong> transacties aan de dag legg<strong>en</strong> voor regel<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> behoeve van de gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong> van zichzelf <strong>en</strong> vooral van hun ouders.<br />
K<strong>en</strong>nelijk vormde liturgische gedacht<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van de wederkerigheid<br />
tuss<strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>de verwant<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> slotte stelt ook Brigitte Meijns dat<br />
de actieve betrokk<strong>en</strong>heid van lek<strong>en</strong>her<strong>en</strong> <strong>en</strong> -vorst<strong>en</strong> bij de transformatie van kanonikale<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>in</strong> Vlaander<strong>en</strong>, hoewel die leidde tot e<strong>en</strong> verlies aan macht <strong>en</strong> <strong>in</strong>vloed,<br />
kan word<strong>en</strong> verklaard uit de door monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> kanunnik<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> garantie van one<strong>in</strong>dige<br />
gebed<strong>en</strong> voor de vergev<strong>in</strong>g van hun zond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verloss<strong>in</strong>g van hun ziel. 52 Voor andere del<strong>en</strong><br />
van West-Europa is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s vastgesteld dat het do<strong>en</strong> van sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> pro anima <strong>in</strong> de elfde<br />
<strong>en</strong> twaalfde eeuw uitgroeide tot ‘a g<strong>en</strong>eralized practice among the aristocracy’. 53<br />
Dit alles sluit aan bij de grotere lek<strong>en</strong>bemoei<strong>en</strong>is <strong>in</strong>zake gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder, om<br />
de woord<strong>en</strong> van Iogna-Prat nogmaals te gebruik<strong>en</strong>, ‘the birth of <strong>in</strong>dividual memory’ ofwel de<br />
persoonlijke gedacht<strong>en</strong>is van <strong>in</strong>dividuele overled<strong>en</strong> person<strong>en</strong> zoals Cluny die propageerde<br />
<strong>en</strong> zoals die weerspiegeld wordt <strong>in</strong> het groei<strong>en</strong>de aantal vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van memoria <strong>in</strong> de<br />
45<br />
Constable, The Reformation of the Twelfth C<strong>en</strong>tury, p. 108.<br />
46<br />
Constable, ‘Cluniac Reform’, p. 243.<br />
47<br />
Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, p. 53. Zie ook Sti<strong>en</strong>non, ‘Cluny et Sa<strong>in</strong>t-Trond’, p. 244.<br />
48<br />
Helvétius, ‘Aspects de l’<strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce de Cluny’, p. 55.<br />
49<br />
Lauwers, La mémoire des ancêtres, p. 233.<br />
50<br />
Ibid., p. 159. Voor de betek<strong>en</strong>is van beker<strong>in</strong>g <strong>en</strong> modell<strong>en</strong> van heiligheid onder de aristocratie van de neg<strong>en</strong>de<br />
tot de twaalfde eeuw zie ook Guerriers et mo<strong>in</strong>es, ed. Lauwers.<br />
51<br />
De Miramon, ‘Embrasser l’état monastique’, p. 845. Vergelijk Iogna-Prat, Ordonner et exclure, pp. 240-41.<br />
52<br />
Meijns, ‘La réori<strong>en</strong>tation du paysage canonial’, pp. 120-22, 125, 129, 132-33, 134.<br />
53<br />
Eliana Magnani S.-Christ<strong>en</strong>, ‘Transform<strong>in</strong>g Th<strong>in</strong>gs and Persons. The Gift pro anima <strong>in</strong> the Elev<strong>en</strong>th and<br />
Twelfth C<strong>en</strong>turies’, <strong>in</strong> Negotiat<strong>in</strong>g the Gift: Pre-Modern Figurations of Exchange, ed. Gadi Algazi, Val<strong>en</strong>t<strong>in</strong><br />
Groebner <strong>en</strong> Bernhard Juss<strong>en</strong>, Veröff<strong>en</strong>tlichung<strong>en</strong> des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 188 (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Jan<br />
Thorbecke Verlag, 2003), pp. 269-84 (p. 269).<br />
46
etek<strong>en</strong>is van gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> oorkond<strong>en</strong> uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> vanaf de laatste<br />
dec<strong>en</strong>nia van de elfde eeuw.<br />
Kortom: <strong>in</strong> de late elfde <strong>en</strong> vroege twaalfde eeuw raakt<strong>en</strong> de uit de monastieke wereld<br />
afkomstige liturgische <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ideeën <strong>in</strong>zake liturgische gedacht<strong>en</strong>is diep geworteld <strong>in</strong><br />
de kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de kerkelijke <strong>en</strong> wereldlijke elite, hetge<strong>en</strong> de hechtere band<strong>en</strong> reflecteert die<br />
zich ontwikkeld hadd<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> religieuz<strong>en</strong> <strong>en</strong> lek<strong>en</strong>. Lek<strong>en</strong> koz<strong>en</strong> bewust voor kloosters <strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waarvan zij wist<strong>en</strong> dat liturgische gedacht<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel<br />
vormde van hun dagelijkse officies <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, zoals de huiz<strong>en</strong> die de cluniac<strong>en</strong>zer leefregels<br />
overnam<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s mijn analyse van de frequ<strong>en</strong>tie van het woord memoria <strong>in</strong> deze betek<strong>en</strong>is <strong>in</strong><br />
oorkond<strong>en</strong> blijkt de cluniac<strong>en</strong>zer gewoonte om regel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong> voor de eig<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is<br />
bij lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> na de dood allereerst te zijn nagevolgd door de bisschopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> seculiere<br />
kanunnik<strong>en</strong> van Kamerijk-Atrecht <strong>en</strong> Noyon-Doornik <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s aan het beg<strong>in</strong> van de<br />
twaalfde eeuw te zijn overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door lek<strong>en</strong>vorst<strong>en</strong> <strong>en</strong> aristocrat<strong>en</strong>, met voorop de graaf <strong>en</strong><br />
grav<strong>in</strong> van Vlaander<strong>en</strong>. Het war<strong>en</strong> vooral de g<strong>en</strong>oemde bisschopp<strong>en</strong> die vanaf 1087 <strong>in</strong> hun<br />
oorkond<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> troff<strong>en</strong> voor de eig<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is <strong>en</strong> die van hun voorgangers. 54 De<br />
bisschopp<strong>en</strong> van Luik slaan op dit terre<strong>in</strong> e<strong>en</strong> pover figuur, maar <strong>in</strong> de vier gevall<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> zij<br />
zich <strong>in</strong>liet<strong>en</strong> met de eig<strong>en</strong> memoria, betreft het niet toevallig drie keer e<strong>en</strong> bisschoppelijke<br />
gunst verle<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>edictijns c<strong>en</strong>trum van hervorm<strong>in</strong>g, te wet<strong>en</strong> de abdij<strong>en</strong> van Sa<strong>in</strong>t-<br />
Hubert <strong>en</strong> Sa<strong>in</strong>t-Jacques. Oudere, b<strong>en</strong>edictijnse tradities van liturgische gedacht<strong>en</strong>is, versterkt<br />
door de <strong>in</strong>novatie vanuit Cluny, vond<strong>en</strong> hun weg dus eerst vanuit de b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>kloosters<br />
naar de bisschoppelijke oorkond<strong>en</strong> <strong>in</strong> juist de meest hervorm<strong>in</strong>gsgez<strong>in</strong>de bisdomm<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
laatste dec<strong>en</strong>nia van de elfde eeuw, voordat zij <strong>in</strong> de loop van de twaalfde eeuw terechtkwam<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> aristocratische oorkond<strong>en</strong>. Dit zou verklar<strong>en</strong> waarom we <strong>in</strong> de eerste helft van die<br />
eeuw zoveel meer oorkond<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> de liturgische memorie<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gespecificeerd.<br />
Bij wijze van hypothese wil ik dus stell<strong>en</strong> dat het de verbreid<strong>in</strong>g van cluniac<strong>en</strong>zer ideeën<br />
omtr<strong>en</strong>t liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> is geweest, e<strong>en</strong> proces dat<br />
sam<strong>en</strong>viel met de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g, die ertoe heeft geleid dat eerst hervorm<strong>in</strong>gs -<br />
gez<strong>in</strong>de seculiere geestelijk<strong>en</strong> – met voorop de bisschopp<strong>en</strong> van Kamerijk-Atrecht <strong>en</strong> Noyon-<br />
Doornik – <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s lek<strong>en</strong>vorst<strong>en</strong> <strong>en</strong> lage aristocrat<strong>en</strong> deze ideeën hebb<strong>en</strong> omarmd.<br />
Via hervormde b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>kloosters, maar ook via de kloosters van de nieuwe ord<strong>en</strong> van<br />
cisterciënzers <strong>en</strong> reguliere kanunnik<strong>en</strong>, vond<strong>en</strong> cluniac<strong>en</strong>zer memorie<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong>gang <strong>in</strong> het<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake liturgische gedacht<strong>en</strong>is. Net als het geval bleek <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eerdere<br />
studie over de frequ<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isontwikkel<strong>in</strong>g van het woord fraternitas, zi<strong>en</strong> we<br />
e<strong>en</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g waar<strong>in</strong> lek<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> de tweede helft van de elfde eeuw <strong>in</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
mate g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> associër<strong>en</strong> met voorhe<strong>en</strong> vrijwel uitsluit<strong>en</strong>d monastieke rituel<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong><br />
van memoria <strong>en</strong> commemoratio. 55 Deze werd<strong>en</strong> als spirituele teg<strong>en</strong>gave of belon<strong>in</strong>g <strong>in</strong> hun<br />
transactie omarmd <strong>en</strong> ook ‘besteld’ door de lek<strong>en</strong>aristocratie, zowel mann<strong>en</strong> als vrouw<strong>en</strong>, <strong>in</strong><br />
de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. Door het sticht<strong>en</strong> <strong>en</strong> begunstig<strong>en</strong> van kloosters van de nieuwe <strong>en</strong><br />
54<br />
Het gaat om de bisschopp<strong>en</strong> Gerard II (1076-1092, 1 oorkonde: Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et<br />
al., W3833/D4139 d.d. 1081-08-03-1), Manasses (1093-1103, 4 oorkond<strong>en</strong>, onder andere W8499/D6222 d.d.<br />
1098-10-18-P), zijn oppon<strong>en</strong>t Galcher (1093-1095/1106, 1 oorkonde: W3348/DD3638 d.d. 1093-11-30-3), Odo<br />
(1105-1113, 3 oorkond<strong>en</strong>, onder andere W3854/D4160 d.d. 1111-12-25-T) <strong>en</strong> Burchard (1114-1130, 5 oorkond<strong>en</strong>,<br />
onder andere W3912/D4219 d.d. 1120-06-04-T). Voor de volledige refer<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> citat<strong>en</strong> zie Bijsterveld, ‘In<br />
mei memoriam’, not<strong>en</strong> 19, 24, 42, 61 <strong>en</strong> 73.<br />
55<br />
Bijsterveld <strong>en</strong> Trio, ‘Van gebedsverbroeder<strong>in</strong>g naar broederschap’; Bijsterveld, ‘Look<strong>in</strong>g for Common<br />
Ground’.<br />
47
hervormde ord<strong>en</strong>, door het hervorm<strong>en</strong> van kapittels, <strong>en</strong> door hun <strong>in</strong>trede als lek<strong>en</strong>broeders<br />
<strong>en</strong> -zusters (conversi) legd<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> duidelijke voorkeur aan de dag voor wereldverzak<strong>in</strong>g <strong>en</strong><br />
beker<strong>in</strong>g <strong>in</strong> lijn met de nieuwe <strong>religieuze</strong> ideal<strong>en</strong>.<br />
In de loop van de twaalfde eeuw ontwikkelde zich e<strong>en</strong> zekere conv<strong>en</strong>tie of gewoonte<br />
over de wijze waarop lev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> overled<strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> herdacht, bestaande<br />
uit alle of <strong>en</strong>kele van de volg<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, allemaal ontle<strong>en</strong>d aan monastieke gebruik<strong>en</strong>: de<br />
<strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>g van de naam <strong>in</strong> e<strong>en</strong> liturgisch boek of op e<strong>en</strong> kal<strong>en</strong>der; de feitelijke gedacht<strong>en</strong>is<br />
door het noem<strong>en</strong> van de naam <strong>in</strong> gebed<strong>en</strong>, officies, miss<strong>en</strong>, vigilies <strong>en</strong>/of psalm<strong>en</strong>, met<br />
name op het jaargetijde van het overlijd<strong>en</strong>; <strong>en</strong> de ev<strong>en</strong>tuele comb<strong>in</strong>atie van de vier<strong>in</strong>g van<br />
het jaargetijde met het gev<strong>en</strong> van aalmoez<strong>en</strong> <strong>en</strong> memoriemaaltijd<strong>en</strong>. Kerkelijke <strong>en</strong> lek<strong>en</strong>weldo<strong>en</strong>ers<br />
vroeg<strong>en</strong> <strong>in</strong> oorkond<strong>en</strong> om dit pakket als de spirituele belon<strong>in</strong>g van de zijde van<br />
de begunstigd<strong>en</strong> <strong>in</strong> ruil voor hun sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g, verkoop of ruil. 56 Opmerkelijk g<strong>en</strong>oeg stond<br />
gedacht<strong>en</strong>is als middel om ziel<strong>en</strong>heil te verwerv<strong>en</strong> volkom<strong>en</strong> los van de verloss<strong>in</strong>g die zij<br />
hoopt<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong> door hun goeder<strong>en</strong>overdracht, die werd beschouwd als e<strong>en</strong> middel op<br />
zich (e<strong>en</strong> eleemos<strong>in</strong>a of aalmoes) dat verloss<strong>in</strong>g <strong>en</strong> vergev<strong>in</strong>g van zond<strong>en</strong> verschafte aan de<br />
sch<strong>en</strong>kers <strong>en</strong>/of hun verwant<strong>en</strong>.<br />
Het beg<strong>in</strong> van de ontwikkel<strong>in</strong>g van deze memorie<strong>praktijk</strong> lijkt gelokaliseerd te kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> <strong>in</strong> die bisdomm<strong>en</strong> (Kamerijk-Atrecht, Noyon-Doornik) waar de bisschopp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk<br />
pro-Gregoriaanse standpunt <strong>in</strong>nam<strong>en</strong>, <strong>in</strong> teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot met name de bisschop van Luik. Deze<br />
ideeën <strong>in</strong>zake memoria werd<strong>en</strong> snel overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de lek<strong>en</strong>aristocratie, zowel mann<strong>en</strong><br />
als vrouw<strong>en</strong>, <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. Net als <strong>in</strong> het geval van de monastieke fraternitas<br />
constateer ik dus e<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belangstell<strong>in</strong>g voor liturgische gedacht<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong><br />
van de laatste dec<strong>en</strong>nia van de elfde <strong>en</strong> de eerste van de twaalfde eeuw, dec<strong>en</strong>nia die k<strong>en</strong>nelijk<br />
de hoogtijdag<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> van memoria als door lek<strong>en</strong> verlangde teg<strong>en</strong>prestatie, althans <strong>in</strong><br />
oorkond<strong>en</strong> . 57 48<br />
56<br />
Lauwers, La mémoire des ancêtres, pp. 176-79.<br />
57<br />
Pas na het schrijv<strong>en</strong> van deze bijdrage kreeg ik onder og<strong>en</strong>: Atsuko Iwanami, Memoria et oblivio. Die<br />
Entwicklung des Begriffs memoria <strong>in</strong> Bischofs- und Herrschaftsurkund<strong>en</strong> des Hochmittelalters, Berl<strong>in</strong>er<br />
Historische Studi<strong>en</strong> 36 (Berl<strong>in</strong>: Duncker & Humblot, 2004) (door B<strong>en</strong>oît-Michel Tock besprok<strong>en</strong> <strong>in</strong> Le Moy<strong>en</strong> Age<br />
114 (2008), pp. 146-47), waar<strong>in</strong> het begrip memoria wordt getraceerd <strong>in</strong> de betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is<br />
<strong>in</strong> de bisschoppelijke oorkond<strong>en</strong> van Ma<strong>in</strong>z, Magdeburg, Halberstadt, Würzburg, Trier, Verdun, Toul, Metz,<br />
Reims <strong>en</strong> Atrecht, alsmede <strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele wereldlijke vorst<strong>en</strong>, zoals de Duitse <strong>en</strong> Franse kon<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de grav<strong>en</strong> van Vlaander<strong>en</strong> tot <strong>en</strong> met de twaalfde eeuw. Iwanami v<strong>in</strong>dt e<strong>en</strong> duidelijke to<strong>en</strong>ame van het gebruik<br />
van het begrip memoria <strong>in</strong> de z<strong>in</strong> van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g, vooral <strong>in</strong> de twaalfde eeuw. Hoewel zij zich hoofdzakelijk op<br />
deze betek<strong>en</strong>is richt, ligt e<strong>en</strong> nadere vergelijk<strong>in</strong>g van haar <strong>en</strong> mijn bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor de hand.
HERINNERINGSPRAKTIJKEN IN KRINGEN VAN REGULIERE KANUNNIKEN.<br />
DE STICHTERS EN HUN MEMORIA: PRIOR ODFRIED VAN WATTEN († 1086) 1<br />
Brigitte Meijns<br />
Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong><br />
Postdoctoraal onderzoeker F.W.O.-Vlaander<strong>en</strong><br />
Odfried, de stichter <strong>en</strong> eerste prior van de geme<strong>en</strong>schap van reguliere kanunnik<strong>en</strong> te Watt<strong>en</strong>,<br />
legde na zijn overlijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijzondere bedrijvigheid aan de dag, althans als we twee mirakelschrijvers<br />
mog<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dag na zijn overlijd<strong>en</strong> op 22 november 1086 versche<strong>en</strong> Odfried<br />
aan de koster van de G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Pietersabdij. 2 Nauwkeurig wees hij hem de plek aan op de<br />
Blandijnberg waar hij de volg<strong>en</strong>de dag begrav<strong>en</strong> wou word<strong>en</strong>. Kort hierna vertoonde hij zich<br />
<strong>in</strong> e<strong>en</strong> visio<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> slap<strong>en</strong>de maagd. Hij stuurde de godsvruchtige vrouw onverwijld naar de<br />
kanunnik<strong>en</strong> van Watt<strong>en</strong> met concrete richtlijn<strong>en</strong> <strong>in</strong>zake de verer<strong>in</strong>g van de patroonheilige. Twee<br />
jaar later t<strong>en</strong> slotte, <strong>in</strong> 1088, aan de vooravond van het feest van S<strong>in</strong>t Niklaas, vereerde Odfried<br />
zijn priorij met e<strong>en</strong> bezoek. 3 Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> visio<strong>en</strong> versche<strong>en</strong> hij aan Ta<strong>in</strong>ardus, e<strong>en</strong> jonge<br />
kanunnik die hij nog als oblaat gek<strong>en</strong>d had <strong>en</strong> die thans al drie jaar verlamd was. S<strong>in</strong>t Donaas,<br />
e<strong>en</strong> van de begeleid<strong>en</strong>de heilig<strong>en</strong>, kreeg prompt van Odfried de opdracht om <strong>in</strong> Brugge de<br />
g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g van de verlamde kanunnik te realiser<strong>en</strong>. E<strong>en</strong>maal <strong>in</strong> Brugge moest Ta<strong>in</strong>ardus e<strong>en</strong><br />
kanunnik terechtwijz<strong>en</strong> die het niet zo nauw nam met het celibaat. Ook voor de Watt<strong>en</strong>se<br />
koorher<strong>en</strong> had Odfried nog twee goede raadgev<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, daarna verdwe<strong>en</strong> hij, deze keer<br />
voorgoed .<br />
Deze mirakelverhal<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d tijd<strong>en</strong>s het laatste dec<strong>en</strong>nium van de elfde eeuw.<br />
Omstreeks 1100 schreef één van de mirakelschrijvers ook e<strong>en</strong> historia fundationis van Watt<strong>en</strong>,<br />
start<strong>en</strong>d bij de opricht<strong>in</strong>g van de priorij door Odfried omstreeks 1072 <strong>en</strong> e<strong>in</strong>dig<strong>en</strong>d met<br />
di<strong>en</strong>s ontslag als prior <strong>in</strong> de zomer van 1079, het relaas dus van de eerste zev<strong>en</strong> jaar met <strong>in</strong><br />
de hoofdrol : Odfried. 4 De twee mirakelverhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Exordium Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis ecclesiae, de<br />
1<br />
Mijn oprechte dank gaat uit naar de aanwezig<strong>en</strong> van het contactforum ‘<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>praktijk</strong>’ voor hun nuttige<br />
comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> bijzonder naar R<strong>en</strong>ée Nip (Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>), Jero<strong>en</strong> Deploige <strong>en</strong> Stev<strong>en</strong><br />
Vanderputt<strong>en</strong> (Universiteit G<strong>en</strong>t) voor hun waardevolle aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal punt<strong>en</strong>.<br />
2<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Oswald Holder-Egger, Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica (MGH),<br />
Scriptores (SS), 15,2 (Hannover: Hahn, 1888; repr. Stuttgart: Hiersemann <strong>en</strong> New York (N.Y.): Kraus Repr<strong>in</strong>t,<br />
1963), pp. 915-20 (hier pp. 919-20); The Narrative Sources from the Medieval Low Countries (G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1996-2004), http://www.narrative-sources.be, record H006, (BHL 7235).<br />
3<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 14 (Hannover: Hahn, 1881; repr. Stuttgart:<br />
Hiersemann <strong>en</strong> New York (N.Y.): Kraus Repr<strong>in</strong>t, 1963), pp. 176-79 (BHL 2286).<br />
4<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 14, pp. 161-75; Narrative Sources, record<br />
C011. In navolg<strong>in</strong>g van Charles Dere<strong>in</strong>e, ‘Étude critique des chartes accordées par Robert I (1072) et Robert II<br />
(1093) de Flandre à l’abbaye de Watt<strong>en</strong>’, Revue bénédict<strong>in</strong>e, 93 (1983), pp. 80-107 (p. 83 <strong>en</strong> pp. 97-98) duid ik<br />
deze bron aan als Exordium Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis ecclesiae, de beg<strong>in</strong>woord<strong>en</strong> van de sticht<strong>in</strong>gskroniek.<br />
49
Watt<strong>en</strong>se sticht<strong>in</strong>gskroniek, ton<strong>en</strong> uiteraard aan dat Odfried <strong>in</strong> bepaalde midd<strong>en</strong>s verre van<br />
verget<strong>en</strong> was. Maar e<strong>en</strong> grondige analyse van de <strong>in</strong>houd <strong>en</strong> de opzet van deze bronn<strong>en</strong> kan<br />
ons waardevolle gegev<strong>en</strong>s verschaff<strong>en</strong> over de wijze waarop m<strong>en</strong> de stichter van Watt<strong>en</strong> wou<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>en</strong>. Dat m<strong>en</strong> hierbij twee verschill<strong>en</strong>de historiografische g<strong>en</strong>res aanw<strong>en</strong>dde, miracula<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> historia fundationis, doet vermoed<strong>en</strong> dat de nagedacht<strong>en</strong>is van Odfried op verschill<strong>en</strong>de<br />
manier<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gekleurd. In wat volgt wil ik dan ook nagaan hoe Odfried <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarbuit<strong>en</strong> gecommemoreerd werd.<br />
De priorij van Watt<strong>en</strong> is de oudste van de twaalf geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong><br />
die tuss<strong>en</strong> 1070 <strong>en</strong> 1145 succesvol ex nihilo opgericht werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> het graafschap Vlaander<strong>en</strong>. 5<br />
Naast deze twaalf sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> werd de reguliere p<strong>en</strong>dant b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de ordo canonicus ook<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd door 21 hervormde kapittels, waar de seculiere kanunnik<strong>en</strong> door str<strong>en</strong>ger<br />
lev<strong>en</strong>de regulier<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. Tot nog toe is er nog ge<strong>en</strong> grootschalig vergelijk<strong>en</strong>d<br />
onderzoek gebeurd naar de nagedacht<strong>en</strong>is van de stichters – of het nu lek<strong>en</strong> of geestelijk<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> – van deze twaalf de novo opgerichte reguliere kapittels. E<strong>en</strong> dergelijke studie is ook<br />
verre van e<strong>en</strong>voudig. Vooreerst is <strong>in</strong> <strong>en</strong>kele gevall<strong>en</strong> – bijvoorbeeld de Veurnse S<strong>in</strong>t-<br />
Niklaasabdij, het Brugse Eekhout of het kapittel van Eversam – de id<strong>en</strong>titeit van de stichters<br />
volstrekt onduidelijk. T<strong>en</strong> tweede is de bronn<strong>en</strong>overlever<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de meeste dossiers veeleer<br />
ontoereik<strong>en</strong>d om de memoria van de stichter te bestuder<strong>en</strong>. Zo hebb<strong>en</strong> de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die thans<br />
op Franse bodem ligg<strong>en</strong>, <strong>in</strong> teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot de ‘Belgische’ huiz<strong>en</strong>, amper necrologische<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nagelat<strong>en</strong>. 6 Narratieve <strong>en</strong> hagiografische bronn<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> licht kunn<strong>en</strong> werp<strong>en</strong> op<br />
de problematiek zijn slechts <strong>in</strong> vier van de twaalf gevall<strong>en</strong> voorhand<strong>en</strong> (de historiografische<br />
werk<strong>en</strong> uit de Nieuwe Tijd niet meegeteld). 7 Enkel diplomatische bronn<strong>en</strong> zijn overvloediger<br />
aanwezig maar dit type bron is verre van ideaal voor de studie van de memoria 8 . Dit neemt<br />
niet weg dat er ondanks deze twee handicaps zeker verder onderzoek mogelijk <strong>en</strong> uiteraard<br />
w<strong>en</strong>selijk is. Dankzij de variëteit aan bronn<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot Watt<strong>en</strong>s vroegste<br />
geschied<strong>en</strong>is vormt dit dossier e<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressante casestudy om de omgang van reguliere<br />
kanunnik<strong>en</strong> met de memoria van hun stichter na te gaan.<br />
5<br />
De twaalf duurzame sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ex nihilo <strong>in</strong> het graafschap Vlaander<strong>en</strong> zijn <strong>in</strong> chronologische volgorde<br />
(gebaseerd op het verschijn<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> oorkonde ter confirmatie van de opricht<strong>in</strong>g): Watt<strong>en</strong> (1072), Eversam<br />
(1091), Lo (1093), Arrouaise (1097), Eaucourt (1101), S<strong>in</strong>t-Niklaas te Veurne (1120), Sa<strong>in</strong>t-Josse-au-Bois (1125,<br />
later Dommart<strong>in</strong> g<strong>en</strong>oemd), Sa<strong>in</strong>t-Médard te Doornik (1126, later Sa<strong>in</strong>t-Nicolas-des-Prés g<strong>en</strong>oemd), Sa<strong>in</strong>t-<br />
August<strong>in</strong>-lez-Thérouanne te Clarques (1131), Beaulieu (1138), Clairfay (1137-1138) <strong>en</strong> Eekhout te Brugge (vóór<br />
1146). Cf. Brigitte Meijns, Ak<strong>en</strong> of Jeruzalem? Het ontstaan <strong>en</strong> de hervorm<strong>in</strong>g van de kanonikale <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Vlaander<strong>en</strong> tot circa 1155 (Leuv<strong>en</strong>: Universitaire Pers, 2000), vol. 2, pp. 903-06 <strong>en</strong> passim.<br />
6<br />
Cf. Pierre Marlot <strong>en</strong> Jean-Loup Lemaître, Répertoire des docum<strong>en</strong>ts nécrologiques français, Recueil des<br />
Histori<strong>en</strong>s de la France publié par l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Obituaires, 7 (Parijs: Imprimerie<br />
Nationale-Librairie C. Kl<strong>in</strong>cksieck, 1980); Monasticon Belge I. Prov<strong>in</strong>ce de Namur et de Ha<strong>in</strong>aut (Maredsous:<br />
Abbaye de Maredsous, 1890), p. 428 (Sa<strong>in</strong>t-Nicolas-des-Prés) <strong>en</strong> Monasticon Belge, III. Prov<strong>in</strong>ce de Flandre<br />
Occid<strong>en</strong>tale III (Luik: C<strong>en</strong>tre national de recherches d’histoire religieuse, 1974), p. 586 (S<strong>in</strong>t-Niklaas Veurne),<br />
pp. 657-58 (Eversam), p. 758 (Eekhout), pp. 886-87 (Lo).<br />
7<br />
Behalve te Watt<strong>en</strong> werd <strong>en</strong>kel <strong>in</strong> Sa<strong>in</strong>t-Nicolas-des-Prés <strong>en</strong> <strong>in</strong> Arrouaise e<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>gsgeschied<strong>en</strong>is opgetek<strong>en</strong>d:<br />
Fundatio monasterii S. Nicolai de Pratis Tornac<strong>en</strong>sis, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 15,2 (Hannover:<br />
Hahn, 1888; repr. Stuttgart: Hiersemann <strong>en</strong> New York (N.Y.): Kraus Repr<strong>in</strong>t, 1963), pp. 1112-25; Walter van<br />
Arrouaise, Fundatio monasterii Arroasi<strong>en</strong>sis, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 15,2, pp. 1117-50;<br />
Monum<strong>en</strong>ta Arroasi<strong>en</strong>sia, ed. B<strong>en</strong>oît-Michel Tock <strong>en</strong> Ludo Milis, Corpus Christianorum. Cont<strong>in</strong>uatio<br />
Mediaeualis, 175 (Turnhout: Brepols, 2000), pp. 17-31 (Prefacio); De opricht<strong>in</strong>g van de abdij van Beaulieu<br />
beknopt bij Lambertus van Ardres, Historia Comitum Ghisn<strong>en</strong>sium, ed. Iohannes Heller, MGH, Scriptores 24<br />
(Hannover: Hahn, 1879; repr. Stuttgart: Hiersemann, 1975), p. 581.<br />
8<br />
Cf. de bijdrage van Arnoud-Jan Bijsterveld <strong>in</strong> deze bundel.<br />
50
De priorij van Watt<strong>en</strong> werd <strong>in</strong>geplant op e<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>heuvel <strong>in</strong> de kustvlakte amper ti<strong>en</strong><br />
kilometer t<strong>en</strong> noordwest<strong>en</strong> van S<strong>in</strong>t-Omaars. 9 Het <strong>in</strong>itiatief tot de sticht<strong>in</strong>g g<strong>in</strong>g uit van de vir<br />
religiosus Odfried, e<strong>en</strong> rondtrekk<strong>en</strong>de priester uit het Doornikse of Rijks-Vlaander<strong>en</strong> die<br />
wellicht <strong>in</strong> Frankrijk onderwijs g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> had. Hij kon rek<strong>en</strong><strong>en</strong> op de materiële steun <strong>en</strong> <strong>in</strong>vloed<br />
van de grafelijke woudmeester Adam die later sam<strong>en</strong> met zijn echtg<strong>en</strong>ote toetrad tot de<br />
societas fraternitatis. 10 Via predik<strong>in</strong>g had Odfried Adam warm gemaakt voor de str<strong>en</strong>ge<br />
lev<strong>en</strong>swijze van de reguliere kanunnik<strong>en</strong>, to<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> volstrekte nieuwigheid <strong>in</strong> de streek.<br />
Odfried had de vita apostolica voor og<strong>en</strong>, met haar acc<strong>en</strong>t op armoede, kuisheid <strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schaplev<strong>en</strong> . In 1072 bevestigde bisschop Drogo van Terwaan (ca. 1030-†1078) de<br />
sticht<strong>in</strong>g <strong>en</strong> werd Odfried tot hoofd (al naargelang de bron aangeduid als prior of proost) van<br />
de bescheid<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap aangesteld die vermoedelijk verder uit slechts zes kanunnik<strong>en</strong><br />
bestond, van wie er twee m<strong>in</strong>derjarig war<strong>en</strong>. 11 De hoge ideal<strong>en</strong> die de piepkle<strong>in</strong>e geme<strong>en</strong>schap<br />
echter koesterde, viel<strong>en</strong> <strong>in</strong> de smaak bij grav<strong>in</strong>-weduwe Adela. Ze spoorde haar zoon,<br />
Robrecht I, aan tot vrijgevigheid <strong>en</strong> tot het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van zijn grafelijke bescherm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> zelf<br />
steunde ze tot haar overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1079 onafgebrok<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap. Ook <strong>in</strong> de daarop -<br />
volg<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia bleef Watt<strong>en</strong> één van de lievel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het Vlaamse grav<strong>en</strong>huis. 12<br />
De kle<strong>in</strong>e schare kanunnik<strong>en</strong> ontpopte zich tot <strong>en</strong>thousiaste Gregorian<strong>en</strong>. 13 IJverig<br />
gehoorzam<strong>en</strong>d aan de hervorm<strong>in</strong>gsdecret<strong>en</strong> van de vast<strong>en</strong>synodes van 1074 <strong>en</strong> 1075 vermed<strong>en</strong><br />
ze elk contact met simoniakale geestelijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> met priesters die gehuwd war<strong>en</strong> of sam<strong>en</strong> -<br />
leefd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vrouw <strong>en</strong> niettem<strong>in</strong> nog miss<strong>en</strong> celebreerd<strong>en</strong>. Deze pr<strong>in</strong>cipiële houd<strong>in</strong>g<br />
ergerde de conservatieve parochiegeestelijkheid zodanig dat bepaalde geestelijk<strong>en</strong> de priorij<br />
kwam<strong>en</strong> bestok<strong>en</strong>. Om zich te bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de dreig<strong>en</strong>de clerici trok Odfried sam<strong>en</strong> met<br />
Adela naar Gregorius VII om de paus om e<strong>en</strong> apostolisch bescherm<strong>in</strong>gsprivilege te verzoek<strong>en</strong>.<br />
In de bul die Gregorius VII <strong>in</strong> april 1077 aan Watt<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>de riep hij de priorij uit tot<br />
e<strong>en</strong> ‘schuilplaats (refugium), e<strong>en</strong> plaats van steun <strong>en</strong> troost voor alle gelovig<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong> zeldzame<br />
typer<strong>in</strong>g die de paus tijd<strong>en</strong>s zijn twaalfjarig pontificaat slechts aan twee andere <strong>religieuze</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> toestond. 14 Verder verle<strong>en</strong>de Gregorius VII aan prior Odfried <strong>en</strong> aan di<strong>en</strong>s opvolgers<br />
het recht om overal het woord Gods te verkondig<strong>en</strong> (lic<strong>en</strong>tia praedicandi) <strong>en</strong> de macht<br />
9<br />
Watt<strong>en</strong>: Frankrijk, departem<strong>en</strong>t Nord, arrondissem<strong>en</strong>t Du<strong>in</strong>kerke, kanton Broekburg. Over de geschied<strong>en</strong>is van<br />
deze priorij: Charles Dere<strong>in</strong>e, ‘Les prédicateurs apostoliques dans les diocèses de Thérouanne, Tournai et<br />
Cambrai-Arras durant les années 1075-1125’, Analecta Praemonstrat<strong>en</strong>sia, 54 (1983), pp. 171-89 (pp. 173-75);<br />
Dere<strong>in</strong>e, ‘Étude critique’, 80-107; Brigitte Meijns, ‘De pauperes Christi van Watt<strong>en</strong>. De moeizame beg<strong>in</strong>jar<strong>en</strong> van<br />
de eerste geme<strong>en</strong>schap van reguliere kanunnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> Vlaander<strong>en</strong> (vóór 1072- ca. 1100)’, <strong>in</strong> Jaarboek voor<br />
Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 3 (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2000), pp. 44-91; Brigitte Meijns, ‘Inaudita novitas canonici<br />
ord<strong>in</strong>is. L’accueil des idées de réforme canoniale dans les milieux canoniaux du comté de Flandre p<strong>en</strong>dant le<br />
dernier quart du onzième siècle’, Revue Mabillon. Revue <strong>in</strong>ternationale d’histoire et de littérature religieuses.<br />
Nouvelle Série, 18 (2007), pp. 39-71 (pp. 49-57).<br />
10<br />
Arnoud-Jan Bijsterveld <strong>en</strong> Paul Trio, ‘Van gebedsverbroeder<strong>in</strong>g naar broederschap. De evolutie van het<br />
fraternitas -begrip <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volle Middeleeuw<strong>en</strong> (I)’, <strong>in</strong> Jaarboek voor Middeleeuwse<br />
Geschied<strong>en</strong>is, 6 (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2003), pp. 7-48 (pp. 29-32).<br />
11<br />
Over het aantal kanunnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> de beg<strong>in</strong>jar<strong>en</strong>: Meijns, ‘De pauperes Christi’, p. 55.<br />
12<br />
Meijns, ‘De pauperes Christi’, pp. 72-78; Graaf Diederik van de Elzas werd <strong>in</strong> de abdijkerk van Watt<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>:<br />
Nicolas Huyghebaert, ‘Het grafschrift van Diederik van d<strong>en</strong> Elzas te Wat<strong>en</strong>e’, Sacris Erudiri. Jaarboek voor<br />
godsdi<strong>en</strong>stwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 10 (1956), pp. 399-412.<br />
13<br />
Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’, pp. 49-57; cf. B. Meijns, ‘Opposition to Clerical Cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ce and the<br />
Gregorian Celibacy Legislation <strong>in</strong> the Diocese of Thérouanne: the Tractatus pro clericorum conubio (c. 1077-<br />
1078)’, Sacris Erudiri. A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity, 47 (2008), pp. 223-90.<br />
14<br />
Papsturkund<strong>en</strong> <strong>in</strong> Frankreich, Neue Folge, 3. Artois, ed. Johannes Ramackers, Abhandlung<strong>en</strong> der Akademie der<br />
Wiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> zu Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, Philologisch-Historische Klasse, Dritte Folge, 23 (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Vand<strong>en</strong>hoeck und<br />
Ruprecht, 1940), pp. 34-36 nr. 3; Quell<strong>en</strong> und Forschung<strong>en</strong> zum Urkund<strong>en</strong>- und Kanzleiwes<strong>en</strong> Papst Gregors VII,<br />
ed. Leo Santifaller, Studi e Testi, 190 (Vaticaanstad: Biblioteca apostolica Vaticana, 1957), pp. 142-44 nr. 136.<br />
51
om te b<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontb<strong>in</strong>d<strong>en</strong> (potestas ligandi atque solv<strong>en</strong>di). 15 De uitoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g van deze<br />
uitzonderlijke voorrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hervorm<strong>in</strong>gsgez<strong>in</strong>de profiel van Odfried, die vurig ijverde<br />
om de Kerkhervorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong>gang te do<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong> Terwaan, war<strong>en</strong> e<strong>en</strong> doorn <strong>in</strong> het oog van<br />
aartsdiak<strong>en</strong> <strong>en</strong> latere bisschop van Terwaan Hubert (1078-1081). Het conflict dat <strong>in</strong> 1078<br />
uitbrak tuss<strong>en</strong> Odfried <strong>en</strong> Hubert met als <strong>in</strong>zet de abtskeuze te S<strong>in</strong>t-W<strong>in</strong>oksberg<strong>en</strong>, bedreigde<br />
zelfs het voortbestaan van de priorij. Hubert sprak e<strong>en</strong> banvloek uit over Odfried <strong>en</strong> de<br />
kanunnik<strong>en</strong> vermed<strong>en</strong> zoveel mogelijk het contact met hun prior om de bisschop niet nog meer<br />
voor het hoofd te stot<strong>en</strong>. Op aanrad<strong>en</strong> van Gregorius VII <strong>en</strong> <strong>in</strong> het belang van zijn geme<strong>en</strong>schap<br />
legde Odfried <strong>in</strong> de zomer van 1079 zijn ambt neer. Na zijn ontslag verliet Odfried de<br />
Watt<strong>en</strong>heuvel om opnieuw al predik<strong>en</strong>d rond te trekk<strong>en</strong>. Hij overleed op 22 november 1086 <strong>in</strong><br />
de omgev<strong>in</strong>g van G<strong>en</strong>t <strong>en</strong> werd door de monnik<strong>en</strong> van de S<strong>in</strong>t-Pietersabdij op de Blandijnberg<br />
begrav<strong>en</strong>. 1 De Annales Bland<strong>in</strong>i<strong>en</strong>ses mak<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1086 meld<strong>in</strong>g van het overlijd<strong>en</strong> van Offridus<br />
fundator Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis ecclesi . 1<br />
Het eerste verhaal waar<strong>in</strong> Odfried post mortem t<strong>en</strong> tonele verschijnt is het Miraculum<br />
sancti Donatiani, opgetek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong> anonieme Watt<strong>en</strong>se kanunnik omstreeks 1091-1092. 18<br />
Hij schreef dit uitvoerig uitgewerkte mirakelverhaal <strong>in</strong> opdracht van aartsbisschop Ra<strong>in</strong>aldus I<br />
van Reims (1083-†1096) met wie de auteur voorafgaand aan zijn <strong>in</strong>trede <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> goed bevri<strong>en</strong>d was. 19 De Watt<strong>en</strong>se kanunnik had Ra<strong>in</strong>aldus ontmoet op e<strong>en</strong> kerkbije<strong>en</strong>komst<br />
<strong>in</strong> Terwaan <strong>en</strong> hem daar verteld over de wonderlijke g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g van Ta<strong>in</strong>ardus <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong><br />
eerder. Ra<strong>in</strong>aldus had geïnteresseerd geluisterd, temeer omdat de g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g bewerkstelligd<br />
werd door S<strong>in</strong>t Donaas, de patroon van de Brugse grafelijke kapittelkerk <strong>en</strong> één van zijn<br />
voorgangers op de aartsbisschoppelijke stoel te Reims. Hij had daarna gevraagd om het<br />
mirakel op schrift te stell<strong>en</strong>. De eerste p<strong>en</strong>n<strong>en</strong>vrucht van de Watt<strong>en</strong>se kanunnik 20 is <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
De typer<strong>in</strong>g van Watt<strong>en</strong> als refugium wordt verder uitgewerkt <strong>in</strong>: Brigitte Meijns, ‘Hirsau dans la pla<strong>in</strong>e côtière<br />
flamande? La prévôté de Watt<strong>en</strong>, les évêques de Thérouanne et la réforme de l’Eglise sous Grégoire VII (1073-<br />
†1085)’, <strong>in</strong> La ville et le diocèse de Thérouanne au Moy<strong>en</strong> Âge. Actes de la journée d’études t<strong>en</strong>u à Lille le 3 mai<br />
2007, ed. Jeff Rider <strong>en</strong> B<strong>en</strong>oît-Michel Tock, <strong>in</strong> voorbereid<strong>in</strong>g.<br />
15<br />
Dit elem<strong>en</strong>t wordt uitvoerig behandeld <strong>in</strong>: Brigitte Meijns, ‘Without Were Fight<strong>in</strong>gs, with<strong>in</strong> Were Fears. Pope<br />
Gregory VII, the Canons Regular of Watt<strong>en</strong> and the Reform of the Church <strong>in</strong> the Diocese of Thérouanne (c. 1075-<br />
c. 1100)’, <strong>in</strong> Law and Power <strong>in</strong> the Middle Ages. Proceed<strong>in</strong>gs of the Fourth Carlsberg Academy Confer<strong>en</strong>ce on<br />
Medieval Legal history 2007, ed. Per Anders<strong>en</strong>, Helle Vogt <strong>en</strong> Mia Münster-Sw<strong>en</strong>ds<strong>en</strong> (Kop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>: DJØF<br />
Publish<strong>in</strong>g 2008), pp. 73-96.<br />
16<br />
Ex miraculis S. Richarii, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 35-40.<br />
17<br />
Les annales de Sa<strong>in</strong>t-Pierre de Gand et de Sa<strong>in</strong>t-Amand. Annales Bland<strong>in</strong>i<strong>en</strong>ses - Annales Elmar<strong>en</strong>ses - Annales<br />
Formosel<strong>en</strong>ses - Annales Elnon<strong>en</strong>ses, ed. Philip Grierson, Commission Royale d’Histoire. Recueil de Textes pour<br />
servir à l’étude de l’Histoire de Belgique (Brussel: Palais des Académies, 1937), p. 30.<br />
18<br />
Paul Catr<strong>in</strong>, Hommage à Notre-Dame de la Treille (Brugge: Desclée, De Brouwer, 1939), pp. 51-61, geeft e<strong>en</strong><br />
(<strong>in</strong>gekorte) vertal<strong>in</strong>g van dit mirakelverhaal. Voor het auteurschap <strong>en</strong> de analyse van de <strong>in</strong>houd: Desiderius<br />
Stracke, ‘Uit d<strong>en</strong> rijkdom van e<strong>en</strong> onzer oude kroniek<strong>en</strong>’, Historisch Tijdschrift, 11 (1923), pp. 101-23 <strong>en</strong> Brigitte<br />
Meijns, ‘Hoe e<strong>en</strong> heilige verdi<strong>en</strong>stelijk werd. Het beeld van S<strong>in</strong>t-Donatianus van Brugge <strong>in</strong> de elfde-eeuwse<br />
mirakelverhal<strong>en</strong> ’, <strong>in</strong> In de voetspor<strong>en</strong> van Jacob van Maerlant, ed. Raoul Bauer, Marjan De Smet, Brigitte Meijns<br />
<strong>en</strong> Paul Trio (Leuv<strong>en</strong>: Universitaire Pers, 2002), pp. 114-39 (pp. 130-34 <strong>en</strong> p. 118 n. 23 voor de handschriftelijke<br />
overlever<strong>in</strong>g van dit mirakelverhaal); E.S. Karnofsky, ‘The Vision of Ta<strong>in</strong>ard. Miraculum de quodam canonico<br />
Guat<strong>en</strong><strong>en</strong>si per sanctum Donatianum curato’, <strong>in</strong> Church and Heal<strong>in</strong>g. Papers Read at the Tw<strong>en</strong>tieth Summer<br />
Meet<strong>in</strong>g and the Tw<strong>en</strong>ty-First W<strong>in</strong>ter Meet<strong>in</strong>g of the Ecclesiastical Society, ed. W.J. Sheils, Studies <strong>in</strong> Church<br />
History, 19 (Oxford: Basil Blackwell, 1982), pp. 15-24.<br />
19<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 176 r. 6-7: ‘... <strong>in</strong>ter alios me recognovisses, anteriori<br />
familiarite , qua p<strong>en</strong>es te solitus eram haberi notus...’. Zie ook Brigitte Meijns, ‘Van speelman tot regulier<br />
kanunnik . De lev<strong>en</strong>sloop van de anonieme auteur van de sticht<strong>in</strong>gskroniek van Watt<strong>en</strong> (e<strong>in</strong>de elfde eeuw). E<strong>en</strong><br />
pog<strong>in</strong>g tot reconstructie’, <strong>in</strong> Cum tanta sit <strong>in</strong> amicitia ver perfectio. Liber amicorum Raoul Bauer, ed. D. Bauer<br />
<strong>en</strong> M. Bauer (Kapell<strong>en</strong>: Pelckmans, 2009), pp. 66-87.<br />
20<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, ed., p. 177 r. 19: ‘... quasi primitias proprii fructus...’<br />
52
ijzonder hoogdrav<strong>en</strong>d <strong>en</strong> bij mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> cryptisch Latijn gesteld <strong>en</strong> is geregeld gelardeerd<br />
met <strong>in</strong>teressante persoonlijke bespiegel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Alvor<strong>en</strong>s met het feitelijke mirakelverhaal te<br />
start<strong>en</strong> beschrijft de auteur heel beknopt de sticht<strong>in</strong>g van de priorij, e<strong>en</strong> verhaal dat hij veel<br />
uitvoeriger zal uitwerk<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Exordium Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis ecclesiae <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> later.<br />
Hoe stelt de anonieme kanunnik, die zelf Odfried niet heeft gek<strong>en</strong>d, Watt<strong>en</strong>s stichter voor?<br />
De ganse scène baadt <strong>in</strong> e<strong>en</strong> helder licht dat de cel van Ta<strong>in</strong>ardus vervult. 21 Odfried, aangeduid<br />
als s<strong>en</strong>ior <strong>en</strong> getooid <strong>in</strong> e<strong>en</strong> gl<strong>in</strong>ster<strong>en</strong>d gewaad, stapt kordaat naar het bed waar<strong>in</strong> de<br />
verlamde kanunnik ligt. Hij gaat vooraf aan twee schitter<strong>en</strong>de figur<strong>en</strong> die plechtig naar vor<strong>en</strong><br />
schrijd<strong>en</strong>. Odfried stelt h<strong>en</strong> aan Ta<strong>in</strong>ardus voor als de heilige Donaas van Brugge <strong>en</strong> heilige<br />
Gudwalus, de bewaarder (conservator) van de G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Pietersabdij. Odfried is de <strong>en</strong>ige van<br />
het gezelschap die het woord voert. Teg<strong>en</strong> S<strong>in</strong>t Donaas zegt hij: ‘Wel, heilige man, God geeft<br />
je de opdracht om deze kanunnik te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> wanneer hij <strong>in</strong> de kerstperiode naar jouw curia <strong>in</strong><br />
Brugge komt’. 22 Donaas stemt hiermee <strong>in</strong> met e<strong>en</strong> simpel laudo, ‘akkoord’. Odfried wordt hier<br />
voorgesteld als de spreekbuis van God. God heeft blijkbaar de prior van Watt<strong>en</strong> uitgekoz<strong>en</strong><br />
om Zijn wil k<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong> aan de heilige die voor de g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g moet zorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit is toch<br />
wel ongebruikelijk. Donaas is k<strong>en</strong>nelijk zelf niet <strong>in</strong> staat om Gods gedacht<strong>en</strong> te lez<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
merkwaardige deficiëntie voor e<strong>en</strong> heilige. Odfried die rechtstreeks van God directives<br />
ontvangt , komt hierdoor op het niveau van e<strong>en</strong> heilige te staan. Hij verkeert ook <strong>in</strong> gezelschap<br />
van heilig<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet de m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>. Donaas, aan wie de auteur dezelfde gelaatstrekk<strong>en</strong> geeft als<br />
Karel de Grote, 23 is de patroon van de Brugse kapittelkerk <strong>en</strong> van het Vlaamse grav<strong>en</strong>huis <strong>en</strong><br />
de Breto<strong>en</strong>se heilige Gudwalus verwijst naar de S<strong>in</strong>t-Pietersabdij, waar Odfried begrav<strong>en</strong> lag,<br />
één van de belangrijkste b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>abdij<strong>en</strong> <strong>in</strong> het graafschap <strong>en</strong> de necropool van de<br />
Vlaamse grav<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> elfde eeuw. 24 Toch hoedt de auteur zich om Odfried<br />
volledig gelijk te schakel<strong>en</strong> met zijn heilige begeleiders. Nerg<strong>en</strong>s wordt Odfried sanctus of<br />
beatus g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> hij gaat ook nederig aan de twee heilig<strong>en</strong> vooraf.<br />
Daarnaast wordt Odfried voorgesteld als de bezorgde prior die terugkeert naar zijn<br />
geme<strong>en</strong>schap . Het weerzi<strong>en</strong> met Ta<strong>in</strong>ardus is ontroer<strong>en</strong>d. 25 Odfried is e<strong>en</strong> bekommerde vader<br />
die ook na zijn overlijd<strong>en</strong> blijft wak<strong>en</strong> over zijn spirituele zon<strong>en</strong>, lev<strong>en</strong>d of al overled<strong>en</strong>.<br />
Alvor<strong>en</strong>s te verdwijn<strong>en</strong> geeft hij Ta<strong>in</strong>ardus, zijn discipulus, nog alia quaedam domestica,<br />
‘<strong>en</strong>kele huishoudelijke tips’. 26 Ta<strong>in</strong>ardus moet de kanunnik<strong>en</strong> aanspor<strong>en</strong> om te bidd<strong>en</strong> voor de<br />
21<br />
Het visio<strong>en</strong>: Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 2, p. 181 r. 21.<br />
22<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 180 r. 4-7: ‘“En”, <strong>in</strong>quit, “vir sancte, Deus precipit, ut hunc<br />
canonicum sanes, qui etiam <strong>in</strong> hac proxima Christi nativitate Bruggas ad tuam curiam v<strong>en</strong>it ac suae m<strong>en</strong>surae<br />
filum arg<strong>en</strong>teum duos anglicos app<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s pro munere tibi deferet, quo etiam dono s<strong>in</strong>gulis annis, dum vixerit,<br />
revoluto term<strong>in</strong>o redi<strong>en</strong>s, altare tuum honorabit”.’ Over de zilver<strong>en</strong> votiefdraad die Ta<strong>in</strong>ardus <strong>in</strong> ruil voor zijn<br />
g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g jaarlijks moet aanbied<strong>en</strong> aan S<strong>in</strong>t Donaas te Brugge: Nicolas Huyghebaert, ‘De votiefdraad naar<br />
l<strong>en</strong>gtemaat van kanunnik Ta<strong>in</strong>ardus van Watt<strong>en</strong>, 1088’, Biekorf, 70 (1939), pp. 363-68.<br />
23<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 52, p. 180 r. 2; Meijns, ‘Hoe e<strong>en</strong> heilige verdi<strong>en</strong>stelijk<br />
werd’, pp. 132-33 (beschrijv<strong>in</strong>g uiterlijk S<strong>in</strong>t Donaas) <strong>en</strong> p. 114 n. 3 (literatuurverwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> i.v.m. de cultus van<br />
Donaas te Brugge).<br />
24<br />
Georges Declercq, ‘Entre mémoire dynastique et représ<strong>en</strong>tation politique. Les sépultures des comtes et<br />
comtesses de Flandre (879-1128)’, <strong>in</strong> Sépulture, mort et représ<strong>en</strong>tation du pouvoir au Moy<strong>en</strong> Âge. Onzièmes<br />
Journées Lothar<strong>in</strong>gi<strong>en</strong>nes, ed. Michel Margue i.s.m. Mart<strong>in</strong> Uhrmacher <strong>en</strong> Hérold Pettiau, Publications de la<br />
Section Historique de l’Institut Grand-Ducal de Luxembourg, 118 (Luxemburg-Gasperich: Imprimerie L<strong>in</strong>d<strong>en</strong>,<br />
2006), pp. 321-72 (pp. 324-37). Over Gudwalus, wi<strong>en</strong>s reliek<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 944 <strong>en</strong> 952 door de Vlaamse graaf Arnulf<br />
I uit Montreuil naar de Blandijnberg werd<strong>en</strong> overgebracht: Nicolas Huyghebaert, ‘Le “Sermo de Adv<strong>en</strong>tu SS.<br />
Gudwali et Bertulfi”, édition et étude critique’, Sacris Erudiri. Jaarboek voor godsdi<strong>en</strong>stwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 24<br />
(1980), pp. 87-113; Jean Ev<strong>en</strong>ou, ‘Gudwal’, Dictionaire d’Histoire et de Géographie ecclésiastiques (DHGE), 12<br />
(1988), col. 645-46; Jean Ev<strong>en</strong>ou, ‘Gudwal’, Bibliotheca Sanctorum, 7 (1966), col. 444-45.<br />
25<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 16-18.<br />
26<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 181 r. 9-20.<br />
53
overled<strong>en</strong> brouwer van de priorij want hun gebed<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zijn lijd<strong>en</strong> beë<strong>in</strong>dig<strong>en</strong> <strong>en</strong> hem de<br />
eeuwige rust verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. En ze mog<strong>en</strong> ook niet verget<strong>en</strong> om jaarlijks het anniversarium van paus<br />
Gregorius VII te vier<strong>en</strong>, want deze heilige man heeft Watt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plechtig bescherm<strong>in</strong>gsprivilege<br />
gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de lev<strong>en</strong>swijze geconfirmeerd, aldus Odfried. 27 T<strong>en</strong> slotte wordt Odfried t<strong>en</strong><br />
tonele gevoerd als e<strong>en</strong> trouwe gregoriaan die van leer trekt teg<strong>en</strong> het niet respecter<strong>en</strong> van het<br />
celibaat door de geestelijk<strong>en</strong>. Ta<strong>in</strong>ardus moet <strong>in</strong> Brugge immers e<strong>en</strong> kanunnik op de v<strong>in</strong>gers<br />
tikk<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> relatie heeft met kloosterzuster <strong>en</strong> de man tot boete aanspor<strong>en</strong>. 28<br />
Maar toch kan de auteur het ook niet lat<strong>en</strong> om <strong>in</strong> één van zijn bespiegel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> Odfried e<strong>en</strong><br />
beetje de mantel uit te veg<strong>en</strong>. Bij het weerzi<strong>en</strong> met Ta<strong>in</strong>ardus geeft de auteur de volg<strong>en</strong>de<br />
bed<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g: ‘Wat heeft je zolang opgehoud<strong>en</strong>? Waarom kom je op dit mom<strong>en</strong>t, nu we afgemat<br />
zijn na de vele pu<strong>in</strong>hop<strong>en</strong> die je hebt achtergelat<strong>en</strong> <strong>en</strong> na het hard labeur van je zon<strong>en</strong> hier? We<br />
war<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> door jouw vertrek: waar was je? We werd<strong>en</strong> geteisterd door brand<strong>en</strong>: wat hield<br />
je verborg<strong>en</strong>? We verduurd<strong>en</strong> beledig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de ketters: wat deed jij <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong>? We hebb<strong>en</strong><br />
uitdrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbann<strong>in</strong>g<strong>en</strong> doorstaan: waarom bezoek je ons nu pas opnieuw bij deze<br />
verlamm<strong>in</strong>g ?’ 29 De auteur alludeert hier op de moeilijkhed<strong>en</strong> die de priorij blijkbaar heeft<br />
gek<strong>en</strong>d na het ontslag van Odfried <strong>in</strong> 1079. Met ‘ketters’ bedoelt hij de teg<strong>en</strong>standers van de<br />
Kerkhervorm<strong>in</strong>g, die blijkbaar nog e<strong>en</strong> tijdje het lev<strong>en</strong> van de broeders lastig hadd<strong>en</strong> gemaakt.<br />
Over de geschied<strong>en</strong>is van de priorij onder Odfrieds opvolger, Alfw<strong>in</strong>us, de voormalige<br />
parochiepriester van Watt<strong>en</strong>, is niets gewet<strong>en</strong>. 30 Het Exordium e<strong>in</strong>digt immers bij het ontslag<br />
van Odfried. Maar de beg<strong>in</strong>jar<strong>en</strong> ‘80 van de elfde eeuw war<strong>en</strong> turbul<strong>en</strong>t <strong>in</strong> het diocees Terwaan<br />
door de snelle ope<strong>en</strong>volg<strong>in</strong>g van drie bisschopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> conflict tuss<strong>en</strong> Vlaamse graaf<br />
<strong>en</strong> de hervorm<strong>in</strong>gsgez<strong>in</strong>de geestelijkheid, waartoe we de Watt<strong>en</strong>se broeders zeker kunn<strong>en</strong><br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong> . 31 Blijkbaar had Odfried de kanunnik<strong>en</strong> verweesd achtergelat<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de storm met<br />
27<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 181 r. 16-20: ‘Addas etiam tuis assertionibus, ne anniversarium<br />
Gregorii papae septimi de cetero neglig<strong>en</strong>tia transeant, sed annis s<strong>in</strong>gulis celebri obsequio sollempniter ambiant,<br />
quia aecclesiam nostram signo et apostolico decreto firmavit et recte viv<strong>en</strong>di viam <strong>in</strong> ea nobis paterna traditione<br />
promulgavit. Quod si devote complere voluer<strong>in</strong>t, non frustrari remuneratione s<strong>in</strong>e dubio affirmes, quia vir sanctus<br />
est et magni meriti, et <strong>in</strong> multa gratiarum actione Deus suscipiet quod mando pro eo fieri.’<br />
28<br />
Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 180 r. 26, p. 181 r. 9. Deze passage is bijzonder lang<br />
uitgesponn<strong>en</strong> door persoonlijke bespiegel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de auteur. Cf. Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ord<strong>in</strong>is’,<br />
pp. 67-68.<br />
29<br />
Vrije vertal<strong>in</strong>g van: Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 32-35: ‘Quae ergo tantae te<br />
t<strong>en</strong>uere morae? Quibus ab horis expectate v<strong>en</strong>is, ut te post multa tuorum excidia, post varios filiorum locique<br />
labores defessi aspicimus? Dampnis affecti sumus: ubi eras? Inc<strong>en</strong>diis tribulati: quid latebas? Insultationes<br />
hereticorum sust<strong>in</strong>uimus: quid <strong>in</strong>terim agebas? Expulsiones et exilia passi sumus: quomodo tandem <strong>in</strong> hoc<br />
<strong>in</strong>firmo nos revisitas?’<br />
30<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Holder-Egger, p. 164 § 1 r. 12-22; Olivier Bled, ‘Inv<strong>en</strong>taire de reliques du<br />
monastère de Watt<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1079’, Bullet<strong>in</strong> de la Société académique des Antiquaires de la Mor<strong>in</strong>ie, 19 (1957-1962),<br />
pp. 149-52.<br />
31<br />
Arthur Giry, ‘Grégoire VII et les évêques de Thérouane’, Revue historique, 1 (1876), pp. 387-409; Hans Van<br />
Werveke, Het Bisdom Terwaan van d<strong>en</strong> oorsprong tot het beg<strong>in</strong> van de veerti<strong>en</strong>de eeuw, Recueil de travaux<br />
publiés par la Faculté de Philosophie et Lettres de l’Université de Gand, 52 (G<strong>en</strong>t: Van Rysselberghe & Rombaut<br />
<strong>en</strong> Parijs: Édouard Champion, 1924), pp. 45-48; Charles Verl<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, Robert I er le Frison, comte de Flandre. Etude<br />
d’histoire politique, Universiteit te G<strong>en</strong>t, Werk<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong> door de Faculteit der Wijsbegeerte <strong>en</strong> Letter<strong>en</strong>, 72<br />
(Antwerp<strong>en</strong>: De Sikkel: Parijs: Edouard Champion <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag: Mart<strong>in</strong>us Nijhoff, 1935), pp. 119-24; Edouard<br />
De Moreau, Histoire de l’Eglise <strong>en</strong> Belgique (Brussel: Ed. Universelle, 1945-1952), vol. 2, pp. 65-68; Nicolas<br />
Huyghebaert, ‘Un légat de Grégoire VII <strong>en</strong> France: Warmond de Vi<strong>en</strong>ne’, Revue d’Histoire ecclésiastique, 30<br />
(1944-1945), pp. 187-200; Charles Dere<strong>in</strong>e, ‘Gérard, évêque de Thérouanne (1083-1096), face aux mo<strong>in</strong>es<br />
exempts. Le cas des prieurés de Nieppe, Andres et Framecourt’, Mémoires de la Société d’histoire de Com<strong>in</strong>es-<br />
Warneton et de la région, 10 (1980), pp. 249-62; Herbert Edward John Cowdrey, Pope Gregory VII. 1073-1085<br />
(Oxford: Oxford University Press, 1998), pp. 345-48 <strong>en</strong> pp. 410-13.<br />
54
isschop Hubert <strong>en</strong> de conservatieve geestelijkheid na zijn vertrek niet onmiddellijk gaan<br />
ligg<strong>en</strong> .<br />
Dit mirakelverhaal of de spectaculaire g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g van Ta<strong>in</strong>ardus <strong>in</strong> Brugge <strong>in</strong> de kerstdag<strong>en</strong><br />
van 1088 kreeg <strong>en</strong>ige bek<strong>en</strong>dheid. Het verhaal verschijnt – zij het veel beknopter – <strong>in</strong> één van<br />
de miracula van S<strong>in</strong>t Richarius, de patroonheilige van de abdij van Sa<strong>in</strong>t-Riquier. 32 De auteur is<br />
niet gek<strong>en</strong>d. Mabillon dacht aan Hariulf, maar volg<strong>en</strong>s Holder-Egger kan ook e<strong>en</strong> andere monnik<br />
van de Picardische abdij dit hebb<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>. 33 De redactie kan volg<strong>en</strong>s mij op <strong>in</strong>houdelijke<br />
grond<strong>en</strong> vóór het e<strong>in</strong>de van 1097 gesitueerd word<strong>en</strong>. De rode draad <strong>in</strong> dit mirakelverhaal<br />
is immers de keuze van de patroonheilige <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong>: S<strong>in</strong>t Richarius of S<strong>in</strong>t Niklaas. Vanaf de<br />
plechtige <strong>in</strong>wijd<strong>in</strong>g van de abdijkerk op 8 oktober 1097 <strong>en</strong> de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van <strong>en</strong>kele har<strong>en</strong> van<br />
Maria bij die geleg<strong>en</strong>heid door grav<strong>in</strong> Clem<strong>en</strong>tia werd Onze-Lieve-Vrouw de hoofdpatroon -<br />
heilige van de priorij, voorafgaand aan S<strong>in</strong>t Niklaas <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t Richarius. 34 Na deze gebeurt<strong>en</strong>is<br />
verliest de <strong>in</strong>houd van het mirakelverhaal bijgevolg zijn relevantie. De auteur van het mirakelverhaal<br />
was <strong>in</strong> ieder geval goed <strong>in</strong>gelicht over de Watt<strong>en</strong>se geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> vermoedelijk heeft<br />
hij zijn <strong>in</strong>formatie uit e<strong>en</strong> andere bron dan het Miraculum sancti Donatiani. 35<br />
Het mirakelverhaal vertelt hoe Odfried zijn geme<strong>en</strong>schap uitbouwde rond e<strong>en</strong> bestaande<br />
kerk die aan S<strong>in</strong>t Richarius was toegewijd, wat e<strong>en</strong> historisch correcte bewer<strong>in</strong>g is. 36 Om aan<br />
e<strong>en</strong> reliek van de patroonheilige te gerak<strong>en</strong>, trok Odfried met <strong>en</strong>kele broeders naar de abdij van<br />
Sa<strong>in</strong>t-Riquier. Omdat de monnik<strong>en</strong> zelf ge<strong>en</strong> overblijfsel<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> van hun patroon, kond<strong>en</strong><br />
ze aan de prior niets meegev<strong>en</strong>. Ontgoocheld keerde Odfried naar Watt<strong>en</strong> terug <strong>en</strong> besloot<br />
dan maar om de priorij ter ere van S<strong>in</strong>t Niklaas uit te bouw<strong>en</strong>. S<strong>in</strong>dsdi<strong>en</strong> was er echter niets<br />
voorspoedigs meer gebeurd, aldus de mirakelschrijver, <strong>en</strong> onder druk van vel<strong>en</strong> besloot Odfried<br />
t<strong>en</strong> slotte om de priorij <strong>in</strong> naam van beide heilig<strong>en</strong> – S<strong>in</strong>t Richarius <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t Niklaas – op te<br />
trekk<strong>en</strong> . Het mirakelverhaal laat Odfried driemaal verschijn<strong>en</strong>, de derde <strong>en</strong> laatste keer aan de<br />
verlamde Watt<strong>en</strong>se kanunnik.<br />
Welke Odfried creëert de monnik van Sa<strong>in</strong>t-Riquier? Het verhaal op<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> beschrijv<strong>in</strong>g<br />
van de kwaliteit<strong>en</strong> van de protagonist: e<strong>en</strong> priester met e<strong>en</strong> zeer eervolle lev<strong>en</strong>swijze die<br />
gestudeerd had <strong>en</strong> erg geleerd was, die vele goede werk<strong>en</strong> deed, het Woord Gods predikte <strong>en</strong><br />
de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op hun zwakhed<strong>en</strong> wees om hun ziel te redd<strong>en</strong>. 37 Wat verderop vernem<strong>en</strong> we dat<br />
Odfried ab omnibus sanctus aestimatus ‘door all<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> heilige beschouwd werd’ 38 <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s<br />
de eerste verschijn<strong>in</strong>g wordt hij aangeduid met de woord<strong>en</strong> vir sanctus, ‘de heilige man’. 39<br />
32<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 12-21. E<strong>en</strong> beknoptere versie van dit<br />
mirakelverhaal valt te lez<strong>en</strong> <strong>in</strong> het vijfti<strong>en</strong>de-eeuwse handschrift: Brugge, Stadsbibliotheek, ms. 425 fol. 21v a -<br />
22v b , na het Exordium (fol 1r a -12 v b ) <strong>en</strong> de proloog van het Miraculum sancti Donatiani (fol. 13r a -14 r b ).<br />
33<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, pp. 915-16.<br />
34<br />
Meijns, ‘De pauperes Christi’, p. 56.<br />
35<br />
Dit blijkt uit de z<strong>in</strong> voor detail waarmee het ontstaan van Watt<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> wordt (geografische situer<strong>in</strong>g, rol<br />
van Adela, patroc<strong>in</strong>iumwissel, red<strong>en</strong> van Odfrieds abdicatie...) <strong>en</strong> uit het feit dat de auteur verschill<strong>en</strong>de gegev<strong>en</strong>s<br />
vermeldt die niet ter sprake kom<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Exordium, onder meer Odfrieds herkomst (het Doornikse), de situer<strong>in</strong>g<br />
van de sticht<strong>in</strong>g tijd<strong>en</strong>s de reger<strong>in</strong>g van Boudewijn V (†1067), de absolute dater<strong>in</strong>g van Odfrieds overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
omgev<strong>in</strong>g van G<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zijn bezett<strong>in</strong>g door de monnik<strong>en</strong> van de G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Pietersabdij.<br />
36<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 16-35.<br />
37<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 11-16: ‘Eo tempore..., erat <strong>in</strong> regione<br />
Tornac<strong>en</strong>sium vir vitae non mediocriter honestae, ord<strong>in</strong>e clericus graduque sacerdos nom<strong>in</strong>e Odfridus. Hic<br />
Gallicanis studiis <strong>in</strong>formatus, pl<strong>en</strong>ariam litterarum sci<strong>en</strong>tiam habuit atque, cordis b<strong>en</strong>ignitate admodum praeditus,<br />
<strong>in</strong> bonorum operum excercitio acceptum Deo et probabilem hom<strong>in</strong>ibus se praebuit; qui etiam <strong>in</strong> corripi<strong>en</strong>dis<br />
hom<strong>in</strong>um nequitiis severus fideliter et modestus alacriter Dom<strong>in</strong>o lucrum animarum reportare studebat.’<br />
38<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 29-31: ‘Quid faceret vir ille dudum ab<br />
omnibus sanctus aestimatus, qui sanctum Nicolaum sibi non auxiliantem <strong>in</strong> beati Richarii repulsionem s<strong>en</strong>tiebat?’<br />
39<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 818 r. 49-50: ‘Non multi post haec fluxerant<br />
dies, et ille idem vir sanctus cuidam honestae virg<strong>in</strong>i caste Deum col<strong>en</strong>ti per somnum apparuit.’<br />
55
Net zoals heilig<strong>en</strong> heeft Odfried de capaciteit om aan de stervel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te verschijn<strong>en</strong>. Hij toont<br />
de koster van de S<strong>in</strong>t-Pietersabdij waar m<strong>en</strong> zijn graf moet delv<strong>en</strong> <strong>en</strong> als bij wonder v<strong>in</strong>dt m<strong>en</strong><br />
op die plek e<strong>en</strong> spikspl<strong>in</strong>ternieuwe <strong>en</strong> hagelwitte sarcofaag. 40 Bij de graflegg<strong>in</strong>g verschijnt e<strong>en</strong><br />
hemels licht, wat wijst op de gunst van de goddelijke Majesteit, aldus de auteur. 41 Net zoals<br />
<strong>in</strong> het Miraculum sancti Donatiani, verschijnt Odfried <strong>in</strong> gezelschap van twee heilig<strong>en</strong>,<br />
die schitter<strong>en</strong> <strong>en</strong> prachtig uitgedost zijn. 42 En hij geeft aan S<strong>in</strong>t Donaas de opdracht om de<br />
kanunnik te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> gratia mei, ‘terwille van mij’. 43<br />
Odfried werd blijkbaar als e<strong>en</strong> heilige beschouwd <strong>en</strong> dit blijkt ook uit de wijze waarop hij<br />
<strong>in</strong> dit mirakelverhaal t<strong>en</strong> tonele wordt gevoerd, alhoewel niet helemaal... Want ook hier gaat de<br />
auteur niet voluit om van de stichter van Watt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heuse heilige te mak<strong>en</strong>. Wanneer Odfried<br />
e<strong>en</strong> tweede maal verschijnt vraagt de vrome vrouw hoe hij het stelt nu hij overled<strong>en</strong> is. Er komt<br />
e<strong>en</strong> jammer<strong>en</strong>d antwoord: ‘De straf <strong>en</strong> het vuur zijn onbeschrijfelijk’. 44 De vrouw vraagt<br />
hem daarop of S<strong>in</strong>t Niklaas, die hij bij lev<strong>en</strong> zo’n eer heeft betuigd, hem dan niet ter hulp is<br />
gekom<strong>en</strong>? Odfried bek<strong>en</strong>t het volg<strong>en</strong>de: ‘Dieg<strong>en</strong>e die ik veracht heb, die ik buit<strong>en</strong>gegooid heb,<br />
die ik beschouwd heb als e<strong>en</strong> middelmatige of m<strong>in</strong>dere heilige, de grote <strong>en</strong> machtige belijder<br />
Richarius, is hier mijn helper (adiutor) <strong>en</strong> bemiddelaar (mediator)’. 45 Waarna e<strong>en</strong> beschrijv<strong>in</strong>g<br />
volgt van de kwell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de niet aflat<strong>en</strong>de bijstand van Richarius totdat Odfried door<br />
di<strong>en</strong>s toedo<strong>en</strong> bevrijd werd <strong>en</strong> overgebracht werd naar de eeuwige rust. 46 Hij spoort de vrouw<br />
aan om stante pede naar Watt<strong>en</strong> te gaan <strong>en</strong> de kanunnik<strong>en</strong> over zijn wedervar<strong>en</strong> te vertell<strong>en</strong>. 47<br />
Ze moet<strong>en</strong> immers dr<strong>in</strong>g<strong>en</strong>d Richarius <strong>in</strong> ere herstell<strong>en</strong> of ook h<strong>en</strong> zal e<strong>en</strong> straf t<strong>en</strong> deel vall<strong>en</strong>.<br />
Dit laatste elem<strong>en</strong>t br<strong>en</strong>gt ons opnieuw bij het beeld van de bezorgde vader die nog steeds<br />
waakt over zijn broeders <strong>en</strong> bekommerd is om hun ziel<strong>en</strong>heil.<br />
T<strong>en</strong> slotte staat Odfried c<strong>en</strong>traal <strong>in</strong> het Exordium Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis ecclesiae, dat door de<br />
anonieme Watt<strong>en</strong>se kanunnik omstreeks 1100 geschrev<strong>en</strong> werd. 48 Dit sticht<strong>in</strong>gsverhaal<br />
heeft e<strong>en</strong> erg rijke <strong>in</strong>houd. De auteur heeft oog voor de geografische ligg<strong>in</strong>g van Watt<strong>en</strong>, de<br />
voorgeschied<strong>en</strong>is van de plaats, voor de lev<strong>en</strong>swijze van de reguliere kanunnik<strong>en</strong>, voor de<br />
verwerv<strong>in</strong>g van het grondbezit, met e<strong>en</strong> speciale aandacht voor de procedures <strong>en</strong> getuig<strong>en</strong> -<br />
lijst<strong>en</strong> die hij opneemt <strong>in</strong> zijn verhaal, ook de nam<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele weldo<strong>en</strong>ers blijv<strong>en</strong> niet<br />
onvermeld . De rode draad is echter de stichter <strong>en</strong> eerste prior Odfried wi<strong>en</strong>s kwaliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
40<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 40-47.<br />
41<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 47-49: ‘Igitur peractis officiis, cum iam<br />
deberet corpus illud <strong>in</strong> sepulcrum deponi, affuit lux caelestis ad easdem exequias, et div<strong>in</strong>ae maiestatis favor<br />
<strong>in</strong>dicio clari lum<strong>in</strong>is <strong>in</strong> modum sperae praet<strong>en</strong>si se adesse manifestavit.’<br />
42<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 15-16.<br />
43<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 16-19: ‘“Si tu sanari vis, v<strong>en</strong>ies ad<br />
sanctum Donatianum Brugis, et ille gratia mei sanabit.” Et conversus, dixit ipsi sancto: “Dom<strong>in</strong>e, si v<strong>en</strong>erit ad te<br />
Brugis, quaeso, ut sanetur.” At ille blande annu<strong>en</strong>s, ait: “Ita fiet”.’<br />
44<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 53-54: ‘In<strong>en</strong>arrabilis fuit po<strong>en</strong>a ignisque,<br />
quibus castigabar.’<br />
45<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 2-3: ‘“Ille”, ait, “quem despexeram, quem<br />
expulseram, quem quasi mediocrem aut potius m<strong>in</strong>imum sanctum putabam, magnus et pot<strong>en</strong>s confessor<br />
Richarius, ille mihi adiutor, ille mediator…”.’<br />
46<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 4-7.<br />
47<br />
Ex miraculis S. Richarii auctore Hariulfo, ed. Holder-Egger, p. 920 r. 7-11: ‘... quia sicut <strong>in</strong> me, ita <strong>in</strong> ipsis, si<br />
non correxer<strong>in</strong>t, iudice Deo non poterit esse <strong>in</strong>ultum.’<br />
48<br />
Voor het auteurschap: Stracke, ‘Uit d<strong>en</strong> rijkdom’, 205-48; Dere<strong>in</strong>e, ‘Étude critique’, 80-107; P. Ruyffelaere,<br />
‘Les historiae fundationum monasteriorum et leurs sources orales au XIIe siècle’, Sacris Erudiri. Jaarboek voor<br />
godsdi<strong>en</strong>stwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 29 (1986), pp. 223-47; Meijns, ‘Van speelman’.<br />
56
dad<strong>en</strong> uitvoerig aan bod kom<strong>en</strong>. Odfried verschijnt er als de ware architect van Watt<strong>en</strong>, zowel<br />
op materieel als op spiritueel vlak. 49 E<strong>en</strong> overtuigde gregoriaan die koppig vasthoudt aan zijn<br />
pr<strong>in</strong>cipes ondanks fysieke bedreig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bisschoppelijk anathema. 50 E<strong>en</strong> nederig man<br />
ook die ge<strong>en</strong> moeite heeft om zijn ambt neer te legg<strong>en</strong> <strong>in</strong> het belang van zijn geme<strong>en</strong>schap. 51<br />
Opvall<strong>en</strong>d is wel dat nerg<strong>en</strong>s <strong>in</strong> deze lange bron gealludeerd wordt op heiligheid. Odfried<br />
wordt voorgesteld als e<strong>en</strong> bijzonder man, maar zijn kwaliteit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere taal<br />
beschrev<strong>en</strong> dan die van de hagiografische topoi. Om dit verklar<strong>en</strong> zou ik graag de volg<strong>en</strong>de<br />
hypothese voorstell<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> tijdspanne van ti<strong>en</strong> jaar word<strong>en</strong> drie historiografische werk<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong> waar<strong>in</strong><br />
Odfried de hoofdrol speelt. Na zijn overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1086 kan de stichter van Watt<strong>en</strong> dus op e<strong>en</strong><br />
stevige belangstell<strong>in</strong>g rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Uiteraard <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> maar ook daarbuit<strong>en</strong>, <strong>in</strong> de abdij van Sa<strong>in</strong>t-<br />
Riquier, waar één van de mirakelverhal<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d werd, maar vermoedelijk ook <strong>in</strong> het<br />
Brugse kapittel, de plaats van g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g van Ta<strong>in</strong>ardus, <strong>en</strong> op de Blandijnberg <strong>in</strong> G<strong>en</strong>t, Odfrieds<br />
laatste rustplaats. De historiografische activiteit valt chronologisch sam<strong>en</strong> met het priorschap<br />
van Bernold te Watt<strong>en</strong>. Bernold was één van de found<strong>in</strong>g fathers van Watt<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1072. 52 Hij<br />
had Odfried jar<strong>en</strong>lang goed gek<strong>en</strong>d. In 1087 wordt hij voor het eerst als prior van Watt<strong>en</strong><br />
geattesteerd 53 <strong>en</strong> daarna ontpopt hij zich, net als Odfried, tot één van de steunpilar<strong>en</strong> van<br />
de Terwaanse hervorm<strong>in</strong>gspartij, sam<strong>en</strong> met de abt<strong>en</strong> van de S<strong>in</strong>t-Bertijnsabdij <strong>en</strong> Ham-<strong>en</strong>-<br />
Artois <strong>en</strong> Arnulf, de aartsdiak<strong>en</strong> van Terwaan <strong>en</strong> proost van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel<br />
van S<strong>in</strong>t-Omaars. 54 Bernold is steeds van de partij bij de opricht<strong>in</strong>g van nieuwe geme<strong>en</strong> -<br />
schapp<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bisdom Terwaan. In 1092 bezoekt Odo van Orleans,<br />
de ger<strong>en</strong>ommeerde scholaster van de Doornikse kathedraal, de priorij van Watt<strong>en</strong> om er de<br />
lev<strong>en</strong>swijze te bestuder<strong>en</strong>. 55 Al deze zak<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang van de priorij<br />
onder de deskundige leid<strong>in</strong>g van Bernold.<br />
49<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Holder-Egger, p. 165 § 4, cf. r. 28-29: ‘... ut non modo exteriora<br />
fundam<strong>en</strong>ta iaciat, verum <strong>in</strong> aedificio spirituali vivos sanctuarii lapides ut sapi<strong>en</strong>s architectus polite componat.’<br />
50<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Holder-Egger, p. 174 § 26 r. 36-43.<br />
51<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Holder-Egger, p. 175 § 28 r. 22-35.<br />
52<br />
Chronica monasterii Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis, ed. Holder-Egger, p. 167 § 10 r. 19-20: ‘Bernoldus canonicus <strong>in</strong> Pet<strong>en</strong>ham<br />
decem m<strong>en</strong>suras’; Sa<strong>in</strong>t-Omer, Bibliothèque de l’Agglomération, ms. 852, fol. 166v°-167v°: bevestig<strong>in</strong>gs -<br />
oorkonde van bisschop Drogo van Terwaan uit 1072 met e<strong>en</strong> opsomm<strong>in</strong>g van de <strong>in</strong>itiële gift<strong>en</strong> aan de kersverse<br />
priorij, waaronder de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van <strong>en</strong>kele m<strong>en</strong>sura grond door Bernold.<br />
53<br />
De eerste contempora<strong>in</strong>e vermeld<strong>in</strong>g van Bernold als proost (of als abt, zoals hij vaak aangeduid wordt) dateert<br />
van 4 augustus 1089, to<strong>en</strong> hij sam<strong>en</strong> met zijn kanunnik<strong>en</strong> de elevatie van S<strong>in</strong>t-Walburga te Veurne bijwoonde.<br />
(Opera diplomatica et historica, ed. Aubert Miraeus <strong>en</strong> Jan Frans Fopp<strong>en</strong>s (Leuv<strong>en</strong>: typis Aegidii D<strong>en</strong>ique, 1734),<br />
vol. 3, pp. 20-21 nr. 20). Hariulf, de abt van de Oud<strong>en</strong>burgse b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>abdij, vermeldt echter <strong>in</strong> zijn Vita secunda<br />
van bisschop Arnulf van Soissons de aanwezigheid van Bernoldus praepositus Guat<strong>en</strong><strong>en</strong>sis op de begraf<strong>en</strong>is<br />
van de te Oud<strong>en</strong>burg overled<strong>en</strong> bisschop van Soissons <strong>in</strong> augustus 1087. (De S. Arnulfo confessore, ed. Guillelmus<br />
Cuperus, Acta Sanctorum, Augusti III (Parijs <strong>en</strong> Rome, 1867), p. 253). Het mom<strong>en</strong>t waarop Bernold Alfw<strong>in</strong>us<br />
opvolgde, is weg<strong>en</strong>s gebrek aan bronn<strong>en</strong> niet gek<strong>en</strong>d.<br />
54<br />
Bernold wordt e<strong>en</strong> laatste keer vermeld als prior van Watt<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1106. Zijn opvolger wordt voor het eerst<br />
geattesteerd <strong>in</strong> 1114. Meijns, ‘Without were fight<strong>in</strong>gs, with<strong>in</strong> were fears’, pp. 93-95 met e<strong>en</strong> overzicht van<br />
Bernolds optred<strong>en</strong>s <strong>en</strong> rol <strong>in</strong> de Terwaanse kr<strong>in</strong>g van hervormers; Meijns, ‘Opposition to Clerical Cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ce’;<br />
Walter Simons, ‘Jan van Waast<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Gregoriaanse hervorm<strong>in</strong>g’, De Franse Nederland<strong>en</strong>, 11 (1986), pp. 181-<br />
213 (p. 202).<br />
55<br />
Heriman van Doornik, Liber de restauratione monasterii Sancti Mart<strong>in</strong>i Tornac<strong>en</strong>sis, ed. Georg Waitz, MGH,<br />
SS, 14 (Hannover: Hahn, 1881; repr. Stuttgart: Hiersemann <strong>en</strong> New York (N.Y.): Kraus Repr<strong>in</strong>t, 1963), p. 277 §<br />
4: ‘Quam ob rem nunc ad Montem Santi Eligii, nunc vero Guat<strong>in</strong>as, ubi canonici districtioris vite manebant,<br />
visitationis gratia profisc<strong>en</strong>tes, sollicite explorabant, quo loco remanere sibi compet<strong>en</strong>tius foret.’; Herman of<br />
Tournai, The Restoration of the Monastery of Sa<strong>in</strong>t Mart<strong>in</strong> of Tournai, transl. Lynn N. Nelson (Wash<strong>in</strong>gton: The<br />
Catholic University of America Press, 1996), p. 19 § 4.<br />
57
Het is niet verwonderlijk dat <strong>in</strong> deze context ernstig nagedacht werd over de stichter van<br />
Watt<strong>en</strong> <strong>en</strong> over di<strong>en</strong>s betek<strong>en</strong>is voor de to<strong>en</strong>malige geme<strong>en</strong>schap. Maar hoe m<strong>en</strong> precies<br />
Bernolds voorganger moest herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, blijkt helemaal niet zo duidelijk te zijn geweest. 56 Ik<br />
vraag mij ernstig af om m<strong>en</strong> <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong> og<strong>en</strong>blik gespeeld heeft met de gedachte om<br />
van Odfried e<strong>en</strong> heilige te mak<strong>en</strong>. Canonisatie was echter ge<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>tie <strong>in</strong> die dag<strong>en</strong>.<br />
Onderzoek van Jero<strong>en</strong> Deploige naar de hagiografische traditie <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> 57<br />
heeft aangetoond dat het aantal contempora<strong>in</strong>e person<strong>en</strong> aan wie e<strong>en</strong> hagiografische tekst<br />
gewijd werd uiterst beperkt was <strong>in</strong> de periode ca. 920-1127. 58 In de ca. 220 hagiografische<br />
tekst<strong>en</strong> geproduceerd tijd<strong>en</strong>s die twee eeuw<strong>en</strong> zijn slechts neg<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong> te bespeur<strong>en</strong> van<br />
wie e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> halve eeuw na hun overlijd<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d werd. Aan<br />
bepaalde contempora<strong>in</strong>e abt<strong>en</strong> die de Kerkhervorm<strong>in</strong>g hoog <strong>in</strong> het vaandel hadd<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>,<br />
werd echter wel e<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> gewijd. E<strong>en</strong> monnik van Lobbes schreef e<strong>en</strong> vita over abt<br />
Diederik I van Sa<strong>in</strong>t-Hubert-<strong>en</strong>-Ard<strong>en</strong>ne kort na di<strong>en</strong>s overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1086 (vóór 1091). 59<br />
Diederik was e<strong>en</strong> vurige gregoriaan geword<strong>en</strong> na <strong>en</strong>kele ontmoet<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met Gregorius VII <strong>en</strong><br />
hij had daarna van zijn abdij e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trum voor de verspreid<strong>in</strong>g van de hervorm<strong>in</strong>g gemaakt. 60<br />
In dezelfde periode schreef e<strong>en</strong> monnik van Hirsau e<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> over Willem, Hirsauer abt<br />
s<strong>in</strong>ds 1069, die <strong>in</strong> 1091 overled<strong>en</strong> was. 61 E<strong>en</strong> langdurig verblijf <strong>in</strong> Rome had van de keizers -<br />
gez<strong>in</strong>de Willem e<strong>en</strong> overtuigde pauselijke supporter gemaakt. Zijn abdij stond s<strong>in</strong>dsdi<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d als het klopp<strong>en</strong>d hart van de hervorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Zuid-Duitsland. 62 De kloostermur<strong>en</strong> bod<strong>en</strong><br />
56<br />
Enigsz<strong>in</strong>s analoog is de wijze waarop Garembert (†1141), kluiz<strong>en</strong>aar te Bony (Frankrijk, departem<strong>en</strong>t Aisne)<br />
<strong>en</strong> oprichter van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap van reguliere kanunnik<strong>en</strong> (eerst te Bony (ca. 1117) <strong>en</strong> na de verhuis ca. 1136<br />
naar het nabije Mont-Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong>), herdacht werd te Mont-Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong>. De geme<strong>en</strong>schap te Mont-Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong><br />
trad kort na de verhuis toe tot de Orde van Prémontré <strong>en</strong> weigerde, conform de nieuwe regelgev<strong>in</strong>g door Hugo<br />
van Fosses, nog langer conversae op te nem<strong>en</strong>. Hierop trad Garembert af als abt (1136-1137) <strong>en</strong> hij trok zich met<br />
de conversae terug te Bony. Tuss<strong>en</strong> 1142 <strong>en</strong> 1150 schreef e<strong>en</strong> plaatselijke kanunnik e<strong>en</strong> beknopte ontstaans -<br />
geschied<strong>en</strong>is van Mont-Sa<strong>in</strong>t-Mart<strong>in</strong> die naar alle waarschijnlijkheid gebaseerd was op e<strong>en</strong> thans verlor<strong>en</strong><br />
gegane Vita Garemberti. Hoewel de norbertijn de dad<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kwaliteit<strong>en</strong> van Garembert bewierookte, hoedde hij<br />
zich echter om e<strong>en</strong> hagiografisch discours te hanter<strong>en</strong>. Cf. Nicolas Huyghebaert, ‘Les “Acta Vitae Beati<br />
Garemberti” édités par Charles-Louis Devillers. Exam<strong>en</strong> critique. Réédition’, Analecta Praemonstrat<strong>en</strong>sia, 55<br />
(1979), pp. 5-31; Nicolas Huyghebaert, ‘Garembert’, DHGE, 19 (1981), col. 1259-62; Jero<strong>en</strong> Deploige,<br />
‘Eremitische held<strong>en</strong>, verdrong<strong>en</strong> vaderfigur<strong>en</strong>. Over moeizame <strong>in</strong>stitutionaliser<strong>in</strong>gsprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong> selectieve<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de middeleeuwse Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>’, Trajecta. Religie, cultuur <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de<br />
Nederland<strong>en</strong>, 16 (2007), pp. 289-310.<br />
57<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, Hagiografische strategieën <strong>en</strong> tactiek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de achtergrond van kerkelijke <strong>en</strong><br />
maatschappelijke vernieuw<strong>in</strong>gst<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. De Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>, ca. 920-ca. 1320 (Onuitgegev<strong>en</strong><br />
proefschrift , Universiteit G<strong>en</strong>t, 2002), 3 dln.<br />
58<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, ‘Political Assass<strong>in</strong>ation and Sanctification. Transform<strong>in</strong>g Discursive Customs after the<br />
Murder of the Flemish Count Charles the Good (1127)’, <strong>in</strong> Mystify<strong>in</strong>g the Monarch. Studies on Discourse, Power,<br />
and History, ed. Jero<strong>en</strong> Deploige <strong>en</strong> Gita D<strong>en</strong>eckere (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2006), pp. 35-54,<br />
vooral pp. 41-42.<br />
59<br />
Vita Theoderici abbatis Andag<strong>in</strong><strong>en</strong>sis seu sancti Huberti <strong>in</strong> Ardu<strong>en</strong>na silva, ed. Wilhelm Watt<strong>en</strong>bach, MGH, SS,<br />
12 (Hannover: Hahn, 1856), pp. 37-57.<br />
60<br />
Ian Stuart Rob<strong>in</strong>son, ‘The Fri<strong>en</strong>dship Network of Gregory VII’, History, 63 (1978), pp. 1-22 (pp. 10-11, p. 16<br />
<strong>en</strong> p. 19).<br />
61<br />
Haimo, Vita Willihelmi abbatis Hirsaug<strong>en</strong>sis, ed. Wilhelm Watt<strong>en</strong>bach, MGH, SS, 12 (Hannover: Hahn, 1856),<br />
pp. 200-25; H. Buettner, ‘Abt Wilhelm von Hirsau und die Entwicklung der Rechtsstellung der Reformklöster im<br />
11. Jahrhundert’, Zeitschrift für Württembergische Landesgeschichte, 25 (1966), pp. 321-38; Wolfgang Urban,<br />
Wilhelm von Hirsau: Reformer und Klostergründer (Ostfildern: Schwab<strong>en</strong>verlag, 1991).<br />
62<br />
Hermann Jakobs, Die Hirsauer. Ihre Ausbreitung und Rechtstellung im Zeitalter des Investiturstreits,<br />
Bonner Historische Abhandlung<strong>en</strong>, 4 (Keul<strong>en</strong>-Graz, 1961); Harald Zimmerman, ‘Die ‘Gregorianisch<strong>en</strong> reform’,<br />
<strong>in</strong> Deutsch<strong>en</strong> Länd<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> La Riforma Gregoriana e l’Europa. Congresso Internazionale. Salerno, 20-25 maggio<br />
58
efugium, e<strong>en</strong> veilige hav<strong>en</strong> aan al dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die door de keizerlijke partij vervolgd werd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de monnik<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> rond om de gregoriaanse ideeën uit te drag<strong>en</strong>.<br />
Odfried beantwoordde perfect aan het profiel van de verbet<strong>en</strong> hervormer. Hij was ascetisch,<br />
nederig, kuis, bekommerd om de medem<strong>en</strong>s, e<strong>en</strong> gedroomd uithangbord voor de reguliere<br />
kanunnik<strong>en</strong>. En e<strong>en</strong> Watt<strong>en</strong>se broeder beweerde op de koop toe zijn g<strong>en</strong>ez<strong>in</strong>g aan hem te<br />
dank<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>! Toch was dit blijkbaar niet voldo<strong>en</strong>de. De dubbelz<strong>in</strong>nigheid die de<br />
figuur van Odfried opriep, v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we terug <strong>in</strong> beide mirakelverhal<strong>en</strong>. De keuze voor het<br />
hagiografische g<strong>en</strong>re <strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> de tekst mog<strong>en</strong> dan wel aan Odfried e<strong>en</strong><br />
geur van heiligheid verl<strong>en</strong><strong>en</strong>, toch is hij ge<strong>en</strong> volwaardige heilige. E<strong>en</strong> heilige komt immers<br />
niet <strong>in</strong> het vagevuur terecht omdat hij iets mispeuterd heeft <strong>en</strong> e<strong>en</strong> heilige wordt ook niet<br />
straffeloos op de v<strong>in</strong>gers getikt omdat hij zich e<strong>en</strong> tijdje niet heeft lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Het lijkt alsof m<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> Watt<strong>en</strong>, maar ook erbuit<strong>en</strong>, geworsteld heeft met de memoria van Odfried. Was Odfried<br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> na zijn overlijd<strong>en</strong> nog te zeer omstred<strong>en</strong> <strong>in</strong> bepaalde midd<strong>en</strong>s? Hij had het immers<br />
zwaar aan de stok gekreg<strong>en</strong> met de conservatieve clerus <strong>en</strong> met bisschop Hubert. Hubert was<br />
ondertuss<strong>en</strong> afgetred<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefde terugtrokk<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> priorij 63 maar bepaalde geestelijk<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
deze – <strong>in</strong> hun og<strong>en</strong> – oproerkraaier <strong>en</strong> spion van Rome misschi<strong>en</strong> nog niet verget<strong>en</strong>. Koos m<strong>en</strong><br />
daarom voor e<strong>en</strong> andere format om Odfried te herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>? Het g<strong>en</strong>re van de sticht<strong>in</strong>gskroniek<br />
liet toe om Odfrieds dad<strong>en</strong> uitvoerig te belicht<strong>en</strong> zodat ze voor het nageslacht bewaard werd<strong>en</strong>,<br />
maar maakte wel van de protagonist e<strong>en</strong> man van vlees <strong>en</strong> bloed.<br />
Misschi<strong>en</strong> was het voor de nog piepjonge Watt<strong>en</strong>se geme<strong>en</strong>schap op dat og<strong>en</strong>blik ook<br />
praktisch zeer moeilijk om de eerste prior, de gecontesteerde Odfried, tot de eer der altar<strong>en</strong> te<br />
lat<strong>en</strong> verheff<strong>en</strong>. Odfried mag dan wel e<strong>en</strong> nag<strong>en</strong>oeg id<strong>en</strong>tiek hervormersprofiel hebb<strong>en</strong> gehad<br />
als zijn tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> abt Diederik I van Sa<strong>in</strong>t-Hubert-<strong>en</strong>-Ard<strong>en</strong>ne <strong>en</strong> abt Willem van Hirsau,<br />
Odfrieds geme<strong>en</strong>schap was veel jonger dan de respectabele abdij uit de Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong> met<br />
Merov<strong>in</strong>gische orig<strong>in</strong>es <strong>en</strong> Watt<strong>en</strong> ontbeerde de uitstral<strong>in</strong>g van de Duitse abdij. Beide<br />
voorbeeld<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>abdij<strong>en</strong>, plaats<strong>en</strong> bij uitstek van hagiografische<br />
activiteit, <strong>in</strong> teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot de geme<strong>en</strong>schap van reguliere kanunnik<strong>en</strong> te Watt<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
nieuwigheid <strong>in</strong> het to<strong>en</strong>malige <strong>religieuze</strong> landschap met vooralsnog zo goed als ge<strong>en</strong><br />
historiografische traditie.<br />
De her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan Odfried was mijns <strong>in</strong>zi<strong>en</strong>s niet onproblematisch. De man had bij<br />
lev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> controverse ontket<strong>en</strong>d tuss<strong>en</strong> voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers van de hervorm<strong>in</strong>g. Ook na zijn<br />
overlijd<strong>en</strong> liet hij bepaalde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet onberoerd zoals blijkt uit het Watt<strong>en</strong>se Exordium <strong>en</strong><br />
uit twee mirakelverhal<strong>en</strong>, één opgesteld te Watt<strong>en</strong> <strong>en</strong> één uit de Picardische abdij van Sa<strong>in</strong>t-<br />
Riquier. Wellicht niet toevallig dater<strong>en</strong> deze tekst<strong>en</strong> uit het laatste dec<strong>en</strong>nium van de elfde<br />
eeuw, to<strong>en</strong> de priorij van Watt<strong>en</strong> zich dankzij het krachtdadig bestuur van Bernold t<strong>en</strong> volle als<br />
e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trum van vernieuw<strong>in</strong>g profileerde. Teg<strong>en</strong> de achtergrond van dit nieuwe élan werd er <strong>in</strong><br />
Watt<strong>en</strong>, maar ook daarbuit<strong>en</strong>, gereflecteerd over de complexe memoria van de stichter.<br />
Verschill<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zich klaarblijkelijk aan. Uite<strong>in</strong>delijk bleek e<strong>en</strong><br />
sticht<strong>in</strong>gskroniek de meest aangewez<strong>en</strong> strategie te zijn om e<strong>en</strong> man te her<strong>in</strong>ner<strong>en</strong> die voor zijn<br />
geme<strong>en</strong>schap zowel e<strong>en</strong> vloek als e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong> was geweest.<br />
1985, Studi Gregoriani, 13 (Rome: LAS, 1989), pp. 263-79; Klaus Schre<strong>in</strong>er, ‘Hirsau und die Hirsauer Reform.<br />
Leb<strong>en</strong>s- und Verfassungsform<strong>en</strong> e<strong>in</strong>er Reformbewegung’, <strong>in</strong> Die Reformverbände und Kongregation<strong>en</strong> der<br />
B<strong>en</strong>edikt<strong>in</strong>er im deutsch<strong>en</strong> Sprachraum, ed. Ulrich Faust <strong>en</strong> Franz Quarthalm, Germania b<strong>en</strong>edict<strong>in</strong>a, 1 (St.<br />
Ottili<strong>en</strong>: EOS, 1999), pp. 89-124; Steff<strong>en</strong> Patzold, ‘Die monastisch<strong>en</strong> Reform<strong>en</strong> <strong>in</strong> Süddeutschland am Beispiel<br />
Hirsaus, Schaffhaus<strong>en</strong>s und St. Blasi<strong>en</strong>s’, <strong>in</strong> Canossa 1077. Erschütterung der Welt. Geschichte, Kunst und Kultur<br />
am Aufgang der Romanik. Band 1. Essays, ed. Christoph Stiegemann <strong>en</strong> Matthias Wemhoff (Münch<strong>en</strong>: Hirmer<br />
Verlag, 2006), pp. 199-208 met verwijz<strong>in</strong>g naar de overvloedige literatuur.<br />
63<br />
Meijns, ‘Opposition to Clerical Cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ce’.<br />
59
TUSSEN LEESTEKST EN LUISTERTEKST. EENLEDIGE HANDSCHRIFTEN EN<br />
DE GEBRUIKSCONTEXT VAN HAGIOGRAFIE<br />
Tjamke Snijders<br />
Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de monastieke memoria kan onderscheid word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<br />
die m<strong>en</strong> de dod<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap verplicht is <strong>en</strong> de verer<strong>in</strong>g van heilig<strong>en</strong>. 1 Beide<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs <strong>praktijk</strong><strong>en</strong> baser<strong>en</strong> zich op de ervar<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de sociale band tuss<strong>en</strong><br />
de lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> de dod<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> band die zich k<strong>en</strong>merkt door wederzijdse verantwoordelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Dit besef van verantwoordelijkheid teg<strong>en</strong>over de dod<strong>en</strong> komt duidelijk naar vor<strong>en</strong> bij de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g van de eig<strong>en</strong> overled<strong>en</strong><strong>en</strong>, terwijl het acc<strong>en</strong>t bij de verer<strong>in</strong>g van heilig<strong>en</strong> sterker lag<br />
op e<strong>en</strong> welbegrep<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>belang. 2 De heilige, die zich al <strong>in</strong> de hemel bevond, kon immers<br />
word<strong>en</strong> overtuigd om op bov<strong>en</strong>natuurlijke wijze <strong>in</strong>vloed uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong> op het reil<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeil<strong>en</strong><br />
van de monastieke geme<strong>en</strong>schap. Omdat de memoria-cultuur rond heilig<strong>en</strong> zich grot<strong>en</strong>deels<br />
baseerde op het geschrev<strong>en</strong> woord maakt<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> significant deel uit van de<br />
ti<strong>en</strong>de tot twaalfde-eeuwse kloosterbibliothek<strong>en</strong>. 3<br />
Het grote aantal hagiografische tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> de bibliothek<strong>en</strong> roept de vraag op naar het<br />
belang van heilig<strong>en</strong>verer<strong>in</strong>g voor de vorm<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> monastieke groepsid<strong>en</strong>titeit. Om e<strong>en</strong><br />
nauwkeuriger zicht te krijg<strong>en</strong> op dit aspect van de heilig<strong>en</strong>verer<strong>in</strong>g is het noodzakelijk om<br />
na te gaan hoe hagiografische tekst<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd. Daarbij is het <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie<br />
van belang om te bepal<strong>en</strong> of het primaire gebruik van de tekst<strong>en</strong> lag bij e<strong>en</strong> groepsgewijze<br />
opvoer<strong>in</strong>g of dat ze eerder werd<strong>en</strong> bestudeerd door e<strong>en</strong> <strong>in</strong>dividuele monnik. Ook de plaats<br />
waar de tekst<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> is b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> deze context relevant. Voor de relatie tuss<strong>en</strong> tekst <strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g maakt het immers verschil of de tekst<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ruimte met<br />
1<br />
Dit artikel is rechtstreeks gebaseerd op e<strong>en</strong> lez<strong>in</strong>g, gegev<strong>en</strong> op de workshop ‘<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong>. De<br />
handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g als materiële spiegel van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong>’ <strong>in</strong> september 2006. Voor e<strong>en</strong><br />
aangepaste <strong>en</strong> uitgebreide versie van de hier gepres<strong>en</strong>teerde ideeën verwijs ik naar Tjamke Snijders, ‘Van<br />
heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> naar handschrift. Het gebruik van hagiografie <strong>in</strong> hoogmiddeleeuwse monastieke geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> <strong>en</strong> Noord-Frankrijk’, Trajecta, 17 (2008), pp. 3-21 maar met name ook naar<br />
Tjamke Snijders, Ord<strong>in</strong>are & Communicare. Redactie, opmaak <strong>en</strong> transmissie van hagiografische handschrift<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> kloosters uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>, 900-1200 (Onuitgegev<strong>en</strong> proefschrift, Universiteit G<strong>en</strong>t, december<br />
2009).<br />
2<br />
Richard Kieckhefer, ‘Review Article: Liv<strong>in</strong>g with the Dead <strong>in</strong> the Middle Ages by Patrick Geary’, The Journal<br />
of Religion, 76 (1996), p. 474.<br />
3<br />
In de 12 e eeuw was bijvoorbeeld 15,6% van de codices <strong>in</strong> de bibliotheek van Anch<strong>in</strong> volledig hagiografisch van<br />
aard. Jean-Pierre Gerzaguet, L’abbaye d’Anch<strong>in</strong> de sa fondation (1079) au XIV e siècle: Essor, vie et rayonnem<strong>en</strong>t<br />
d’une grande communauté bénédict<strong>in</strong>e, Histoire et civilisations (Parijs: Presses universitaires du Sept<strong>en</strong>trion,<br />
1997), p. 164.<br />
61
e<strong>en</strong> liturgische betek<strong>en</strong>is (zoals de kerk), e<strong>en</strong> ruimte met e<strong>en</strong> educatieve functie (de kloosterschool),<br />
e<strong>en</strong> ruimte die werd gebruikt om als groep <strong>in</strong> sam<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> (de refter, het kapittel),<br />
de kloostercel van e<strong>en</strong> monnik of bijvoorbeeld de kruisgang.<br />
De gebruikscontext van de meeste hagiografische handschrift<strong>en</strong> is echter verre van<br />
duidelijk . Voor de meeste niet specifiek liturgische handschrift<strong>en</strong> die hagiografische tekst<strong>en</strong><br />
bevatt<strong>en</strong> (zoals leg<strong>en</strong>daria, libelli <strong>en</strong> verzamelhandschrift<strong>en</strong>) is ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele gebruikscontext<br />
op voorhand uit te sluit<strong>en</strong>. Ze kunn<strong>en</strong> zijn voorgelez<strong>en</strong> <strong>in</strong> de liturgie, <strong>in</strong> de refter of <strong>in</strong> het<br />
kapittel , of werd<strong>en</strong> door afzonderlijke monnik<strong>en</strong> bestudeerd op de daarvoor vastgestelde ur<strong>en</strong><br />
van de dag. Ook kunn<strong>en</strong> ze zijn gebruikt <strong>in</strong> het onderwijs, als illustratie van de ascetische<br />
doctr<strong>in</strong>e of als divertissem<strong>en</strong>t moral. 4 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> valt het niet uit te sluit<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> groot aantal<br />
van deze tekst<strong>en</strong> meerdere gebruikscontext<strong>en</strong> k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. 5<br />
Dit artikel is bedoeld als e<strong>en</strong> eerste aanzet tot systematisch onderzoek naar de gebruiks -<br />
context van hagiografische tekst<strong>en</strong> op basis van 35 handschrift<strong>en</strong>. Deze handschrift<strong>en</strong> zijn<br />
afkomstig uit de bibliothek<strong>en</strong> van de kloosters Anch<strong>in</strong>, S<strong>in</strong>t-Bertijns, Sa<strong>in</strong>t-Ghisla<strong>in</strong>, S<strong>in</strong>t-<br />
Laur<strong>en</strong>t, S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong> <strong>in</strong> Doornik, Marchi<strong>en</strong>nes, Sa<strong>in</strong>t-Sépulcre <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-Vaast, acht b<strong>en</strong>edictijner<br />
kloosters uit de bisdomm<strong>en</strong> Atrecht-Kamerijk, Doornik, Terwaan <strong>en</strong> Luik.<br />
1. MATERIËLE AANWIJZINGEN<br />
Hoogmiddeleeuwse hagiografische handschrift<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> nauwkeurig<br />
sam<strong>en</strong>gesteld <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> het handschrift was daarbij e<strong>en</strong> zeer<br />
belangrijke overweg<strong>in</strong>g. 6 Voor monastieke handschrift<strong>en</strong> geldt dat ze werd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld met<br />
het oog op e<strong>en</strong> bepaalde functionaliteit b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het klooster. E<strong>en</strong> handschrift kon bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> liturgische functie hebb<strong>en</strong>, bedoeld zijn voor de kloosterschool of om voorgelez<strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de gezam<strong>en</strong>lijke maaltijd. Wanneer e<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> deel uitmaakte van e<strong>en</strong><br />
liturgische codex, werd de tekst vanzelfsprek<strong>en</strong>d anders b<strong>en</strong>aderd dan wanneer hij onderdeel<br />
was van e<strong>en</strong> codex die werd gebruikt <strong>in</strong> het onderwijs of tijd<strong>en</strong>s de maaltijd. De functionaliteit<br />
van codices als geheel bepaalde daarom tot op zekere hoogte de manier waarop afzonderlijke<br />
hagiografische tekst<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de hoogmiddeleeuwse monastieke context werd<strong>en</strong> gebruikt. Bij<br />
het bestuder<strong>en</strong> van deze handschriftelijke functionaliteit gaat het me <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie om de<br />
directe, concrete functie van het handschrift b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kloostermur<strong>en</strong>: de manier waarop het<br />
handschrift <strong>in</strong> praktische term<strong>en</strong> werd gebruikt <strong>en</strong> de plaats waar dit gebeurde. Hieruit kan de<br />
4<br />
Baudo<strong>in</strong> de Gaiffier, Études critiques d’hagiographie et d’iconologie, Subsidia hagiographica 43 (Brussel:<br />
Société des Bollandistes, 1967). pp. 476, 499; Guy Philippart, Les lég<strong>en</strong>diers lat<strong>in</strong>s et autres manuscrits<br />
hagiographiques , Typologie des sources du Moy<strong>en</strong> Âge occid<strong>en</strong>tal, 23-24 (Turnhout: Brepols, 1977), pp. 112-18;<br />
Wolfert S. van Egmond, ‘The Audi<strong>en</strong>ce of Early Medieval Hagiographical Texts: Some Questions Revisited’, <strong>in</strong><br />
New Approaches to Medieval Communication, ed. Marco Mostert, Utrecht Studies <strong>in</strong> Medieval Literacy<br />
(Turnhout: Brepols, 1999), pp. 42-43; Aimé-Georges Martimort, Les lectures liturgiques et leurs livres, Typologie<br />
des sources du Moy<strong>en</strong> Âge Occid<strong>en</strong>tal, 64 (Turnhout: Brepols, 1992), pp. 100-01.<br />
5<br />
Franz H. Bäuml, ‘Verschriftlichte Mündlichkeit und vermündlichte Schriftlichkeit. Begriffsbeprüfung<strong>en</strong> an d<strong>en</strong><br />
Fäll<strong>en</strong> Heliand und Liber Evangeliorum’, <strong>in</strong> Schriftlichkeit im früh<strong>en</strong> Mittelalter, ed. Ursula Schaefer, Scriptoralia,<br />
53 (Tüb<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Narr, 1993), p. 259; Donatella Nebbiai-Dalla Guarda, ‘Les listes médiévales de lectures<br />
monastiques : contributions à la connaissance des anci<strong>en</strong>nes bibliothèques bénédict<strong>in</strong>es’, Revue Bénédict<strong>in</strong>e, 96:3-<br />
4 (1986), p. 317.<br />
6<br />
François Dolbeau, ‘Notes sur l’organisation <strong>in</strong>terne des lég<strong>en</strong>diers lat<strong>in</strong>s’, <strong>in</strong> Hagiographie, cultures et sociétés,<br />
IV e -XII e siècles. Actes du colloque organisé à Nanterre et à Paris (2-5 mai 1979), (Parijs: Études august<strong>in</strong>i<strong>en</strong>nes,<br />
1981), pp. 16-19; Pamela Gehrke, Sa<strong>in</strong>ts and Scribes: Medieval Hagiography <strong>in</strong> its Manuscript Context<br />
(Berkeley: University of California Press, 1993), p. 2.<br />
62
secundaire functionaliteit, bijvoorbeeld de rol die de handschrift<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> bij de id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g<br />
van de monnik<strong>en</strong>, vervolg<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> afgeleid.<br />
De meest bruikbare bronn<strong>en</strong> voor onderzoek naar de primaire functionaliteit van hagio -<br />
grafische handschrift<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong>ledige codices, handschrift<strong>en</strong> die <strong>in</strong> e<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong><br />
tijdse<strong>en</strong>heid door één <strong>en</strong>kele scrib<strong>en</strong>t zijn geproduceerd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> afgeronde tekst of tekstreeks<br />
bevatt<strong>en</strong>. 7 Er zijn e<strong>en</strong> 130tal hoogmiddeleeuwse hagiografische codices overgeleverd uit de<br />
acht g<strong>en</strong>oemde kloosters, waarvan er e<strong>en</strong> 35tal zonder <strong>en</strong>ige twijfel e<strong>en</strong>ledig zijn. 8 Om de<br />
functionaliteit van deze codices na te gaan heb ik e<strong>en</strong> onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> hand -<br />
schrift<strong>en</strong> die hardop werd<strong>en</strong> voorgelez<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> formele context <strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> die<br />
werd<strong>en</strong> gebruikt <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eerder <strong>in</strong>formele context. Wanneer e<strong>en</strong> handschrift werd voorgelez<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de formele context van de liturgische di<strong>en</strong>st, achtte m<strong>en</strong> het van het grootste belang dat de<br />
uitspraak van de tekst volledig foutloos was. Dat was m<strong>in</strong>der ess<strong>en</strong>tieel wanneer e<strong>en</strong><br />
handschrift <strong>in</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>formele context werd gebruikt, bijvoorbeeld wanneer e<strong>en</strong> <strong>in</strong>dividuele<br />
monnik de codex bestudeerde. 9<br />
Het <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context voorlez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> redactie (hierna ook wel aangeduid als<br />
‘groepsgewijs’ of ‘collectief’ lez<strong>en</strong>) liet vaak specifieke spor<strong>en</strong> na <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift. Daarbij<br />
is te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op lastige woord<strong>en</strong>, om op die manier de juiste<br />
klemtoon te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Ook werd<strong>en</strong> woord<strong>en</strong> die <strong>in</strong> Griekse lettertek<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong><br />
vaak voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e Latijnse transcriptie, die het voorlez<strong>en</strong> vergemakkelijkte. De<br />
uitspraak van Rome<strong>in</strong>se cijfers werd vaak vere<strong>en</strong>voudigd door de getall<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s <strong>in</strong><br />
uitgeschrev<strong>en</strong> vorm bov<strong>en</strong> de cijfers te plaats<strong>en</strong>. Verder werd<strong>en</strong> sommige tekst<strong>en</strong> geschikt<br />
gemaakt om te word<strong>en</strong> voorgelez<strong>en</strong> door ze onder te verdel<strong>en</strong> <strong>in</strong> korte lez<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Dit werd<br />
gerealiseerd door e<strong>en</strong> hoofdletter L (voor ‘lectio’) met e<strong>en</strong> nummer van I tot VIII (voor twee<br />
nocturnes) of bij belangrijke heilig<strong>en</strong> tot XII (voor drie nocturnes) <strong>in</strong> de marge aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> slotte kunn<strong>en</strong> ook handschrift<strong>en</strong> die als geheel per circulum anni zijn <strong>in</strong>gedeeld (dat<br />
wil zegg<strong>en</strong>, chronologisch op basis van de feestdag van de heilig<strong>en</strong>) <strong>en</strong> <strong>in</strong> de rubriek<strong>en</strong><br />
verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> naar de feestdag waarop de tekst di<strong>en</strong>de te word<strong>en</strong> gebruikt, tot de<br />
groepsgewijs b<strong>en</strong>aderde handschrift<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. 10 T<strong>en</strong> slotte zijn bepaalde g<strong>en</strong>res<br />
tekst<strong>en</strong> , zoals prek<strong>en</strong> <strong>en</strong> hymn<strong>en</strong>, per def<strong>in</strong>itie bedoeld om groepsgewijs te word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd.<br />
7<br />
J.P. Gumbert, ‘Codicologische E<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> - Opzet voor e<strong>en</strong> Term<strong>in</strong>ologie’, <strong>in</strong> Vergader<strong>in</strong>g van de Afdel<strong>in</strong>g<br />
Letterkunde van de Kon<strong>in</strong>klijke Nederlandse Akademie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (2004), pp. 16, 35; Zie ook J.P.<br />
Gumbert, ‘Codicological Units: Towards a Term<strong>in</strong>ology for the Stratigraphy of the Non-Homog<strong>en</strong>eous Codex’,<br />
Segno e testo: International Journal of Manuscripts and Text Transmission, 2 (2004), pp. 17-39.<br />
8<br />
Te wet<strong>en</strong> mss. Arras, Bibliothèque Municipale, 292 (S<strong>in</strong>t-Vaast, 10 e eeuw), 474 (S<strong>in</strong>t-Vaast, 11 e eeuw), 569<br />
(S<strong>in</strong>t-Vaast, 11 e eeuw), 639 (S<strong>in</strong>t-Vaast/Onze Lieve Vrouwe <strong>in</strong> Ourscamp, 12 e eeuw), 841 (S<strong>in</strong>t-Vaast, 11 e eeuw),<br />
1071 (S<strong>in</strong>t-Vaast, 11 e eeuw); Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque Municipale, 16 (S<strong>in</strong>t-Vaast, 11 e eeuw); 45 (S<strong>in</strong>t-<br />
Vaast, 10 e eeuw), 101 (S<strong>in</strong>t- Bertijns, 12 e eeuw), 103 (S<strong>in</strong>t-Bertijns, 12 e /13 e eeuw), 107 (S<strong>in</strong>t-Bertijns, 10 e /11 e<br />
eeuw); Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek/Bibliothèque Royale Albert I, 9289 (S<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t, 12 e eeuw), 9290 (S<strong>in</strong>t-<br />
Laur<strong>en</strong>t, 12 e eeuw), 9398-99 (S<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t, 12 e eeuw), 21848 (S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>, 12 e eeuw), II 932 (S<strong>in</strong>t-Bertijns, 12 e<br />
eeuw), II 976 (S<strong>in</strong>t-Gisl<strong>en</strong>us, 10 e eeuw), II 982 (S<strong>in</strong>t-Gisl<strong>en</strong>us, 11 e eeuw), II 984 (S<strong>in</strong>t-Gisl<strong>en</strong>us, 11 e eeuw);<br />
Cambrai, Bibliothèque Municipale, 215 (Heilig-Graf-klooster, 11 e eeuw); Douai, Bibliothèque Municipale, 200<br />
(Marchi<strong>en</strong>nes, 11 e eeuw), 268 (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 313 (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 349 (Marchi<strong>en</strong>nes, 11 e eeuw), 352<br />
(Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 361 (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 362 II (Marchi<strong>en</strong>nes, 12 e eeuw), 372 I (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 381<br />
(Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 837 (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw), 838 (Marchi<strong>en</strong>nes, laat 12 e /beg<strong>in</strong> 13 e eeuw), 840 (Marchi<strong>en</strong>nes, 12 e<br />
eeuw), 853 (Marchi<strong>en</strong>nes, 12 e eeuw), 870 (Marchi<strong>en</strong>nes, 12 e eeuw), 878 (Anch<strong>in</strong>, 12 e eeuw).<br />
9<br />
Zie Anna A. Grotans, ‘“Sih der Selbo Lector”: Cues for Read<strong>in</strong>g <strong>in</strong> T<strong>en</strong>th- and Elev<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury St. Gall’, <strong>in</strong><br />
Scriptorium, 51 (1997), pp. 252-53; He<strong>in</strong>rich Ficht<strong>en</strong>au, ‘Monastisches und scholastisches Les<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> Herrschaft,<br />
Kirche, Kultur: Beiträge zur Geschichte des Mittelalters. Festschrift für Friedrich Pr<strong>in</strong>z zu se<strong>in</strong>em 65. Geburtstag,<br />
ed. Georg J<strong>en</strong>al and Stephanie Haarländer, Monographi<strong>en</strong> zur Geschichte des Mittelalters, 37 (Stuttgart:<br />
Hiersemann, 1993), pp. 323-29.<br />
10<br />
Martimort, Les lectures liturgiques, pp. 100-01.<br />
63
De monnik<strong>en</strong> die zich <strong>in</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>formele context wijdd<strong>en</strong> aan het bestuder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tekst<br />
liet<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> merktek<strong>en</strong>s achter die op ondubbelz<strong>in</strong>nige wijze hun leeswijze<br />
aanton<strong>en</strong>. Om e<strong>en</strong> voorlopige <strong>in</strong>dicatie te krijg<strong>en</strong> van het aantal handschrift<strong>en</strong> dat <strong>in</strong>formeel<br />
werd bestudeerd is het daarom noodzakelijk om met negatieve aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong>,<br />
namelijk het ontbrek<strong>en</strong> van iedere aanwijz<strong>in</strong>g voor e<strong>en</strong> collectief leesproces <strong>in</strong> de vorm van<br />
acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, lectiones, uitgeschrev<strong>en</strong> cijfers etc. Met <strong>en</strong>ig voorbehoud kan het vermoed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>formeel leesproces word<strong>en</strong> versterkt door de aanwezigheid van tekst<strong>en</strong> die door hun<br />
complexe <strong>in</strong>houd m<strong>in</strong>der geschikt war<strong>en</strong> om gefragm<strong>en</strong>teerd te word<strong>en</strong> voorgelez<strong>en</strong>. Hierbij<br />
valt bijvoorbeeld te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan (seculiere) traktat<strong>en</strong> van diverse filosof<strong>en</strong>.<br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d kan het verschil tuss<strong>en</strong> de twee hierbov<strong>en</strong> geschetste categorieën niet<br />
word<strong>en</strong> verabsoluteerd. Net zoals het mogelijk is dat e<strong>en</strong> codex waaraan niet is te zi<strong>en</strong> dat er<br />
uit werd voorgelez<strong>en</strong> toch <strong>in</strong> groepsverband kan zijn gebruikt, is het ook niet onwaarschijnlijk<br />
dat codices die groepsgewijs, <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context werd<strong>en</strong> voorgelez<strong>en</strong> daarnaast ook op<br />
e<strong>en</strong> meer <strong>in</strong>formele wijze werd<strong>en</strong> gebruikt. Het onderscheid <strong>in</strong> twee categorieën maakt het<br />
derhalve mogelijk om e<strong>en</strong> ruwe impressie te krijg<strong>en</strong> van de belangrijkste gebruikscontext van<br />
verschill<strong>en</strong>de handschrift<strong>en</strong>, zonder daarbij te will<strong>en</strong> pret<strong>en</strong>der<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> van de onderzochte<br />
handschrift<strong>en</strong> ook uitsluit<strong>en</strong>d b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> van deze categorieën werd gebruikt.<br />
2. INHOUDELIJKE EN FORMELE SAMENHANG<br />
De analyse van het corpus van 35 handschrift<strong>en</strong> aan de hand van bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde criteria levert<br />
22 codices op die zonder <strong>en</strong>ige twijfel <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context zijn voorgelez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s<br />
13 handschrift<strong>en</strong> waarbij e<strong>en</strong> eerder <strong>in</strong>formele b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>gswijze voor de hand lijkt te ligg<strong>en</strong>.<br />
In proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uitgedrukt werd dus 63% van deze codices voorgelez<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> groep monnik<strong>en</strong>,<br />
terwijl 37% van de handschrift<strong>en</strong> waarschijnlijk eerder door e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele monnik is bestudeerd.<br />
Deze provisionele analyse wordt echter pas <strong>in</strong>teressant wanneer ze wordt gekoppeld aan e<strong>en</strong><br />
aantal andere gegev<strong>en</strong>s.<br />
Het meest <strong>in</strong>teressant is daarbij de <strong>in</strong>dicatie van de <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de<br />
tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> codex. 11 De relatie waar<strong>in</strong> de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> handschrift tot elkaar staan<br />
kan zeer veel verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> aannem<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong>de ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> door (<strong>en</strong>erzijds) de mate waar<strong>in</strong> de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke<br />
relatie tot elkaar staan <strong>en</strong> (anderzijds) de mate waar<strong>in</strong> ze <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele relatie tot elkaar staan.<br />
E<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke relatie tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> A <strong>en</strong> B wil zegg<strong>en</strong> dat het lez<strong>en</strong> van tekst A het begrip<br />
van tekst B bevordert <strong>en</strong> verdiept. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer e<strong>en</strong> Bijbeltekst over<br />
Maria Magdal<strong>en</strong>a wordt gevolgd door e<strong>en</strong> beschrijv<strong>in</strong>g van het lev<strong>en</strong> van Maria Magdal<strong>en</strong>a <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> preek waar<strong>in</strong> haar dad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geïnterpreteerd. E<strong>en</strong> puur formeel verband tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong><br />
A <strong>en</strong> B wil zegg<strong>en</strong> dat de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid vorm<strong>en</strong> waar het bijvoorbeeld<br />
de chronologie van de tekst<strong>en</strong> betreft, zonder dat ze e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke betrekk<strong>in</strong>g op elkaar<br />
hebb<strong>en</strong> . Zo k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> hagiografische codex die per circulum anni is geord<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> formeel<br />
ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gs pr<strong>in</strong>cipe (de heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s zijn immers geord<strong>en</strong>d op basis van de datum van hun<br />
feestdag) terwijl de verschill<strong>en</strong>de heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s <strong>in</strong>houdelijk vaak maar we<strong>in</strong>ig met elkaar van<br />
do<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. 12 Op dezelfde manier kunn<strong>en</strong> heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s zich formeel t<strong>en</strong> opzichte van elkaar<br />
11<br />
Zie voor de verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> van <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> Derek Pearsall, ‘The Whole<br />
Book: Late Medieval English Manuscript Miscellanies and their Modern Interpreters’, <strong>in</strong> Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book,<br />
ed. Steph<strong>en</strong> Kelly and John J. Thompson (Turnhout: Brepols, 2005), pp. 22-28.<br />
12<br />
E<strong>en</strong> discutabel geval is bv. Brussel, KBR 14924-34, waarvan de ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie fomeel van aard<br />
is maar teg<strong>en</strong> het e<strong>in</strong>de van de codex overgaat <strong>in</strong> e<strong>en</strong> cluster lokale heilig<strong>en</strong>, die vrijwel allemaal met elkaar <strong>in</strong><br />
contact hebb<strong>en</strong> gestaan <strong>en</strong> dus tegelijkertijd e<strong>en</strong> ‘formele’ <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘<strong>in</strong>houdelijke’ relatie tot elkaar hebb<strong>en</strong>.<br />
64
verhoud<strong>en</strong> wanneer de tekst<strong>en</strong> zijn geord<strong>en</strong>d op basis van geslacht, geografische afkomst,<br />
eeuw van overlijd<strong>en</strong>, etc. 13 Het comb<strong>in</strong>er<strong>en</strong> van dit onderscheid tuss<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke of<br />
formele sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> met het al dan niet aanwezig zijn van aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
groepsgewijs leesproces, resulteert <strong>in</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerder beeld van de gebruikscontext van<br />
hagiografische tekst<strong>en</strong>.<br />
Informeel gelez<strong>en</strong><br />
Formeel (groepsgewijs) gelez<strong>en</strong><br />
Inhoudelijke sam<strong>en</strong>hang 11 5<br />
Formele sam<strong>en</strong>hang 2 17<br />
3. GROEPSGEWIJS GELEZEN CODICES: ENKELE VOORBEELDEN<br />
Van de 22 <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context voorgelez<strong>en</strong> codices zijn er 17 op formele wijze geord<strong>en</strong>d.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> dergelijke formele codex is Brussel, KBR 9290. Dit is e<strong>en</strong> vroeg twaalfde-eeuws<br />
passionaal uit S<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Luik waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong> honderdtal verschill<strong>en</strong>de heilig<strong>en</strong> -<br />
lev<strong>en</strong>s per circulum anni zijn geord<strong>en</strong>d. De heilig<strong>en</strong> die zich <strong>in</strong> deze codex bev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
op <strong>in</strong>houdelijk vlak we<strong>in</strong>ig met elkaar te mak<strong>en</strong>: ze stamm<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de periodes<br />
<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong>. Zo wordt de populaire passie van de apostel Andreas opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar ook<br />
bijvoorbeeld de veel m<strong>in</strong>der bek<strong>en</strong>de Euplus van Canatia <strong>in</strong> Sicilië († 304) <strong>en</strong> de weliswaar<br />
populaire maar niet bepaald contempora<strong>in</strong>e Theobaldus van Brie († 1066). 14 Afgezi<strong>en</strong> van de<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> die veroorzaakt word<strong>en</strong> door het narratieve schema dat t<strong>en</strong> grondslag ligt aan<br />
vrijwel ieder heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>, 15 hebb<strong>en</strong> deze tekst<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke band. Wat het gebruik van<br />
de codex betreft, lijdt het ge<strong>en</strong> twijfel dat hij is <strong>in</strong>gezet tijd<strong>en</strong>s de mett<strong>en</strong>, het eerste gedeelte<br />
van het nachtelijk officie. Niet alle<strong>en</strong> zijn de tekst<strong>en</strong> per circulum anni geord<strong>en</strong>d, ook wordt<br />
voor iedere heilige de precieze feestdag aangegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de titel (‘Vita sancti Fursei presbiteri,<br />
que celebratur XVII Kl. Februarii’, ‘Passio sancti Ser<strong>en</strong>i monachi, VII Kl. Martii’) <strong>en</strong> zijn<br />
verschill<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> contempora<strong>in</strong>e hand onderverdeeld <strong>in</strong> de traditionele acht<br />
lectiones . In dit handschrift wordt de formele ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g derhalve duidelijk gecomb<strong>in</strong>eerd met<br />
e<strong>en</strong> groepsgewijs leesproces, wat karakteristiek is voor deze achtti<strong>en</strong> codices.<br />
Slechts vijf van de <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context voorgelez<strong>en</strong> codices zijn niet formeel geord<strong>en</strong>d .<br />
E<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressant voorbeeld uit deze verzamel<strong>in</strong>g is ms. Brussel, KBR 9398-99. Dit is e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>ledige<br />
codex uit twaalfde-eeuws S<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t, compleet met signatur<strong>en</strong> op het eerste <strong>en</strong> laatste<br />
folio van ieder katern. De codex bevat zesti<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong>, die geregeld zijn voorzi<strong>en</strong> van acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
om de correcte uitspraak te vergemakkelijk<strong>en</strong>.<br />
– fol. 1v-15v – ‘Vita sancti Anthonii abbatis’, BHL 609<br />
– fol. 15v-18r – ‘De sancto Ammone’, ‘De sancto abbate b<strong>en</strong>o’, ‘de beato Syro abbatis’ etc.,<br />
fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de Historia Lausiaca<br />
13<br />
François Dolbeau, ‘Notes sur l’organisation <strong>in</strong>terne des lég<strong>en</strong>diers lat<strong>in</strong>s’, <strong>in</strong> Hagiographie, cultures et sociétés,<br />
IV e -XII e siècles. Actes du colloque organisé à Nanterre et à Paris (2-5 Mai 1979) (Parijs: Études august<strong>in</strong>i<strong>en</strong>nes,<br />
1981), pp. 16-19.<br />
14<br />
Brussel, KBR 9290, fol. 14v-15v, ‘Passio sancti Andreae apostoli’ <strong>en</strong> ‘Virtutes sancti Andreae apostoli’ (BHL<br />
428 <strong>en</strong> 430), fol. 15v-23v: ‘Passio sancti Eupli diaconi’ (BHL 2730 – er zijn mij ge<strong>en</strong> verdere hoogmiddeleeuwse<br />
handschrift<strong>en</strong> uit deze regio bek<strong>en</strong>d waar<strong>in</strong> St. Euplus wordt vereerd), fol. 159v-161v: ‘Vita sancti Tiebaldi<br />
confessoris’ (BHL 8032), fol. 135r-136v.<br />
15<br />
Zie bijvoorbeeld Alison Goddard Elliott, Roads to Paradise: Read<strong>in</strong>g the Lives of the Early Sa<strong>in</strong>ts (Hannover<br />
<strong>en</strong> Lond<strong>en</strong>: University Press of New England, 1987), pp. 59-60.<br />
65
– fol. 18r-20r – ‘Liber Athanasii episcopi de exhortatione monachorum’<br />
– fol. 20r-22r – ‘Vita sancti Pauli edita a sancti Hieronimo v<strong>en</strong>erabili presbytero’, BHL 6596<br />
– fol. 22r-28v – ‘Vita sancti Hilarionis monachi et heremitae’, BHL 3879<br />
– fol. 28v-30r – ‘De captivo monacho’, BHL 5190<br />
– fol. 30r-46v – ‘Vita sanctorum patrum heremitarum’ van Ruf<strong>in</strong>us<br />
– fol. 46v-54v – de Verba S<strong>en</strong>iorum van Ruf<strong>in</strong>us.<br />
– fol. 54v-65r – fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit Severus <strong>en</strong> Cassianus.<br />
– fol. 65r-67v – fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de Verba S<strong>en</strong>iorum.<br />
– fol. 67v-76v – Historia Lausiaca.<br />
– fol. 76v-79r – ‘Commonitiones sanctorum patrum qui <strong>in</strong> studio spiritualis vitae s<strong>en</strong>uerunt que ad<br />
<strong>in</strong>structionem iunioribus dixerunt fratribus’<br />
– fol. 79r-80r – ‘De sancto Frontonio’, BHL 3190<br />
– fol. 80r-91r – ‘Vita sancti Mauri abbatis’, BHL 5772<br />
– fol. 91r-108v – Liber de Institutione monachorum van Johannus Cassianus<br />
– fol. 108v-138v – De octo vitiis capitalibus van Johannus Cassianus<br />
Deze zesti<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> draai<strong>en</strong> rond het thema van e<strong>en</strong> correct monastiek lev<strong>en</strong>. De hagio -<br />
grafische tekst<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> de lev<strong>en</strong>s van exemplarische abt<strong>en</strong> <strong>en</strong> monnik<strong>en</strong>, zoals abt Antonius,<br />
Maurus <strong>en</strong> Frontonius, de monnik<strong>en</strong> Hilarion <strong>en</strong> Malchus <strong>en</strong> andere woestijnvaders. Deze<br />
heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> gecomb<strong>in</strong>eerd met e<strong>en</strong> aantal traktat<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste Cassianus’<br />
Instell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (Liber de <strong>in</strong>stitutione monachorum). 16 Cassianus was aan dit werk begonn<strong>en</strong><br />
nadat hem was gevraagd om te schrijv<strong>en</strong> ‘over de gewoont<strong>en</strong> die hij had gezi<strong>en</strong> <strong>in</strong> de kloosters<br />
van Egypte <strong>en</strong> Palest<strong>in</strong>a, zoals de Vaders ze hem hadd<strong>en</strong> geleerd […] <strong>en</strong> zijn broeders <strong>in</strong><br />
e<strong>en</strong>voudige stijl te vertell<strong>en</strong> over het e<strong>en</strong>voudige lev<strong>en</strong> van de heilig<strong>en</strong>’. 17 Het lev<strong>en</strong> van<br />
Antonius <strong>en</strong> andere Egyptische heilig<strong>en</strong> komt opnieuw aan bod <strong>in</strong> de exhortationibus<br />
monachorum (‘ter bevorder<strong>in</strong>g van het monastieke lev<strong>en</strong>’) 18 <strong>en</strong> de Historia Lausiaca. 19 Er is<br />
hier sprake van e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> die zich toespitst op de <strong>praktijk</strong><br />
van het kloosterlev<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> het handschrift met elkaar geme<strong>en</strong> dat<br />
ze het ascetische lev<strong>en</strong> van de woestijnvaders als ultieme monastieke lev<strong>en</strong>svorm pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
De lev<strong>en</strong>s van de diverse abt<strong>en</strong>, monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> kluiz<strong>en</strong>aars di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> vermoedelijk als concrete<br />
illustraties van de theoretische werk<strong>en</strong> over de richtlijn<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> goede monnik di<strong>en</strong>de te<br />
volg<strong>en</strong> . Gezi<strong>en</strong> het feit dat er ge<strong>en</strong> aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn voor gebruik tijd<strong>en</strong>s de eredi<strong>en</strong>st, heeft<br />
dit handschrift waarschijnlijk di<strong>en</strong>st gedaan tijd<strong>en</strong>s kapittelbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>. Het ligt voor de<br />
hand om e<strong>en</strong> betrekkelijk nauwe band te veronderstell<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Ms. Brussel KBR 9398-99 <strong>en</strong><br />
de bewuste beïnvloed<strong>in</strong>g van de groepsid<strong>en</strong>titeit van de monnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Laur<strong>en</strong>t.<br />
Ook <strong>in</strong> Ms. Boulogne-sur-Mer, BM 107 is e<strong>en</strong> dergelijke band niet ver te zoek<strong>en</strong>. Het<br />
gaat hier om e<strong>en</strong> luxehandschrift uit het klooster S<strong>in</strong>t-Bertijns <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Omaars dat gewijd is aan<br />
de patroonheilige van het klooster. Het bevat verschill<strong>en</strong>de grote m<strong>in</strong>iatur<strong>en</strong> met portrett<strong>en</strong><br />
van de heilige Bert<strong>in</strong>us, die ruim zijn voorzi<strong>en</strong> van bladgoud. Inhoudelijk comb<strong>in</strong>eert de codex<br />
tekst<strong>en</strong> over Bert<strong>in</strong>us met de lev<strong>en</strong>s van die abt<strong>en</strong> <strong>en</strong> bisschopp<strong>en</strong> die nauw bij de heilige<br />
betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong>:<br />
16<br />
Jean-Claude Guy, ed., Jean Cassi<strong>en</strong>: Institutions cénobitiques, sources chréti<strong>en</strong>nes/Série des textes monastiques<br />
d’occid<strong>en</strong>t (Parijs: Cerf, 1965).<br />
17<br />
Guy, Jean Cassi<strong>en</strong>, p. 24 (l.30-44).<br />
18<br />
Athanasius, ‘De observationibus monachorum’, <strong>in</strong> PL 103, pp. 665D-672B.<br />
19<br />
Gerhardus Johannes Mar<strong>in</strong>us Bartel<strong>in</strong>k, Christ<strong>in</strong>e Mohrmann <strong>en</strong> Mar<strong>in</strong>o Barchiesi, ed., La Storia Lausiaca Vite<br />
dei Santi, 2 (Milaan: Fondazione Lor<strong>en</strong>zo Valla, 1974).<br />
66
– fol. 1v-3r – fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit het evangelie van Lucas, Marcus <strong>en</strong> Mattheus<br />
– fol. 3v-28v – ‘Vita sancti Berth<strong>in</strong>i’, BHL 1290-91, met zes grote m<strong>in</strong>iatur<strong>en</strong><br />
– fol. 28v-32v – ‘Ymnus de sancto Bert<strong>in</strong>o’, e<strong>en</strong> hymne ter ere van de heilige<br />
– fol. 32v-45r – ‘Vita sancti Bert<strong>in</strong>i’, BHL 1290<br />
– fol. 45v-69r – ‘Textus miraculorum’, BHL 1291<br />
– fol. 69v-73r – e<strong>en</strong> preek over Bert<strong>in</strong>us<br />
– fol. 73r-78r – ‘Antiphonae sive responsoria <strong>in</strong> vigilia sancti Bert<strong>in</strong>i abbatis’, het officie voor<br />
Bert<strong>in</strong>us<br />
– fol. 78r-94v – ‘Epilogus’ <strong>en</strong> ‘Vita sancti Folqu<strong>in</strong>i Mor<strong>in</strong>orum ep’, sam<strong>en</strong> BHL 3079<br />
– fol. 94v-106v – ‘Vita sancti Silv<strong>in</strong>i ep. et conf.’, BHL 7747<br />
– fol. 107v-117r – ‘Egregii W<strong>in</strong>noci Vita beati’, BHL 8952, 8953<br />
In het eerste gedeelte van de codex, tot folio 78r, staat Bert<strong>in</strong>us c<strong>en</strong>traal. De daaropvolg<strong>en</strong>de<br />
heilig<strong>en</strong> Folcu<strong>in</strong>us <strong>en</strong> Silv<strong>in</strong>us hadd<strong>en</strong> als bisschopp<strong>en</strong> van Terwaan e<strong>en</strong> nauwe band met S<strong>in</strong>t-<br />
Bertijns. 20 Folcu<strong>in</strong>us van Terwaan was na zijn dood <strong>in</strong> 835 <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Bertijns begrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook<br />
Silv<strong>in</strong>us’ reliek<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> s<strong>in</strong>ds 951 <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Bertijns bewaard. 21 De heilige W<strong>in</strong>nocus of<br />
W<strong>in</strong>ocius van S<strong>in</strong>t-W<strong>in</strong>oksberg<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> slotte, heeft <strong>en</strong>ige tijd <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t-Bertijns doorgebracht<br />
voordat hij naar Wormhout trok, e<strong>en</strong> cella van S<strong>in</strong>t-Bertijns. 22 Als geheel draait Boulogne-sur-<br />
Mer, BM 107 daarom om heilig<strong>en</strong> die van specifiek belang war<strong>en</strong> voor het klooster doordat ze<br />
als patroon van het klooster functioneerd<strong>en</strong>, omdat het klooster hun reliek<strong>en</strong> bezat, of omdat<br />
ze m<strong>in</strong>imaal <strong>en</strong>ige tijd <strong>in</strong> het klooster hadd<strong>en</strong> doorgebracht <strong>en</strong> zo e<strong>en</strong> band met het klooster<br />
hadd<strong>en</strong>.<br />
Het derde handschrift dat werd voorgelez<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context <strong>en</strong> waarvan de tekst<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> duidelijk <strong>in</strong>houdelijke band hadd<strong>en</strong>, is Boulogne-sur-Mer, BM 45. Deze ti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
codex stamt uit het klooster S<strong>in</strong>t-Vaast <strong>in</strong> Atrecht. Hij is e<strong>en</strong>ledig, met op fol. 67v-68r e<strong>en</strong> paar<br />
tekst<strong>en</strong> die door e<strong>en</strong> latere scrib<strong>en</strong>t zijn toegevoegd. Het orig<strong>in</strong>ele gedeelte van het handschrift<br />
draait volledig rond het gedachtegoed van de heilige August<strong>in</strong>us. De codex op<strong>en</strong>t met<br />
August<strong>in</strong>us’ Retractiones, de wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die hij aan het e<strong>in</strong>de van zijn lev<strong>en</strong> nog wilde<br />
aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn voorgaande <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> (fol. 1r-47v). Hierna volgt het lev<strong>en</strong> van August<strong>in</strong>us<br />
(fol. 48v-67r), dat voorzi<strong>en</strong> is van lectiones <strong>en</strong> dus met zekerheid groepsgewijs is voorgelez<strong>en</strong>.<br />
Na e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel folio met gasttekst<strong>en</strong> (fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> van onder ander<strong>en</strong> paus<br />
Celest<strong>in</strong>us I <strong>en</strong> Isidorus van Sevilla) volgt August<strong>in</strong>us’ correspond<strong>en</strong>tie met Quodvultdeus <strong>en</strong><br />
het aan hem opgedrag<strong>en</strong> boek De Haeresibus, ‘over ketterij<strong>en</strong>’ (fol. 68v-86r). Het laatste folio<br />
wordt <strong>in</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> brief van August<strong>in</strong>us teg<strong>en</strong> de Manicheeërs. In dit handschrift<br />
word<strong>en</strong> met andere woord<strong>en</strong> drie elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit August<strong>in</strong>us’ werk <strong>en</strong> lev<strong>en</strong> toegelicht: e<strong>en</strong><br />
schets van het lev<strong>en</strong> van de heilige, zijn gedacht<strong>en</strong> over diverse ketterij<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die hij daar later <strong>in</strong> zijn lev<strong>en</strong> nog op heeft aangebracht. Door deze driedelige<br />
opbouw is het handschrift e<strong>en</strong> vehikel om e<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerd <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de heilige<br />
August<strong>in</strong>us <strong>en</strong> zijn <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong> immers werk<strong>en</strong> van August<strong>in</strong>us<br />
uit verschill<strong>en</strong>de period<strong>en</strong> van zijn lev<strong>en</strong> voorgesteld <strong>en</strong> wordt zo e<strong>en</strong> zekere evolutie <strong>in</strong> zijn<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> geacc<strong>en</strong>tueerd, dit wordt gecomb<strong>in</strong>eerd met e<strong>en</strong> biografie van de heilige om deze<br />
evolutie te kunn<strong>en</strong> contextualiser<strong>en</strong>.<br />
20<br />
Folcu<strong>in</strong>us ep. Tarvann<strong>en</strong>sis (BHL 3079), Silv<strong>in</strong>us ep. (Tarvann<strong>en</strong>sis ?), (BHL 7747, 7748, 7748b).<br />
21<br />
Jacques-Paul Migne, Dictionnaire hagiographique, ou vies des sa<strong>in</strong>ts et des bi<strong>en</strong>heureux, honorés <strong>en</strong> tout temps<br />
et <strong>en</strong> tous lieux, Depuis la naissance du christianisme jusqu’à nos jours, Vol. 1, Encyclopédie théologique, ou<br />
série de dictionnaires sur toutes les parties de la sci<strong>en</strong>ce religieuse, 40, (Parijs: Petit-Montrouge, 1850), pp. 1032-<br />
33.<br />
22<br />
W<strong>in</strong>nocus ab. Wormholt<strong>en</strong>sis (BHL 8952-56). Stijn van der L<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, De heilig<strong>en</strong> (Amsterdam <strong>en</strong> Antwerp<strong>en</strong>:<br />
Uitgeverij Contact, 1999), p. 925.<br />
67
De twee overgeblev<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> (gedeeltelijk) <strong>in</strong>houdelijke<br />
sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g, die wordt gecomb<strong>in</strong>eerd met schijnbaar willekeurig gekoz<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong>. Arras, BM<br />
474 comb<strong>in</strong>eert onderl<strong>in</strong>g sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> rond de heilige B<strong>en</strong>edictus met e<strong>en</strong> aantal<br />
prek<strong>en</strong>. Brussel, KBR II 976 beg<strong>in</strong>t met de Diadema Monachorum, e<strong>en</strong> moreel educatieve tekst<br />
voor monnik<strong>en</strong>. Daarna volgt het lev<strong>en</strong> van Eucharius, Valerius <strong>en</strong> Maternus, aartsbisschopp<strong>en</strong><br />
van Trier <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte e<strong>en</strong> nam<strong>en</strong>lijst van de verschill<strong>en</strong>de Trierse aartsbisschopp<strong>en</strong>. Hier<br />
verton<strong>en</strong> m<strong>in</strong>imaal twee van de tekst<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang. Deze sam<strong>en</strong>hang<br />
lijkt niet gemakkelijk door te trekk<strong>en</strong> naar de codex als geheel, t<strong>en</strong>zij aan te nem<strong>en</strong> valt dat de<br />
heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s als concrete illustratie van de richtlijn<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Diadema Monachorum moest<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Uit dit overzicht van tweeëntw<strong>in</strong>tig <strong>in</strong> formeel groepsverband voorgelez<strong>en</strong> codices blijkt dat<br />
het grootste deel van h<strong>en</strong> op formele wijze was geord<strong>en</strong>d. Deze handschrift<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> meestal<br />
<strong>in</strong> de eredi<strong>en</strong>st gebruikt. Van de vijf <strong>in</strong> formeel groepsverband gelez<strong>en</strong> codices met e<strong>en</strong> eerder<br />
<strong>in</strong>houdelijke ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g zijn er twee waarbij e<strong>en</strong> sterk op id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g gericht gebruik<br />
<strong>in</strong> bijvoorbeeld de kapittelvergader<strong>in</strong>g voor de hand lijkt te ligg<strong>en</strong>. Onder de groepsgewijs<br />
b<strong>en</strong>aderde codices was de formele ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g echter verreweg de meest gebruikelijke.<br />
4. INFORMEEL GELEZEN CODICES: EEN AANTAL VOORBEELDEN<br />
Derti<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> vertoond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> dat ze <strong>in</strong> e<strong>en</strong> formele context zijn<br />
voorgelez<strong>en</strong> , zoals marg<strong>in</strong>alia of acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Van deze handschrift<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> er elf e<strong>en</strong><br />
duidelijke <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong>. Het <strong>in</strong>houdelijke ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gspr<strong>in</strong>cipe is<br />
dus veel sterker verteg<strong>en</strong>woordigd onder de <strong>in</strong>formeel gelez<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> dan bij de<br />
groepsgewijs b<strong>en</strong>aderde exemplar<strong>en</strong>. In deze handschrift<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele hagiografische<br />
tekst vrijwel altijd als illustratie bij e<strong>en</strong> aantal traktat<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> duidelijk voorbeeld is Boulognesur-Mer,<br />
BM 103:<br />
– fol. 1r-212v – De Historia ecclesia g<strong>en</strong>tis Anglorum van Beda V<strong>en</strong>erabilis<br />
– fol. 213r-214v – De vita van Beda V<strong>en</strong>erabilis (BHL 1067)<br />
Ook de andere handschrift<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> dit pr<strong>in</strong>cipe. Douai BM 362 II <strong>en</strong> 361 I bevatt<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
Hugo van St. Victor’s De sacram<strong>en</strong>tis christianae fidei sam<strong>en</strong> met het lev<strong>en</strong> van<br />
St. V<strong>in</strong>c<strong>en</strong>tius, die sam<strong>en</strong> met Victor stierf. 23 Heel frequ<strong>en</strong>t is verder e<strong>en</strong> model waarbij tekst<strong>en</strong><br />
van de hand van e<strong>en</strong> beroemde auteur, zoals August<strong>in</strong>us of Beda, word<strong>en</strong> gecomb<strong>in</strong>eerd met<br />
het lev<strong>en</strong> van deze persoon. Dit komt onder andere voor <strong>in</strong> Douai BM 352. Dit twaalfdeeeuwse<br />
handschrift uit Anch<strong>in</strong> beg<strong>in</strong>t met e<strong>en</strong> elftal tekst<strong>en</strong> van de hand van Anselmus van<br />
Canterbury: zijn Monologion, het Proslogion, <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de boek<strong>en</strong> over de erfzonde <strong>en</strong> de<br />
onbevlekte ontvang<strong>en</strong>is, de waarheid, de heilige geest, etc. Deze <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong> op het<br />
e<strong>in</strong>de van de codex gecomb<strong>in</strong>eerd met Anselmus’ lev<strong>en</strong> (BHL 526). Douai BM 372 I <strong>en</strong> Brussel<br />
KBR 21848 draai<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> dergelijke wijze rond Bernardus van Clairvaux <strong>en</strong> Arras BM 292<br />
doet hetzelfde met de heilige Mart<strong>in</strong>us.<br />
De comb<strong>in</strong>atie van aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> formele of <strong>in</strong>formele b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong><br />
codex met e<strong>en</strong> analyse van de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> codex levert derhalve e<strong>en</strong><br />
aantal <strong>in</strong>teressante resultat<strong>en</strong> op. De groep handschrift<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> formele ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g blijkt<br />
23<br />
V<strong>in</strong>c<strong>en</strong>tius diac. Caesaraugustanus m. Val<strong>en</strong>tiae, BHL 8648.<br />
68
grot<strong>en</strong>deels sam<strong>en</strong> te vall<strong>en</strong> met de handschrift<strong>en</strong> die duidelijke aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
groepsgewijs leesproces bevatt<strong>en</strong>. De handschrift<strong>en</strong> waarbij dergelijke aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong><br />
blijk<strong>en</strong> veel vaker dan gemiddeld e<strong>en</strong> sterke <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang te hebb<strong>en</strong>. Kwantitatief<br />
uitgedrukt zijn 17/22 van de groepsgewijs gelez<strong>en</strong> codices formeel geord<strong>en</strong>d <strong>en</strong> vertoont 11/13<br />
van de <strong>in</strong>formeel bestudeerde codices e<strong>en</strong> sterk <strong>in</strong>houdelijke ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gswijze.<br />
5. CONCLUSIE<br />
Uit de circa 130 hagiografische codices die zijn overgeleverd uit de acht b<strong>en</strong>edictijner<br />
kloosters <strong>in</strong> de bisdomm<strong>en</strong> Atrecht-Kamerijk, Luik, Doornik <strong>en</strong> Terwaan tuss<strong>en</strong> 900 <strong>en</strong> 1200<br />
zijn voor dit artikel 35 handschrift<strong>en</strong> geselecteerd die vanwege hun codicologische sam<strong>en</strong> -<br />
stell<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> goede basis voor analyse bied<strong>en</strong>. Het doel van de analyse was om uit te mak<strong>en</strong> hoe<br />
de gebruikscontext<strong>en</strong> van hagiografische tekst<strong>en</strong> zich onderl<strong>in</strong>g verhield<strong>en</strong>, om op die manier<br />
e<strong>en</strong> beeld te krijg<strong>en</strong> van de primaire functionaliteit van deze handschrift<strong>en</strong>.<br />
Om dit te onderzoek<strong>en</strong> heb ik de handschrift<strong>en</strong> onderverdeeld <strong>in</strong> twee overkoepel<strong>en</strong>de<br />
klass<strong>en</strong> van leesgedrag, namelijk formeel (meestal groepsgewijs) <strong>en</strong> <strong>in</strong>formeel. Deze onder -<br />
verdel<strong>in</strong>g blijkt e<strong>en</strong> sterke correlatie te verton<strong>en</strong> met de <strong>in</strong>houdelijke dan wel formele<br />
sam<strong>en</strong>hang die de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> de codex kunn<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>. De verklar<strong>in</strong>g hiervoor is te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de randvoorwaard<strong>en</strong> voor groepsgewijs <strong>en</strong> <strong>in</strong>dividueel lez<strong>en</strong> zoals die aan het beg<strong>in</strong> van dit<br />
artikel kort zijn besprok<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> handschrift dat moest di<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de lez<strong>in</strong>g<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de di<strong>en</strong>st,<br />
<strong>in</strong> de refter of <strong>in</strong> het kapittel, was <strong>in</strong> beg<strong>in</strong>sel nooit bedoeld om als e<strong>en</strong>heid te word<strong>en</strong><br />
bestudeerd . Vanwege deze fragm<strong>en</strong>tarische consultatie van het handschrift was het relatief<br />
we<strong>in</strong>ig z<strong>in</strong>vol om <strong>in</strong>houdelijke kruisverwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> diepgaande verband<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> te<br />
construer<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> codex die geschrev<strong>en</strong> werd om de <strong>in</strong>dividuele studie van e<strong>en</strong> bepaald<br />
onderwerp of thema mogelijk te mak<strong>en</strong> gold bijna per def<strong>in</strong>itie het omgekeerde. Deze<br />
handschrift<strong>en</strong> war<strong>en</strong> van meet af aan geconstrueerd om <strong>in</strong> e<strong>en</strong> meditatief leesproces het<br />
volledige begrip van e<strong>en</strong> tekst of e<strong>en</strong> onderwerp mogelijk te mak<strong>en</strong>. 24 Inhoudelijke kruis -<br />
verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> codex die als geheel e<strong>en</strong> bepaald onderwerp behandelde war<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit geval<br />
juist w<strong>en</strong>selijk. Monnik<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> afzonderlijk leesproces hadd<strong>en</strong> immers tijd om <strong>in</strong> e<strong>en</strong> boek<br />
te blader<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun k<strong>en</strong>nis van e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele heilige te verdiep<strong>en</strong> door zowel <strong>in</strong> te gaan op de<br />
voorbeeldigheid van zijn lev<strong>en</strong> als op de wijsheid van zijn <strong>geschrift</strong><strong>en</strong>.<br />
De primaire functionaliteit van de hier bestudeerde hagiografische handschrift<strong>en</strong> valt dus<br />
uite<strong>en</strong> <strong>in</strong> twee groep<strong>en</strong>, die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g<br />
(formeel <strong>en</strong> groepsgewijs/<strong>in</strong>formeel <strong>en</strong> vaak <strong>in</strong>dividueel), ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g (formeel/<strong>in</strong>houdelijk) <strong>en</strong><br />
leeswijze (gefragm<strong>en</strong>teerd/van kaft tot kaft). Omdat de primaire functionaliteit van deze<br />
handschrift<strong>en</strong> aldus uite<strong>en</strong>valt, kan word<strong>en</strong> vermoed dat ook de secundaire functionaliteit van<br />
de hagiografie onderverdeeld zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> aantal categorieën. Zo hebb<strong>en</strong> de<br />
collectief gelez<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> formele ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g die gefragm<strong>en</strong>teerd werd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong><br />
wellicht eerder de vorm<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> groepsid<strong>en</strong>titeit bevorderd vanwege het gezam<strong>en</strong>lijke<br />
ritueel van het middernachtelijk lez<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de mett<strong>en</strong> dan dat ze beoogd<strong>en</strong> om k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
begrip over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Voor afzonderlijk gelez<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g<br />
die <strong>in</strong> hun geheel werd<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> zal eerder het omgekeerde hebb<strong>en</strong> gegold<strong>en</strong>. Het is echter<br />
duidelijk geword<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> overgangsgebied zich heeft uitgestrekt tuss<strong>en</strong> deze twee soort<strong>en</strong><br />
handschrift<strong>en</strong>. In dit gebied bev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> aantal handschrift<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> sterke relevantie<br />
voor het klooster hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> juist daardoor waarschijnlijk <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sief gebruikt werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> verschil-<br />
24<br />
Voor de term<strong>in</strong>ologie zie Marco Mostert, ‘What Happ<strong>en</strong>ed to Literacy <strong>in</strong> the Middle Ages? Scriptural Evid<strong>en</strong>ce<br />
for the History of the Western Literate M<strong>en</strong>tality’, Tijdschrift voor Geschied<strong>en</strong>is, 108 (1995), pp. 323-35.<br />
69
l<strong>en</strong>de context<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> zijn Boulogne-sur-Mer BM 107, het luxehandschrift dat gewijd<br />
was aan de patroonheilige van S<strong>in</strong>t-Bertijns, 25 <strong>en</strong> ms. Brussel, KBR 9398-99 dat waarschijnlijk<br />
werd <strong>in</strong>gezet tijd<strong>en</strong>s kapittellez<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. De sterke relevantie van de tekst<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
monastieke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g werd hier gecomb<strong>in</strong>eerd met e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de<br />
tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groepsgewijs leesproces. Zeker voor de codices die rond e<strong>en</strong> patroonheilige<br />
draaid<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> <strong>in</strong>houd, groepsid<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> status ver<strong>en</strong>igd <strong>in</strong> e<strong>en</strong> object waaraan bijna<br />
magische kwaliteit<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong>. 26 Juist <strong>in</strong> deze tuss<strong>en</strong>categorie van handschrift<strong>en</strong><br />
moet id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g vaak e<strong>en</strong> eerste doel zijn geweest. 27<br />
BIJLAGE – LIJST VAN BESPROKEN HANDSCHRIFTEN<br />
Arras, Bibliothèque Municipale 292<br />
Arras, Bibliothèque Municipale 474<br />
Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque Municipale 45<br />
Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque Municipale 107<br />
Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek/Bibliothèque Royale Albert I 9290<br />
Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek/Bibliothèque Royale Albert I 9398-99<br />
Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek/Bibliothèque Royale Albert I 21848<br />
Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek/Bibliothèque Royale Albert I II 976<br />
Douai, Bibliothèque Municipale 352<br />
Douai, Bibliothèque Municipale 361 I<br />
Douai, Bibliothèque Municipale 362 II<br />
Douai, Bibliothèque Municipale 372 I<br />
25<br />
Vergelijkbare handschrift<strong>en</strong> focuss<strong>en</strong> bijvoorbeeld op Amandus (Val<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>nes, BM 500, 501 <strong>en</strong> 501), W<strong>in</strong>nocus<br />
<strong>en</strong> Oswald (Bergues-Sa<strong>in</strong>t-W<strong>in</strong>noc, BM 19), Remaclus (Bamberg, Staatsbibliotheek Msc. Hist. 161) of Gisl<strong>en</strong>us<br />
(Mons, Bibliothèque Publique et Universitaire, 27/221).<br />
26<br />
Anton Scharer, ‘Buch und Heiligkeit: Überlegung<strong>en</strong> zur Frühzeit der Schriftlichtkeit im Angelsächsisch<strong>en</strong><br />
England’, Mitteilung<strong>en</strong> des Instituts für österreichische Geschichtsforschung, 112:1-4 (2004), pp. 80-91.<br />
27<br />
Met dank aan Jero<strong>en</strong> Deploige voor zijn comm<strong>en</strong>taar op e<strong>en</strong> eerdere draft van dit artikel.<br />
70
HET HANDGESCHREVEN BOEK ALS PLATFORM VOOR IDENTITEITSVOR-<br />
MING IN DE RELIGIEUZE GEMEENSCHAP 1<br />
Suzan Folkerts<br />
Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
Wie zich verdiept <strong>in</strong> verzamelhandschrift<strong>en</strong> stuit steeds weer op het probleem van de <strong>in</strong>ter -<br />
pretatie van e<strong>en</strong> collectie tekst<strong>en</strong>. Deze bijdrage had dan ook net zo goed de titel ‘Toeval op<br />
opzet?’ kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. 2 Het is ontzett<strong>en</strong>d moeilijk om vast te stell<strong>en</strong> <strong>in</strong> welke mate sprake is<br />
van willekeur dan wel plann<strong>in</strong>g. In de voorligg<strong>en</strong>de bijdrage wordt betoogd dat <strong>in</strong> sommige<br />
handschrift<strong>en</strong>, ook als ze willekeurig zijn sam<strong>en</strong>gesteld, e<strong>en</strong> zekere coher<strong>en</strong>tie is te ontdekk<strong>en</strong>.<br />
Die coher<strong>en</strong>tie hoeft echter niet per se bij de productie van e<strong>en</strong> handschrift te zijn ontstaan. De<br />
gebruikers van e<strong>en</strong> handschrift kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>goed betek<strong>en</strong>is <strong>in</strong> e<strong>en</strong> collectie tekst<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gelegd. Wanneer m<strong>en</strong> het handschrift beziet als e<strong>en</strong> proces waaraan zowel produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als<br />
gebruikers deel hadd<strong>en</strong>, krijgt het handschrift de status van e<strong>en</strong> (dynamisch) cultureel<br />
f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> <strong>in</strong> plaats van e<strong>en</strong> (statisch) materieel object. Het handschrift functioneert dan als e<strong>en</strong><br />
platform waaraan allerlei actor<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong>. Dit perspectief is ontle<strong>en</strong>d aan de bundel<br />
Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, 3 waarover hieronder meer. Eerst ga ik <strong>in</strong> op de discussie rond verzamelhandschrift<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de Nederlandstalige vakliteratuur. Daarna behandel ik <strong>en</strong>kele bijdrag<strong>en</strong> uit het<br />
Angelsaksische onderzoeksspectrum. T<strong>en</strong> slotte zal ik de b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g van het handschrift als<br />
platform met e<strong>en</strong> voorbeeld toelicht<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veerti<strong>en</strong>de-eeuws handschrift uit het<br />
cisterciënzer klooster Villers.<br />
1. VERZAMELHANDSCHRIFTEN<br />
Zoals J.P. Gumbert heeft uite<strong>en</strong>gezet, voldoet de def<strong>in</strong>itie van de term verzamelhandschrift,<br />
zoals die door de auteurs van de bundel Middeleeuwse verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de<br />
Nederland<strong>en</strong> werd gehanteerd, niet. 4 Om haar nog maar e<strong>en</strong>s te herhal<strong>en</strong>, die def<strong>in</strong>itie luidde<br />
1<br />
Dit stuk maakt deel uit van mijn proefschrift, dat de werktitel ‘Heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s van derti<strong>en</strong>de-eeuwse vrome<br />
lek<strong>en</strong>: functie, receptie <strong>en</strong> transformatie (circa 1275-1525)’ draagt (promotor: prof. dr. B.A.M. Ramakers; copromotor<br />
: dr. R.I.A. Nip (Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>).<br />
2<br />
Dat was de titel die Hans Ki<strong>en</strong>horst gaf aan zijn lez<strong>in</strong>g tijd<strong>en</strong>s de eerste contactdag van het project ‘<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong>’ op 29 september 2006 te Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Die bijdrage is niet opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze bundel.<br />
3<br />
Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, ed. Steph<strong>en</strong> Kelly <strong>en</strong> John J. Thompson, Medieval Texts and Cultures of Northern Europe,<br />
7 (Turnhout: Brepols, 2005).<br />
4<br />
J.P. Gumbert, Codicologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> – opzet voor e<strong>en</strong> term<strong>in</strong>ologie, Mededel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Afdel<strong>in</strong>g<br />
Letterkunde, Nieuwe Reeks, 67, nr. 2 (Amsterdam: Kon<strong>in</strong>klijke Nederlandse Akademie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>,<br />
2004), pp. 30-31.<br />
71
als volgt: e<strong>en</strong> verzamelhandschrift is e<strong>en</strong> codex die van meet af aan als materiële e<strong>en</strong>heid<br />
is bedoeld <strong>en</strong> waar<strong>in</strong> t<strong>en</strong>m<strong>in</strong>ste twee tekst<strong>en</strong> zijn bije<strong>en</strong>gebracht. 5 Deze def<strong>in</strong>itie bevat e<strong>en</strong><br />
codicologisch elem<strong>en</strong>t (materiële e<strong>en</strong>heid) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijk elem<strong>en</strong>t (de bedoel<strong>in</strong>g van de<br />
produc<strong>en</strong>t), <strong>en</strong> dat blijkt voor problem<strong>en</strong> te zorg<strong>en</strong>. In welke z<strong>in</strong> moet de <strong>in</strong>t<strong>en</strong>tie van de<br />
sam<strong>en</strong>steller word<strong>en</strong> opgevat <strong>in</strong> de z<strong>in</strong>snede ‘als materiële e<strong>en</strong>heid bedoeld’? Gaat het slechts<br />
om de e<strong>en</strong>heid van de productie (de uitvoer<strong>in</strong>g), of gaat het <strong>in</strong> meer <strong>in</strong>houdelijke z<strong>in</strong> om e<strong>en</strong><br />
van tevor<strong>en</strong> uitgedachte thematische opzet of de geïnt<strong>en</strong>deerde functie van e<strong>en</strong> collectie?<br />
Gumbert merkte terecht op: ‘Maar wat is de materiële e<strong>en</strong>heid, als hoedanig de codex ‘bedoeld’<br />
moet zijn? Het kan niet e<strong>en</strong> ‘e<strong>en</strong>heid’ <strong>in</strong> de hier besprok<strong>en</strong> z<strong>in</strong> [dat wil zegg<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> codico -<br />
logische e<strong>en</strong>heid] zijn, want dat is e<strong>en</strong> kwestie van uitvoer<strong>in</strong>g, niet van bedoel<strong>in</strong>g’. 6 Door de<br />
verm<strong>en</strong>g<strong>in</strong>g van codicologische <strong>en</strong> filologische aspect<strong>en</strong> is de def<strong>in</strong>itie niet e<strong>en</strong>duidig. Het is<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet helder waarom alle<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> die ‘van meet af aan’ als e<strong>en</strong>heid bedoeld<br />
war<strong>en</strong>, <strong>in</strong> de def<strong>in</strong>itie zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Verzamelhandschrift<strong>en</strong> staan <strong>in</strong> de belangstell<strong>in</strong>g omdat<br />
ze e<strong>en</strong> prachtig studieobject vorm<strong>en</strong> voor receptiegeschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> het gebruik van tekst<strong>en</strong>. Juist<br />
codices die later dan bij de productie als e<strong>en</strong>heid zijn gaan funger<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de def<strong>in</strong>itie<br />
buit<strong>en</strong> het onderzoeksdome<strong>in</strong> zijn geslot<strong>en</strong>, zijn <strong>in</strong>teressant voor de bestuder<strong>in</strong>g van gebruiksgeschied<strong>en</strong>is.<br />
Gumbert heeft e<strong>en</strong> uitgebreide <strong>en</strong> zeer gedetailleerde term<strong>in</strong>ologie aangedrag<strong>en</strong> voor de<br />
codicologische beschrijv<strong>in</strong>g van handschrift<strong>en</strong>, welke mom<strong>en</strong>teel als standaard wordt<br />
beschouwd voor Nederlandstalig codicologisch onderzoek. Het voert te ver om die term<strong>in</strong>o -<br />
logie hier uit de doek<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>. Hier is het van belang om zijn def<strong>in</strong>itie van e<strong>en</strong> codico -<br />
logische e<strong>en</strong>heid te herhal<strong>en</strong>: ‘e<strong>en</strong> discreet aantal [dat wil zegg<strong>en</strong>: <strong>in</strong> aantal bepaald] katern<strong>en</strong>,<br />
die <strong>in</strong> één operatie zijn bewerkt <strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> die e<strong>en</strong> afgeronde tekst of tekstreeks bevatt<strong>en</strong><br />
(t<strong>en</strong>zij het werk door één of andere oorzaak onvoltooid is afgebrok<strong>en</strong>).’ 7 Uit meerdere<br />
codiclogische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gestelde handschrift<strong>en</strong> noemt Gumbert schakelhandschrift<strong>en</strong> of<br />
composiet<strong>en</strong> . 8 Het begrip verzamelhandschrift komt niet voor <strong>in</strong> zijn term<strong>in</strong>ologie. De term<strong>en</strong><br />
schakelhandschrift <strong>en</strong> composiet zijn puur codicologisch van aard <strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> niets over het al<br />
dan niet bedoeld-zijn van e<strong>en</strong> verzamel<strong>in</strong>g tekst<strong>en</strong>. Het begrip verzamelhandschrift kan mijns<br />
<strong>in</strong>zi<strong>en</strong>s blijv<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt, maar dan moet de def<strong>in</strong>itie wel e<strong>en</strong>duidig op <strong>in</strong>houdelijke<br />
(niet-codicologische) aspect<strong>en</strong> zoals functie, bedoel<strong>in</strong>g <strong>en</strong> thematiek zijn gericht. Bijvoorbeeld:<br />
e<strong>en</strong> codex waar<strong>in</strong>, met of zonder vooropgezet plan, twee of meer tekst<strong>en</strong> zijn sam<strong>en</strong>gebracht.<br />
Voor verdere reflectie op het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van het verzamelhandschrift <strong>en</strong> voor mogelijke<br />
oploss<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong> rond de term<strong>in</strong>ologie kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele studies uit de Angelsaksische<br />
onderzoekswereld word<strong>en</strong> geraadpleegd. Deze studies zijn afkomstig uit filologische hoek. De<br />
auteurs zijn op zoek naar e<strong>en</strong> vruchtbaar sam<strong>en</strong>gaan van e<strong>en</strong> codicologische <strong>en</strong> <strong>in</strong>houdelijke<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g. De eerste bundel die hier tot nut is, is The Whole Book onder redactie van Steph<strong>en</strong><br />
Nichols <strong>en</strong> Siegfried W<strong>en</strong>zel, romanist respectievelijk anglist. 9 Deze bundel is versch<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
1996, hetzelfde jaar als de Nederlandse bundel over verzamelhandschrift<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het is<br />
<strong>in</strong>teressant om te zi<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong> andere groep onderzoekers met het onderwerp aan de slag<br />
g<strong>in</strong>g. C<strong>en</strong>traal staat de vraag hoe om te gaan met miscellanies, <strong>en</strong> of die term bruikbaar is.<br />
5<br />
Gerard Sonnemans, ‘Inleid<strong>in</strong>g’, <strong>in</strong> Middeleeuwse Verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong>: Congres Nijmeg<strong>en</strong><br />
14 oktober 1994, ed. Gerard Sonnemans (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 1996), pp. 7-20 (p. 18). Deze def<strong>in</strong>itie is door de<br />
projectcommissie van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> Richtlijn<strong>en</strong><br />
voor de uitgave van Middeleeuwse Verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong>, ed. Th. Mert<strong>en</strong>s (Hilversum:<br />
Verlor<strong>en</strong>, 1994), p. 10.<br />
6<br />
Gumbert, Codicologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, p. 31.<br />
7<br />
Ibid., p. 13.<br />
8<br />
Ibid., p. 16.<br />
9<br />
The Whole Book: Cultural Perspectives on the Medieval Miscellany, ed. Steph<strong>en</strong> G. Nichols <strong>en</strong> Siegfried<br />
W<strong>en</strong>zel, Rec<strong>en</strong>tiores: Later Lat<strong>in</strong> Texts and Contexts, 6 (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1996).<br />
72
E<strong>en</strong> miscellany is e<strong>en</strong> verzamelhandschrift <strong>in</strong> ruime z<strong>in</strong>, e<strong>en</strong> collectie van m<strong>in</strong> of meer<br />
willekeurige sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g. 10 Die term is niet scherp afgebak<strong>en</strong>d <strong>en</strong> zegt net als verzamel -<br />
handschrift niets over <strong>in</strong>dividuele handschrift<strong>en</strong> of over de verhoud<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> <strong>in</strong>houd <strong>en</strong><br />
codicologische verschijn<strong>in</strong>gsvorm. Daarnaast gebruik<strong>en</strong> de auteurs de b<strong>en</strong>am<strong>in</strong>g anthology.<br />
Hiermee wordt e<strong>en</strong> verzamelbundel met e<strong>en</strong> duidelijke <strong>in</strong>t<strong>en</strong>tionaliteit bedoeld, e<strong>en</strong><br />
bloemlez<strong>in</strong>g met e<strong>en</strong> thema. 11 Het probleem van <strong>in</strong>terpretatie blijft bestaan: waar ligt de gr<strong>en</strong>s<br />
tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> anthology <strong>en</strong> e<strong>en</strong> miscellany met e<strong>en</strong> weliswaar willekeurige sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g, maar<br />
waar<strong>in</strong> toch e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid is te zi<strong>en</strong>? In hoeverre kan e<strong>en</strong> onderzoeker beoordel<strong>en</strong> of er<br />
werkelijk sprake is van <strong>in</strong>t<strong>en</strong>tie? In e<strong>en</strong> andere bundel, Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, wordt de b<strong>en</strong>am<strong>in</strong>g<br />
collection voorgesteld om de belad<strong>en</strong> term<strong>en</strong> miscellany <strong>en</strong> anthology te vermijd<strong>en</strong>. 12 In<br />
het Nederlands zou dat nog steeds zijn: collectie of verzamelhandschrift (<strong>en</strong> dan niet <strong>in</strong> de<br />
def<strong>in</strong>itie van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschrift<strong>en</strong>).<br />
De auteurs van The Whole Book steld<strong>en</strong> vast dat de meeste van de door hun bestudeerde<br />
collecties niet willekeurig van sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g zijn omdat de maker van e<strong>en</strong> handschrift zich<br />
altijd liet stur<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>da of door het beoogde gebruik. 13 De maker (sam<strong>en</strong>steller <strong>en</strong>/of<br />
kopiist) werkte vaak vanuit e<strong>en</strong> vooropgezet idee over de collectie, ook al week hij hiervan<br />
om pragmatische red<strong>en</strong><strong>en</strong> meestal af. In veel handschrift<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> structurer<strong>en</strong>d of ord<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
beg<strong>in</strong>sel te constater<strong>en</strong>, <strong>in</strong> de uitvoer<strong>in</strong>g (bijvoorbeeld de <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g <strong>in</strong> rubriek<strong>en</strong>) of <strong>in</strong> de <strong>in</strong>houd<br />
(bijvoorbeeld e<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>d thema). In de bundel wordt gesprok<strong>en</strong> van pr<strong>in</strong>ciple of order of<br />
pr<strong>in</strong>ciple of organization. 14 Vergelijkbaar is de b<strong>en</strong>am<strong>in</strong>g <strong>in</strong>clud<strong>in</strong>g pr<strong>in</strong>ciple die Pamela<br />
Gehrke bezigt <strong>in</strong> haar boek over hagiografische handschrift<strong>en</strong>. 15 Zij bedoelt hiermee de rode<br />
draad die e<strong>en</strong> collectie sam<strong>en</strong>hang geeft. Deze rode draad kan wederom <strong>in</strong> de uitvoer<strong>in</strong>g of <strong>in</strong><br />
de <strong>in</strong>houd zijn geleg<strong>en</strong>. Ook Gehrke stelde vast dat makers niet strikt vasthield<strong>en</strong> aan het g<strong>en</strong>re,<br />
maar de functie <strong>en</strong> het publiek <strong>in</strong> het oog hield<strong>en</strong> bij de vervaardig<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> collectie. 16<br />
Overig<strong>en</strong>s is het niet zo dat het publiek het ord<strong>en</strong><strong>en</strong>de beg<strong>in</strong>sel altijd herk<strong>en</strong>de. 17<br />
De bundel The Whole Book is nog vooral gericht op de kant van de produc<strong>en</strong>t, de oorsprong.<br />
In Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book uit 2005, onder redactie van de anglist<strong>en</strong> Steph<strong>en</strong> Kelly <strong>en</strong> John<br />
Thompson van de universiteit van Belfast, wordt e<strong>en</strong> ander perspectief gekoz<strong>en</strong>, waardoor het<br />
handschrift <strong>in</strong> e<strong>en</strong> heel nieuw licht komt te staan. De auteurs zi<strong>en</strong> het handschrift namelijk als<br />
e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d cultureel proces, waar<strong>in</strong> makers, opdrachtgevers, lezers <strong>en</strong> gebruikers all<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong>. Al deze participant<strong>en</strong> deeld<strong>en</strong> ‘a perception of the book as a site upon which<br />
the contemporaneous activities of readers and writer take place; as, <strong>in</strong> other words, a site upon<br />
which a series of g<strong>en</strong>u<strong>in</strong>ely social negotiations are <strong>en</strong>acted’. 18 Het handschrift wordt hier<br />
vergelek<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> site, door mij vertaald als platform, waarop handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Door<br />
10<br />
‘Introduction’, <strong>in</strong> The Whole Book, pp. 1-6 (p. 3); Julia Boffey, ‘Short Texts <strong>in</strong> Manuscript Anthologies: The<br />
M<strong>in</strong>or Poems of John Lydgate <strong>in</strong> Two Fifte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Collections’, <strong>in</strong> The Whole Book, pp. 69-82 (p. 73).<br />
11<br />
Boffey, ‘Short Texts’, p. 73.<br />
12<br />
Jason O’Rourke, ‘Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g Book Production <strong>in</strong> Fourte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Herefordshire: The Scribe of British<br />
Library, MS Harley 2253 and his Organis<strong>in</strong>g Pr<strong>in</strong>ciples’, <strong>in</strong> Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, pp. 45-60, (p. 60).<br />
13<br />
‘Introduction’, p. 2; Siegfried W<strong>en</strong>zel, ‘Sermon Collections and Their Taxonomy’, <strong>in</strong> The Whole Book, pp. 7-<br />
21 (p. 15). W<strong>en</strong>zel trok die conclusie met betrekk<strong>in</strong>g tot prek<strong>en</strong>collecties.<br />
14<br />
Steph<strong>en</strong> G. Nichols, ‘“Art” and “Nature”: Look<strong>in</strong>g for (Medieval) Pr<strong>in</strong>ciples of Order <strong>in</strong> Occitan Chansonnier<br />
N (Morgan 819)’, <strong>in</strong> The Whole Book, pp. 83-121 (p. 83); Barbara A. Shailor, ‘A Cataloger’s View’, <strong>in</strong> The Whole<br />
Book, pp. 153-67 (p. 165); James J. O’Donell, ‘Retractions’, <strong>in</strong> The Whole Book, pp. 169-73 (p. 171).<br />
15<br />
Pamela Gehrke, Sa<strong>in</strong>ts and Scribes: Medieval Hagiography <strong>in</strong> Its Manuscript Context, University of California<br />
Publications <strong>in</strong> Modern Philology, 126 (Chicago: University of California Press, 1993), pp. 2 <strong>en</strong> 10.<br />
16<br />
Gehrke, Sa<strong>in</strong>ts and Scribes, p. 162.<br />
17<br />
Derek Pearsall, ‘The Whole Book: Late Medieval English Manuscript Miscellanies and their Modern<br />
Interpreters’, <strong>in</strong> Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, pp. 17-29 (p. 29).<br />
18<br />
Steph<strong>en</strong> Kelly <strong>en</strong> John J. Thompson, ‘Imag<strong>in</strong>ed Histories of the Book: Curr<strong>en</strong>t Paradigms and Future<br />
Directions’, <strong>in</strong> Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, pp. 1-14 (p. 3).<br />
73
het handschrift als e<strong>en</strong> proces te zi<strong>en</strong>, verdwijnt de vraag naar toeval of willekeur <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s naar<br />
de achtergrond. Er wordt ruimte geschap<strong>en</strong> voor de betek<strong>en</strong>is die ander<strong>en</strong> dan de makers <strong>in</strong> het<br />
handschrift legd<strong>en</strong>. In dit perspectief is de rec<strong>en</strong>t ontwikkelde aandacht voor ‘performatieve’<br />
aspect<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong> te bespeur<strong>en</strong>. Met performatieve aspect<strong>en</strong> word<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> als de werk<strong>in</strong>g<br />
van tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> participatie van publiek aan tekst<strong>en</strong> bedoeld. 19 Beweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> plaats van stilstand<br />
dus.<br />
In Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book wordt gepleit voor het loslat<strong>en</strong> van de gedachte aan e<strong>en</strong> actieve<br />
schrijver <strong>en</strong> e<strong>en</strong> passieve lezer, omdat die gedachte is <strong>in</strong>gegev<strong>en</strong> door de na-middeleeuwse<br />
cultuur van het gedrukte boek. Handgeschrev<strong>en</strong> boek<strong>en</strong> <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong> zijn zaak van de<br />
gehele leesgeme<strong>en</strong>schap. In de woord<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>leiders:<br />
[...] the material characteristics of the manuscript book <strong>en</strong>code and record the cultural<br />
curr<strong>en</strong>cy of texts specific to the communities with<strong>in</strong> which they were made and used. [...]<br />
a manuscript book is oft<strong>en</strong> [...] constitutive of a community’s s<strong>en</strong>se of itself: of the<br />
narratives , discourses, grammars, and metaphors with which a community will give an<br />
account of itself. Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the book becomes a way, <strong>in</strong> the Middle Ages, of imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
oneself and one’s community. 20<br />
In dit perspectief wordt het handschrift bezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> dat de id<strong>en</strong>titeit van e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap omvat <strong>en</strong> weerspiegelt, maar ook vormt. Hier is ook plaats voor verzamel -<br />
handschrift<strong>en</strong> die niet van meet af aan e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid vormd<strong>en</strong>, maar <strong>in</strong> de loop van de<br />
geschied<strong>en</strong>is (nieuwe) contour<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> door bijvoorbeeld toevoeg<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
2. HANDSCHRIFT BRUSSEL, KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, 4459-70<br />
Handschrift Brussel, KB, 4459-70 uit het cisterciënzer klooster Villers kan als voorbeeld<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> van hoe e<strong>en</strong> handschrift fungeert als platform waarop makers <strong>en</strong> gebruikers uitdrukk<strong>in</strong>g<br />
gev<strong>en</strong> aan hun id<strong>en</strong>titeit, <strong>in</strong> dit geval hun <strong>religieuze</strong> id<strong>en</strong>titeit. Het handschrift uit Villers zou<br />
ook e<strong>en</strong> memoria-handschrift kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Met memoria-handschrift bedoel<br />
ik meer <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong> e<strong>en</strong> handschrift waar<strong>in</strong> tekst<strong>en</strong> staan die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g , herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> adm<strong>in</strong>istratie <strong>in</strong> verband met de nagedacht<strong>en</strong>is van (led<strong>en</strong> van) e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap, zoals kroniek<strong>en</strong>, memorieboek<strong>en</strong>, dod<strong>en</strong>lijstjes.<br />
Het handschrift vangt aan met e<strong>en</strong> half blad. Op de recto-zijde van dit blad staat e<strong>en</strong><br />
contempora<strong>in</strong>e <strong>in</strong>houdsopgave van de codex, die overig<strong>en</strong>s niet alle tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong><br />
folionummers bevat. Op de verso-zijde staat e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>domsk<strong>en</strong>merk: ‘In het jaar 1320, t<strong>en</strong> tijde<br />
van heer abt Jacobus, to<strong>en</strong> hij als confessor werd aangesteld <strong>in</strong> Vrouw<strong>en</strong>park, liet broeder<br />
Johannes van S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong>, monnik <strong>in</strong> het klooster Villers, dit boek schrijv<strong>en</strong> voor de<br />
geme<strong>en</strong>schappelijke bibliotheek, bekostigd met de aalmoez<strong>en</strong> die hem geschonk<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. [...]<br />
Het boek behoort toe aan het klooster van S<strong>in</strong>t Maria van Villers <strong>in</strong> Brabant.’ Hieraan is met<br />
e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de-eeuwse hand toegevoegd: ‘geschonk<strong>en</strong> aan het klooster van S<strong>in</strong>t Maart<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Leuv<strong>en</strong>, <strong>in</strong> ruil voor e<strong>en</strong> ander, dat de prior van Villers uit onze S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sbibliotheek heeft<br />
[gekreg<strong>en</strong>]. Broeder Sylvanus 1568.’ 21 Het handschrift wekte <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw blijkbaar de<br />
19<br />
Veerle Fraeters, ‘Medioneerlandistiek <strong>in</strong> context: literair-historici op zoek naar Hermes <strong>en</strong> Philologia’,<br />
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- <strong>en</strong> Letterkunde, 120 (2004), pp. 298-308 (pp. 303-04).<br />
20<br />
Kelly <strong>en</strong> Thompson, ‘Imag<strong>in</strong>ed Histories’, p. 9.<br />
21<br />
Brussel, KB, 4459-70, f. 1 v (met rode <strong>in</strong>kt): anno dom<strong>in</strong>i .m o .c o c o c o .xx o . frater Johannes de sancto trudone<br />
monach[us] villarie[nsis] [laatste twee woord<strong>en</strong> <strong>in</strong> marge] fecit hunc librum conscribi. dum constitutus [dit woord<br />
is geschrev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> andere hand, dezelfde als die van f. 1 r ; waarschijnlijk correctie op rasuur] fuit confessor <strong>in</strong><br />
74
<strong>in</strong>teresse van de moderne devot<strong>en</strong> van het Leuv<strong>en</strong>se S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sdal <strong>en</strong> werd door middel van<br />
ruil voor de eig<strong>en</strong> bibliotheek verworv<strong>en</strong>.<br />
Wat voor boek was het handschrift uit Villers? In de eerste plaats di<strong>en</strong>t het handschrift<br />
codicologisch te word<strong>en</strong> geanalyseerd, zodat er e<strong>en</strong> basis is waarop tekst<strong>in</strong>houdelijk onderzoek<br />
kan rust<strong>en</strong>. 22 In het verled<strong>en</strong> is het handschrift beschrev<strong>en</strong> als ‘onvolledige verzamelcodex’<br />
(D.A. Stracke), 23 ‘op aanvraag sam<strong>en</strong>gestelde convoluut’ (Jacques Foret), 24 ‘convoluut <strong>in</strong> zes<br />
del<strong>en</strong>’ (BNM) 25 <strong>en</strong> ‘verzamelhandschrift’ (Wybr<strong>en</strong> Scheepsma). 26 In het handschrift zijn niet<br />
m<strong>in</strong>der dan zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> veerti<strong>en</strong>de-eeuwse hand<strong>en</strong> te onderscheid<strong>en</strong>, nog afgezi<strong>en</strong> van twee<br />
jongere hand<strong>en</strong> die aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de marges hebb<strong>en</strong> geplaatst. 27 De belangrijkste hand A<br />
heeft het colofon <strong>en</strong> ongeveer de helft van de 261 blad<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>. Het handschrift bestaat<br />
uit elf codicologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> (Jan Deschamps onderscheidde zes del<strong>en</strong>, waarvan ik er twee<br />
<strong>in</strong> twee of meer heb gesplitst <strong>in</strong> overe<strong>en</strong>stemm<strong>in</strong>g met de def<strong>in</strong>itie van Gumbert). 28 De cesur<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zijn telk<strong>en</strong>s het sam<strong>en</strong>gaan van e<strong>en</strong> nieuw katern met e<strong>en</strong> nieuwe<br />
tekst(reeks), meestal ook met e<strong>en</strong> nieuwe hand <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe bladopmaak. De e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> los van elkaar bestaan <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere volgorde word<strong>en</strong> gezet, <strong>en</strong> dat zijn<br />
de belangrijkste voorwaard<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de def<strong>in</strong>itie van Gumbert. 29 Sommige codicologische<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> meerdere hand<strong>en</strong>, doordat op lege plekk<strong>en</strong> korte tekst<strong>en</strong> zijn <strong>in</strong>gepast.<br />
Daardoor overstijgt het aantal hand<strong>en</strong> het aantal e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>. Het handschrift is, zoals we zag<strong>en</strong>,<br />
<strong>in</strong> opdracht geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevat e<strong>en</strong> <strong>in</strong>dex <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijdse hand. Dat zijn red<strong>en</strong><strong>en</strong> om te<br />
veronderstell<strong>en</strong> dat het als geheel is geproduceerd. Of dat het geval is, kan niet word<strong>en</strong><br />
parco dom<strong>in</strong>arum tempore dom<strong>in</strong>i iacobi abbatis [laatste vier woord<strong>en</strong> door de hand van f. 1 r ; waarschijnlijk<br />
correctie op rasuur] pro communi armario de elemos<strong>in</strong>is sibi largitis. quamobrem precatur lecturos <strong>in</strong> eo quod<br />
dicere uel<strong>in</strong>t anima eius cum animabus omnium fidelium defunctorum per dei misericordiam et per ihesu cristi<br />
sangu<strong>in</strong>is aspertionem. et per <strong>in</strong>tercessionem beate marie ac omnium sanctorum sanctarum que requiescant <strong>in</strong><br />
pace am<strong>en</strong> am<strong>en</strong> Daaronder, <strong>in</strong> de hand van f. 1r: Liber sancte marie de uillari <strong>in</strong> brabancia. Met zwarte <strong>in</strong>kt, door<br />
e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de-eeuwse hand: dono datus Monasterio sancti Mart<strong>in</strong>j <strong>in</strong> Louanio, loco alterius, quem Prior<br />
Villari<strong>en</strong>sis habet ex Bibliotheca nostra mart<strong>in</strong>iana. Fr. Syluanus 1568.<br />
22<br />
In mijn proefschrift neem ik e<strong>en</strong> volledige beschrijv<strong>in</strong>g van het handschrift op.<br />
23<br />
D.A. Stracke, ‘Arnulf van Leuv<strong>en</strong>, O. Cist. versus gelukz. Hermann Jozef, O. Praem.’, Ons Geestelijk Erf,<br />
24 (1950), pp. 27-50 (p. 29).<br />
24<br />
Beschrijv<strong>in</strong>g van het handschrift door Jacques Foret <strong>in</strong> Thérèse Glorieux-De Gand, Cisterci<strong>en</strong>zer handschrift<strong>en</strong><br />
van de Kon<strong>in</strong>klijke bibliotheek van België: Catalogus, Catalogi van t<strong>en</strong>toonstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> georganiseerd <strong>in</strong> de<br />
kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek Albert I, 226 (Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek van België, 1990), pp. 82-83, nr. 20.<br />
25<br />
Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, , [geraadpleegd op 21-09-2006].<br />
26<br />
Wybr<strong>en</strong> Scheepsma, De Limburgse sermo<strong>en</strong><strong>en</strong> (ca. 1300): De oudste prek<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Nederlands (Amsterdam:<br />
Bert Bakker, 2005), p. 76.<br />
27<br />
Daar volg<strong>en</strong>s Gumbert onderscheidbare zak<strong>en</strong> zo veel mogelijk van elkaar gescheid<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, heb ik<br />
zoveel mogelijk hand<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>. Het is mogelijk dat ik <strong>in</strong> het werk van één kopiist verschill<strong>en</strong>de hand<strong>en</strong><br />
heb gezi<strong>en</strong>, bijvoorbeeld doordat er e<strong>en</strong> andere p<strong>en</strong> is gebruikt of kle<strong>in</strong>er is geschrev<strong>en</strong>. Gumbert, Codicologische<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, p. 32.<br />
28<br />
Beschrijv<strong>in</strong>g van het handschrift door Jan Deschamps <strong>in</strong> Albert Ampe, Jan van Ruusbroec 1293-1381:<br />
t<strong>en</strong>toonstell<strong>in</strong>gs catalogus, Catalogi van t<strong>en</strong>toonstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> georganiseerd <strong>in</strong> de kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek Albert I,<br />
182 (Brussel: Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek Albert I, 1981), pp. 22-24, nr. 6. Twee van de door Deschamps onder -<br />
scheid<strong>en</strong> del<strong>en</strong> war<strong>en</strong> verder te splits<strong>en</strong> op grond van zichtbare breuk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> katern<strong>en</strong>. Deschamps’ <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g was<br />
d<strong>en</strong>kelijk gebaseerd op het onderscheid<strong>en</strong> van hand<strong>en</strong>, maar hij gaf ge<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bij zijn <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g.<br />
29<br />
Het is overig<strong>en</strong>s lastig te bepal<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> deel e<strong>en</strong> codicologische e<strong>en</strong>heid is of gewoon e<strong>en</strong> nieuw blok b<strong>in</strong>n<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid. E<strong>en</strong> blok wordt ook begr<strong>en</strong>sd door e<strong>en</strong> katerngr<strong>en</strong>s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>s <strong>in</strong> ander opzicht, zoals de hierbov<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemde. Volg<strong>en</strong>s Gumbert kunn<strong>en</strong> blokk<strong>en</strong> echter niet <strong>in</strong> e<strong>en</strong> willekeurige volgorde word<strong>en</strong> geplaatst: ze<br />
zijn van meet af aan bedoeld om <strong>in</strong> e<strong>en</strong> zekere volgorde bij elkaar te staan. Als zo’n blok e<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> tekst of<br />
tekstreeks bevat, is het dus aan de onderzoeker om op basis van andere dan codicologische grond<strong>en</strong> (namelijk:<br />
tekstuele) te beoordel<strong>en</strong> of iets e<strong>en</strong> blok dan wel e<strong>en</strong> codicologische e<strong>en</strong>heid is. Gumbert, Codicologische<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> , p. 14.<br />
75
achterhaald . In de <strong>in</strong>houdsopgave staat bijvoorbeeld ge<strong>en</strong> van de tekst<strong>en</strong> uit de laatste codicologische<br />
e<strong>en</strong>heid vermeld. Die e<strong>en</strong>heid kan dus op e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t zijn toegevoegd. Verder<br />
zijn de blad<strong>en</strong> aan de bov<strong>en</strong>- <strong>en</strong> zijkant<strong>en</strong> bijgesned<strong>en</strong>, waardoor ev<strong>en</strong>tuele contempora<strong>in</strong>e<br />
folionummers <strong>en</strong> katernsignatur<strong>en</strong> (structurer<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die op e<strong>en</strong>heid van productie<br />
wijz<strong>en</strong> ) niet meer aanwezig zijn.<br />
Kan aan de <strong>in</strong>houd misschi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> of het handschrift als e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>t geheel was<br />
bedoeld? Verwoord <strong>in</strong> de begripp<strong>en</strong> uit de hierbov<strong>en</strong> behandelde bundels: kan aan de <strong>in</strong>houd<br />
word<strong>en</strong> afgelez<strong>en</strong> of er e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong><strong>in</strong>gspr<strong>in</strong>cipe of rode draad <strong>in</strong> het handschrift is geleg<strong>en</strong>?<br />
E<strong>en</strong>heid 1 (fol. 1-47) bevat de <strong>in</strong>dex <strong>en</strong> de vita van Elisabeth van Thür<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Op de verso-zijde<br />
van het laatste blad is e<strong>en</strong> tekst over de kanunnik Franco <strong>in</strong>gepast. E<strong>en</strong>heid 2 (fol. 48-65) omvat<br />
de vita van Aleid van Schaarbeek, gebed<strong>en</strong>, briev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> tekst over e<strong>en</strong> cisterciënzer<strong>in</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
(<strong>in</strong>gepaste) vita van de lek<strong>en</strong>broeder Walter van Bierbeek. E<strong>en</strong>heid 3 (fol. 66-144) wordt<br />
gevuld door de vita van de cisterciënzer<strong>in</strong> Beatrijs van Nazareth <strong>en</strong> e<strong>en</strong> traktaatje. E<strong>en</strong>heid 4<br />
(fol. 145-52) beslaat slechts één katern, waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong> gebed van de abt Arnulf van Leuv<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
gedicht <strong>en</strong> twee aflat<strong>en</strong> vergezeld gaan van afbeeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de arma christi. Voorts is er<br />
e<strong>en</strong> traktaat <strong>in</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> 1 tot <strong>en</strong> met 4 zijn vrijwel volledig door één hand<br />
geschrev<strong>en</strong> (hand A), al zijn er ook andere hand<strong>en</strong> aan het werk geweest.<br />
E<strong>en</strong>heid 5 (fol. 153-58) vangt aan met e<strong>en</strong> traktaat. Op het eerste blad zijn e<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> folionummer doorgehaald. Het lijkt erop dat dit katern oorspronkelijk voor e<strong>en</strong> ander<br />
handschrift heeft gedi<strong>en</strong>d. Dergelijke folionummers <strong>en</strong> de hand kom<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit handschrift<br />
nerg<strong>en</strong>s meer voor. Verder bevat de e<strong>en</strong>heid nog e<strong>en</strong> preek. E<strong>en</strong>heid 6 (fol. 159-66) beslaat<br />
slechts één katern met de vita van de cisterciënzer abt Werricus van Aulne, dat e<strong>en</strong> compositie<br />
<strong>in</strong> verz<strong>en</strong> heeft. E<strong>en</strong>heid 7 (fol. 167-80) bevat e<strong>en</strong> historisch verhaal over Villers <strong>en</strong> de vita van<br />
Christ<strong>in</strong>a Mirabilis. De hand van de eerste e<strong>en</strong>heid (hand A) heeft op de verso-zijde miracula<br />
toegevoegd, waaruit blijkt dat deze e<strong>en</strong>heid e<strong>en</strong> verband heeft met de eerste vier e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>heid 8 (fol. 181-210) bevat de vita van Margaretha van Ieper <strong>en</strong> drie collaties over<br />
cisterciënzer lek<strong>en</strong>broeders. E<strong>en</strong>heid 9 (fol. 211-44) herbergt de vitae van Antonius van Padua,<br />
Clara van Assisi <strong>en</strong> de franciscaner bisschop Lodewijk van Toulouse, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tekst over de<br />
kartuizer orde. E<strong>en</strong>heid 10 (245-51) bestaat uit één katern <strong>en</strong> bevat pauselijke briev<strong>en</strong>,<br />
aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> traktaat. Tot <strong>en</strong> met e<strong>en</strong>heid 10 zijn veel tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> de <strong>in</strong>houdsopgave<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. E<strong>en</strong>heid 11 (fol. 252-61), t<strong>en</strong> slotte, bevat e<strong>en</strong> dialoog tuss<strong>en</strong> Christus <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vrome vrouw, exempla, briev<strong>en</strong> van de monnik Thomas aan zijn zus, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>t van de<br />
kroniek van Villers.<br />
Wat levert deze opsomm<strong>in</strong>g nu op? De <strong>in</strong>houd van het handschrift kan op verschill<strong>en</strong>de<br />
manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gekarakteriseerd. In het verled<strong>en</strong> is de nadruk gelegd op de bernardijnse<br />
mystieke aard van het handschrift <strong>en</strong> de betek<strong>en</strong>is ervan voor de vroomheidsgeschied<strong>en</strong>is van<br />
de derti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> veerti<strong>en</strong>de eeuw, waar<strong>in</strong> de devotie tot de passie van Christus e<strong>en</strong> grote plaats<br />
<strong>in</strong>neemt. 30 De afbeeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de arma christi word<strong>en</strong> <strong>in</strong> dat verband veel afgedrukt. 31 Het<br />
handschrift kan word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>schetst als e<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordiger van de cisterciënzer spirituele<br />
id<strong>en</strong>titeit, meer precies de id<strong>en</strong>titeit van de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> Villers.<br />
Het handschrift kan daarnaast word<strong>en</strong> opgevat als e<strong>en</strong> memoria-handschrift, omdat veel<br />
tekst<strong>en</strong> betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de geschied<strong>en</strong>is van Villers. Veel tekst<strong>en</strong> gaan over monnik<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> lek<strong>en</strong>broeders van het klooster <strong>en</strong> zijn daar ook geschrev<strong>en</strong>. De tekst<strong>en</strong> over cisterciënzer<br />
nonn<strong>en</strong> uit de omgev<strong>in</strong>g van Villers kunn<strong>en</strong> hierbij word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. Het gegev<strong>en</strong> dat het<br />
handschrift was bestemd voor de bibliotheek van Villers versterkt het idee dat het handschrift<br />
di<strong>en</strong>de om de id<strong>en</strong>titeit van de geme<strong>en</strong>schap te vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bevestig<strong>en</strong>. De spiritualiteit <strong>en</strong> de<br />
30<br />
Ampe, Jan van Ruusbroec 1293-1381, p. 22.<br />
31<br />
Glorieux-De Gand, Cisterci<strong>en</strong>zer handschrift<strong>en</strong>, p. 34.<br />
76
geschied<strong>en</strong>is van de eig<strong>en</strong> orde <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> klooster, beide zak<strong>en</strong> die met id<strong>en</strong>titeit van do<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> als ord<strong>en</strong><strong>en</strong>d pr<strong>in</strong>cipe hebb<strong>en</strong> gedi<strong>en</strong>d bij de vervaardig<strong>in</strong>g van het handschrift<br />
én het gebruik ervan <strong>in</strong> de bibliotheek. Het is e<strong>en</strong> kwestie van <strong>in</strong>terpretatie of dit ord<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
pr<strong>in</strong>cipe werkelijk <strong>in</strong> de gedacht<strong>en</strong> van de makers was, maar het lijkt mij zeer aannemelijk<br />
dat het handschrift <strong>in</strong>houdelijk e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid vormt <strong>en</strong> behalve als gebruikse<strong>en</strong>heid ook als<br />
productie -e<strong>en</strong>heid mag word<strong>en</strong> opgevat.<br />
Afbeeld<strong>in</strong>g 1 – Brussel, KB, 4459-70, f. 170r: Marg<strong>in</strong>ale aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij de Vita van Christ<strong>in</strong>a<br />
Mirabilis. © Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek van België, Brussel<br />
E<strong>en</strong> derde rode draad die <strong>in</strong> het handschrift is gewev<strong>en</strong>, wordt gevormd door heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s<br />
van allerlei ‘nieuwe’ heilig<strong>en</strong>. Hiermee bedoel ik person<strong>en</strong> die <strong>in</strong> de volle <strong>en</strong> late<br />
middeleeuw<strong>en</strong> leefd<strong>en</strong> <strong>en</strong> als verteg<strong>en</strong>woordigers van de spiritualiteit van de latere<br />
middeleeuw<strong>en</strong> optrad<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> de vitae van cisterciënzers (Aleid van Schaarbeek, Beatrijs<br />
van Nazareth, Walter van Bierbeek, Werricus van Aulne), maar ook die van vrome vrouw<strong>en</strong><br />
(Elizabeth van Thür<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, Christ<strong>in</strong>a Mirabilis, Margaretha van Ieper, Clara van Assisi) <strong>en</strong><br />
77
geestelijk<strong>en</strong> (Antonius van Padua, Lodewijk van Toulouse) zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> het handschrift.<br />
Al deze person<strong>en</strong> leefd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de twaalfde of derti<strong>en</strong>de eeuw <strong>en</strong> zijn te verb<strong>in</strong>d<strong>en</strong> met het ideaal<br />
van de vita apostolica, de hang naar e<strong>en</strong> vroom lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de geest van de apostel<strong>en</strong>.<br />
Twee eeuw<strong>en</strong> na het ontstaan van het handschrift versche<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> nieuwe gebruikersgroep<br />
op het podium, doordat het <strong>in</strong> 1568 werd geruild met e<strong>en</strong> ander handschrift uit het S<strong>in</strong>t-<br />
Maart<strong>en</strong>sklooster te Leuv<strong>en</strong>. Uit spor<strong>en</strong> die <strong>in</strong> die tijd zijn nagelat<strong>en</strong>, blijkt dat juist to<strong>en</strong> de<br />
laatstg<strong>en</strong>oemde rode draad <strong>in</strong> het handschrift aandacht kreeg. Het betreft marg<strong>in</strong>ale notities<br />
die <strong>en</strong>kel bij vitae van nieuwe heilig<strong>en</strong> zijn geplaatst (Afbeeld<strong>in</strong>g 1). Hierbij moet word<strong>en</strong><br />
aangetek<strong>en</strong>d , dat de aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet precies zijn gedateerd <strong>en</strong> dat het allerm<strong>in</strong>st vastligt dat<br />
ze door iemand uit het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster <strong>in</strong> de marges zijn geplaatst. Ze dater<strong>en</strong> toch <strong>in</strong><br />
ieder geval pas uit de vijfti<strong>en</strong>de of zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Concluder<strong>en</strong>d: wanneer gebruikers als ev<strong>en</strong> belangrijke spelers word<strong>en</strong> beschouwd als<br />
produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, kan het belang van e<strong>en</strong> thema <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift blijk<strong>en</strong> te verschuiv<strong>en</strong>. Ik<br />
heb hier geprobeerd het handschrift uit Villers te karakteriser<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn ontstaanscontext, maar<br />
ook <strong>in</strong> e<strong>en</strong> latere gebruikscontext, <strong>en</strong> daar<strong>in</strong> bleek e<strong>en</strong> ander aspect van het handschrift te zijn<br />
b<strong>en</strong>adrukt. Handschrift<strong>en</strong> zijn ge<strong>en</strong> statische object<strong>en</strong>. Ze kunn<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d nieuwe betek<strong>en</strong>is<br />
krijg<strong>en</strong> wanneer ze word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> proces, e<strong>en</strong> platform waaraan verschill<strong>en</strong>de<br />
person<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong>.<br />
78
GEESTELIJKE TOESPRAKEN ALS MODEL VOOR<br />
HET MONASTIEKE VROUWENLEVEN. EEN ANALYSE VAN<br />
DE RECEPTIE VAN DE COLLATIES VAN JOHANNES BRINCKERINCK<br />
IN VERZAMELHANDSCHRIFT NIJMEGEN UB 188*<br />
Bas Diemel<br />
Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
Aspirant F.W.O.-Vlaander<strong>en</strong><br />
In 1374 stelde Geert Grote (1340-1384) zijn ouderlijk huis te Dev<strong>en</strong>ter beschikbaar aan arme<br />
<strong>en</strong> vrome vrouw<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> geestelijk lev<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>. 1 De vrouw<strong>en</strong> leefd<strong>en</strong> van het geld dat<br />
zij met e<strong>en</strong>voudig handwerk verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Deze geme<strong>en</strong>schap groeide uit tot het eerste huis van<br />
de Zusters van het Gem<strong>en</strong>e Lev<strong>en</strong>; kle<strong>in</strong>e woon- <strong>en</strong> werkgeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>de<br />
vrouw<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> kloosterregel volgd<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> geloft<strong>en</strong> aflegd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kloosterkled<strong>in</strong>g<br />
droeg<strong>en</strong> . Na de dood van Jan van de Gronde, die Grote was opgevolgd als geestelijk leider van<br />
de zusters, werd Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck (1359-1419) <strong>in</strong> 1392 aangesteld als rector van dit<br />
zusterhuis . 2 Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck behoorde tot de kle<strong>in</strong>e groep volgel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die Geert Grote had<br />
vergezeld op zijn prediktocht<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Noordelijke Nederland<strong>en</strong>. Vanuit het Meester-Geertshuis,<br />
onder deze naam werd het later bek<strong>en</strong>d, ontstond<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de nieuwe zusterhuiz<strong>en</strong>, die alle<br />
onder de geestelijke leid<strong>in</strong>g van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck stond<strong>en</strong>. In 1400 stichtte hij sam<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele<br />
adellijke vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap van Zusters van het Gem<strong>en</strong>e Lev<strong>en</strong> te Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, die<br />
uit zou groei<strong>en</strong> tot het belangrijkste regulariss<strong>en</strong>klooster van de Moderne Devotie. 3 In teg<strong>en</strong>-<br />
* Deze bijdrage is sterk gebaseerd op mijn doctoraalscriptie (Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 2005; promotor<strong>en</strong><br />
prof. dr. Dick de Boer <strong>en</strong> dr. Remi van Schaïk) getiteld: Gebond<strong>en</strong> door de dood. E<strong>en</strong> historisch-antropologische<br />
studie naar doodsbelev<strong>in</strong>g <strong>en</strong> groepsid<strong>en</strong>titeit bij de Moderne Devotie.<br />
1<br />
Over Geert Grote zie: Georgette Ep<strong>in</strong>ey-Burgard, Gérard Grote (1340-1384) et les débuts de la Dévotion<br />
moderne (Wiesbad<strong>en</strong>: Ste<strong>in</strong>er, 1970). Voor e<strong>en</strong> overzicht van de geschied<strong>en</strong>is van de Moderne Devotie: Regnerus<br />
Richardus Post, The Modern Devotion. Confrontation with Reformation and Humanism, Studies <strong>in</strong> Medieval and<br />
Reformation Thought, 3 (Leid<strong>en</strong>: Brill, 1968); John Van Eng<strong>en</strong>, Sisters and Brothers of the Common Life. The<br />
Devotio Moderna and the World of the Later Middle Ages (Philadelphia: University of P<strong>en</strong>nsylvania Press 2008).<br />
E<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te studie vooral gericht op de geschied<strong>en</strong>is van de <strong>religieuze</strong> vrouw<strong>en</strong>beweg<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne<br />
Devotie: Madelon van Luijk, Bruid<strong>en</strong> van Christus: de tweede <strong>religieuze</strong> vrouw<strong>en</strong>beweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Zwolle<br />
1380-1580 (Zutph<strong>en</strong>: Walburg Pers, 2004).<br />
2<br />
Over het lev<strong>en</strong> van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck, zijn activiteit<strong>en</strong> als rector van zustergeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van<br />
het regulariss<strong>en</strong>klooster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>: Wilhelmus Kühler, Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>en</strong> zijn klooster te Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong><br />
(Leid<strong>en</strong>: Van Leeuw<strong>en</strong>, 1908).<br />
3<br />
Wybr<strong>en</strong> Scheepsma, Deemoed <strong>en</strong> devotie. De koorvrouw<strong>en</strong> van W<strong>in</strong>desheim <strong>en</strong> hun <strong>geschrift</strong><strong>en</strong>, Nederlandse<br />
literatuur <strong>en</strong> cultuur <strong>in</strong> de Middeleeuw<strong>en</strong>, 17 (Amsterdam: Prometheus, 1997); Rudolphus Theodorus Maria van<br />
Dijk, ‘Het vrouw<strong>en</strong>klooster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn historische context. Bijdrage aan de geschied<strong>en</strong>is van de <strong>religieuze</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Moderne Devotie’, <strong>in</strong> Het ootmoedig fundam<strong>en</strong>t van Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. Zeshonderd jaar Maria <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-<br />
Agnesklooster 1400-2000, ed. Wybr<strong>en</strong> Scheepsma (Kamp<strong>en</strong>: IJsselacademie, 2002), pp. 15-39.<br />
79
stell<strong>in</strong>g tot andere moderne devot<strong>en</strong>, zoals Gerard Zerbolt van Zutph<strong>en</strong> <strong>en</strong> Thomas à Kempis,<br />
zijn er van de hand van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck ge<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> overgeleverd die ons meer kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong><br />
over zijn visie op het geestelijke lev<strong>en</strong>. Onze belangrijkste bron zijn de zog<strong>en</strong>aamde collatietraktat<strong>en</strong>,<br />
die de schriftelijke neerslag vorm<strong>en</strong> van de wekelijkse opwekk<strong>en</strong>de toesprak<strong>en</strong> die<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck hield <strong>in</strong> de zusterhuiz<strong>en</strong>. Pas rond 1450, dus ruim dertig jaar na zijn dood <strong>in</strong> 1419,<br />
werd<strong>en</strong> zijn collaties gebundeld <strong>en</strong> <strong>in</strong> omloop gebracht. Hieronder zal ik omwille van de<br />
duidelijkheid de toesprak<strong>en</strong> van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck aanduid<strong>en</strong> als ‘collaties’ <strong>en</strong> de schriftelijke<br />
neerslag daarvan als ‘collatietraktat<strong>en</strong>’.<br />
In deze bijdrage zal ik nader <strong>in</strong>gaan op de receptie van de collaties van Johannes<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck om zo meer te kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> over de rol <strong>en</strong> de functie van deze tekst<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong><br />
de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gscultuur bij de Moderne Devotie. Dit zal ik do<strong>en</strong> aan de hand van e<strong>en</strong> verzamelhandschrift,<br />
namelijk hs. Nijmeg<strong>en</strong>, UB 188. De collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zijn om meerdere<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressante bron. In alle geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Moderne Devotie werd<strong>en</strong><br />
geestelijke toesprak<strong>en</strong> (collaties) gehoud<strong>en</strong>. Er moet<strong>en</strong> dus duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> toesprak<strong>en</strong> geweest<br />
zijn, maar toch zijn er daar maar <strong>en</strong>kele van bewaard geblev<strong>en</strong>. Het is dus uitzonderlijk dat<br />
de collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zijn overgeleverd, <strong>en</strong> <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met de andere collatie -<br />
traktat<strong>en</strong> ook nog e<strong>en</strong>s <strong>in</strong> meerdere handschrift<strong>en</strong>. Daarnaast zijn collaties <strong>in</strong> veel opzicht<strong>en</strong><br />
repres<strong>en</strong>tatief voor de geloofsbelev<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schap, omdat de rector of<br />
biechtvader zich moest bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van de woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> concept<strong>en</strong> die de vrouw<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>schap k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> aansprak<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn deze tekst<strong>en</strong> sterk moralistisch <strong>en</strong><br />
didactisch van aard wat maakt dat ze e<strong>en</strong> belangrijke rol hebb<strong>en</strong> gespeeld <strong>in</strong> de cultuur -<br />
overdracht.<br />
Het Nijmeegse handschrift UB 188 heeft toebehoord aan het vrouw<strong>en</strong>klooster S<strong>in</strong>t-<br />
Agniet<strong>en</strong> <strong>in</strong> Arnhem. 4 In de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g van Gese Tytes, e<strong>en</strong> zuster van het Gem<strong>en</strong>e<br />
Lev<strong>en</strong> uit het Meester-Geertshuis te Dev<strong>en</strong>ter, lez<strong>en</strong> we hoe zij naar Arnhem werd uitgezond<strong>en</strong><br />
om de jonge geme<strong>en</strong>schap te onderricht<strong>en</strong> <strong>in</strong> het <strong>religieuze</strong> lev<strong>en</strong>. 5 Enkele jar<strong>en</strong> later trad het<br />
Arnhemse zusterhuis toe tot de derde orde van S<strong>in</strong>t-Franciscus. Op 16 januari 1459 kreg<strong>en</strong><br />
de zusters toestemm<strong>in</strong>g over te gaan tot de reguliere orde van August<strong>in</strong>us. Het is ook rond het<br />
midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw dat we het Nijmeegse handschrift moet<strong>en</strong> dater<strong>en</strong>. Deze codex<br />
bevat naast de collatietraktat<strong>en</strong> van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck nog verschill<strong>en</strong>de andere tekst<strong>en</strong>.<br />
Dit maakt dit handschrift tot e<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressante casus om de receptie van de collaties van<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck nader te bekijk<strong>en</strong>. Hieronder zal ik verder <strong>in</strong>gaan op de aard van de andere<br />
tekst<strong>en</strong> uit dit verzamelhandschrift om te achterhal<strong>en</strong> of deze tekst<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bewust doel zijn<br />
sam<strong>en</strong>gevoegd. In eerste <strong>in</strong>stantie is het echter van belang kort <strong>in</strong> te gaan op de <strong>praktijk</strong> <strong>en</strong> het<br />
belang van de collaties bij de Moderne Devotie.<br />
1. DE COLLATIE BIJ DE MODERNE DEVOTEN<br />
In de Regel van B<strong>en</strong>edictus wordt de ‘collatie’ omschrev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst na de avondmaaltijd<br />
waarbij er e<strong>en</strong> tekst werd gelez<strong>en</strong> om de monnik<strong>en</strong> stof tot overd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g te gev<strong>en</strong> voor<br />
de nacht. 6 De moderne devot<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> de <strong>praktijk</strong> van de collatiebije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> over, maar<br />
gav<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g aan. Op zon-<strong>en</strong> feestdag<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> de Broeders van het Gem<strong>en</strong>e<br />
4<br />
Over de geschied<strong>en</strong>is van dit Arnhemse vrouw<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t: Paul J. Begheyn, ‘De handschrift<strong>en</strong> van het<br />
St.-Agniet<strong>en</strong>klooster te Arnhem’, Ons Geestelijk Erf, 45 (1971), pp. 3-44 (pp. 3-12).<br />
5<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong> van ons<strong>en</strong> oeld<strong>en</strong> zuster<strong>en</strong> ed. Dirk de Man (’s-Grav<strong>en</strong>hage: Nijhoff,<br />
1919), p. 58.<br />
6<br />
De regel van S<strong>in</strong>t-B<strong>en</strong>edictus [oorspronkelijke titel: Regula monachorum], vert. door V<strong>in</strong>c<strong>en</strong>t Hun<strong>in</strong>k<br />
(Amsterdam: Ath<strong>en</strong>eum, Polak& van G<strong>en</strong>nep, 2000) hoofdstuk 42, 3.<br />
80
Lev<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> om te luister<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geestelijke lez<strong>in</strong>g om elkaar daarna te wijz<strong>en</strong> op<br />
zwakhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebrek<strong>en</strong> (de collatio mutua). 7 Deze <strong>praktijk</strong> van de onderl<strong>in</strong>ge verman<strong>in</strong>g gaat<br />
terug op de woestijnvaders. De moderne devot<strong>en</strong> war<strong>en</strong> hiermee <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g gekom<strong>en</strong><br />
dankzij de Collationes patrum van Johannes Cassianus (†435). 8 Later op de middag werd er<br />
<strong>in</strong> de volkstaal e<strong>en</strong> verman<strong>en</strong>de toespraak gehoud<strong>en</strong> (de admonitio) voor e<strong>en</strong> publiek van<br />
scholier<strong>en</strong> <strong>en</strong> geïnteresseerde lek<strong>en</strong>, waarna de broeders h<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>in</strong>dividuele gesprekk<strong>en</strong><br />
aanspoord<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed geestelijk lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong>. Bij de koorher<strong>en</strong> van W<strong>in</strong>desheim bestond de<br />
collatie alle<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> verman<strong>en</strong>de preek ‘s avonds. Voor de lek<strong>en</strong>broeders <strong>en</strong> donat<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>kloosters werd er ev<strong>en</strong>wel e<strong>en</strong> beler<strong>en</strong>de lez<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de volkstaal<br />
gehoud<strong>en</strong> op zondagmiddag<strong>en</strong>. 9<br />
Ook <strong>in</strong> de vrouw<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Moderne Devotie werd<strong>en</strong> er op zon- <strong>en</strong> feest -<br />
dag<strong>en</strong> collatiebije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijke taak van de rector<strong>en</strong> <strong>en</strong> biechtvaders<br />
was immers het houd<strong>en</strong> van geestelijke toesprak<strong>en</strong> of collaties om de zusters aan te spor<strong>en</strong><br />
tot deugdzaamheid. Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck probeerde <strong>in</strong> zijn collaties <strong>in</strong> te spel<strong>en</strong> op wat er<br />
leefde <strong>in</strong> de geme<strong>en</strong>schap. In het zusterboek van Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
van de overled<strong>en</strong> zusters zijn opgetek<strong>en</strong>d, staat hoe Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck soms e<strong>en</strong> zuster vroeg naar<br />
haar gedacht<strong>en</strong> waarop hij dan tijd<strong>en</strong>s de collatie terugkwam. 10 De <strong>praktijk</strong> van de onderl<strong>in</strong>ge<br />
verman<strong>in</strong>g kwam ook <strong>in</strong> de zusterhuiz<strong>en</strong> voor, alle<strong>en</strong> m<strong>in</strong>der frequ<strong>en</strong>t dan bij de broeders. Het<br />
is de vraag <strong>in</strong> hoeverre de rector of de biechtvader iedere keer aanwezig was of kon zijn tijd<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> dergelijke bije<strong>en</strong>komst. Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zal waarschijnlijk niet iedere week zowel <strong>in</strong> alle<br />
Dev<strong>en</strong>ter zusterhuiz<strong>en</strong> als <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> e<strong>en</strong> collatie hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. Daarvoor is de afstand<br />
tuss<strong>en</strong> de twee plaats<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudigweg te groot.<br />
Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck legde <strong>in</strong> zijn collaties sterk de nadruk op de praktische deugd -<br />
zaamheid. De ware devotie lag volg<strong>en</strong>s Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck niet <strong>in</strong> de mystieke ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g met God,<br />
maar <strong>in</strong> de <strong>praktijk</strong> van de constante oef<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de deugd<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige manier waarop<br />
de gelovige volg<strong>en</strong>s Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zeker kon zijn van het eeuwige lev<strong>en</strong> was door absolute<br />
gehoorzaamheid. 11 Door de hoop op de ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g met Christus werd<strong>en</strong> de zusters aangezet<br />
zich constant te oef<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> de belangrijkste deugd<strong>en</strong>. De belangrijkste deugd<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gehoorzaamheid,<br />
nederigheid (oetmoedicheit), lijdzaamheid <strong>en</strong> gelijkmoedigheid. Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck<br />
gebruikte hiervoor het beeld van de vier uite<strong>in</strong>d<strong>en</strong> van het kruis. Deze symboliseerd<strong>en</strong> de<br />
belangrijkste deugd<strong>en</strong>:<br />
Het kruis dat wij moet<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> heeft vier uite<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Het bov<strong>en</strong>ste is liefde, dat wij<br />
prober<strong>en</strong> onze lieve heer lief te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> ons met hem te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>. En dat<br />
wij ook prober<strong>en</strong> onze medem<strong>en</strong>s lief te hebb<strong>en</strong>. De rechterarm van het kruis is onvoorwaardelijke<br />
gehoorzaamheid. De l<strong>in</strong>kerarm van het kruis is lijdzaamheid. De voet van het<br />
kruis is de nederigheid; dat wij <strong>in</strong> de grond van ons hart nederig zijn. 12<br />
7<br />
Thom Mert<strong>en</strong>s, ‘Collatio und Codex im Bereich der Devotio moderna’, <strong>in</strong> Der Codex im Gebrauch. Akt<strong>en</strong> des<br />
International<strong>en</strong> Kolloquiums 11.- 13. Juni 1992, ed. Christel Meier <strong>en</strong> Hag<strong>en</strong> Keller (Münch<strong>en</strong>: Wilhelm F<strong>in</strong>k,<br />
1996), pp. 163-82 (pp. 165-66); Lydeke Van Beek, Lek<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong> tot Gods woord. Dirc van Herx<strong>en</strong> (1381-1457)<br />
<strong>en</strong> zijn Eerste Collatieboek (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2009).<br />
8<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Collatio’, p. 163.<br />
9<br />
Ibid., p. 169.<br />
10<br />
Anne Bollmann. Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong> und Frau<strong>en</strong>literatur <strong>in</strong> der Devotio moderna. Volkssprachige Schwesternbücher<br />
<strong>in</strong> literarhistorischer Perspektive (Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 2004), p. 542 naar: handschrift<br />
Dev<strong>en</strong>ter, SAB, Suppl. 198 (101 E 26), fol. 34r-v.<br />
11<br />
Le<strong>en</strong>dert Breure, ‘Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck’, Spiegel Historiael 14 (1979), pp. 553-58.<br />
12<br />
‘Dat cruce, dat wi sculdich sijn te dragh<strong>en</strong>, dat heeft vier hoek<strong>en</strong>. Dat overste van des<strong>en</strong> cruce is m<strong>in</strong>ne, dat wi<br />
ons<strong>en</strong> liev<strong>en</strong> heer <strong>in</strong> m<strong>in</strong>n<strong>en</strong> p<strong>in</strong><strong>en</strong> an te hangh<strong>en</strong> <strong>en</strong>de ons p<strong>in</strong><strong>en</strong> mit hem te ver<strong>en</strong>igh<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de dat wi oec <strong>in</strong> m<strong>in</strong>n<strong>en</strong><br />
p<strong>in</strong><strong>en</strong> ons<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>. Die rechter arme des cruces is ghehoersamheit sonder uutnem<strong>in</strong>ghe.<br />
81
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zelf heeft ge<strong>en</strong> letter geschrev<strong>en</strong> van de collatietraktat<strong>en</strong> die onder zijn naam<br />
bewaard zijn geblev<strong>en</strong>. Als het aan hem had geleg<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> zijn woord<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> zelfs nooit<br />
opgetek<strong>en</strong>d. Dat de collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck bewaard zijn geblev<strong>en</strong>, dank<strong>en</strong> we <strong>in</strong> eerste<br />
<strong>in</strong>stantie <strong>en</strong> vooral aan de zusters. In de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g van Liesbeth van Delft, e<strong>en</strong> non uit<br />
het klooster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, lez<strong>en</strong> we:<br />
En als onze vader sprak tijd<strong>en</strong>s de collatie, dan zat zij <strong>en</strong> schreef het uit zijn mond op <strong>en</strong><br />
noteerde het op haar wastafeltje. En het meeste dat wij van deze tekst<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong>, dat heeft<br />
zij verzameld. 13<br />
Tijd<strong>en</strong>s de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck maakt<strong>en</strong> de zusters voor eig<strong>en</strong> gebruik korte<br />
aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 14 Op e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t kond<strong>en</strong> ze deze punt<strong>en</strong> nogmaals overd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> met als<br />
doel zich deze punt<strong>en</strong> beter eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. 15 Ev<strong>en</strong>tueel kond<strong>en</strong> deze punt<strong>en</strong> daarna, al dan niet<br />
met behulp van medezusters, verder uitgewerkt word<strong>en</strong> zonder dat er e<strong>en</strong> grondige redactie<br />
plaatsvond. 16 De losse aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> die de zusters gemaakt hadd<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> pas rond het<br />
midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw verzameld <strong>en</strong> geord<strong>en</strong>d. Hieruit werd<strong>en</strong> neg<strong>en</strong> thematische<br />
collatietraktat<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld. Waarschijnlijk heeft Rudolf Dier van Muid<strong>en</strong> (†1459), één van<br />
de opvolgers van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck als rector van de zusterhuiz<strong>en</strong> <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter e<strong>en</strong> verzamel<strong>in</strong>g<br />
gemaakt van zijn geestelijke toesprak<strong>en</strong>. 17 Over de rol van de zusters hierbij is nog veel<br />
onduidelijk . Wat vaststaat, is dat we hun aandeel <strong>in</strong> de schriftelijke redactie zeker niet mog<strong>en</strong><br />
onderschatt<strong>en</strong>. 18<br />
De populariteit van de collatietraktat<strong>en</strong> van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck blijkt uit de grote<br />
handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g, zeker <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met andere collatietraktat<strong>en</strong> die altijd maar<br />
<strong>in</strong> één <strong>en</strong>kel handschrift zijn overgeleverd. Inmiddels zijn er vijfti<strong>en</strong> handschrift<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong><br />
Die lufter arme des cruc<strong>en</strong> is lijdsameheit. Die voet des cruces is oetmoedicheit, dat wi <strong>in</strong> d<strong>en</strong> gronde ons hert<strong>en</strong><br />
oetmoedich sijn.’, Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck, ‘Acht collatiën van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck, e<strong>en</strong>e bijdrage tot de k<strong>en</strong>nis<br />
van d<strong>en</strong> kanselarbeid der Broeders van het Geme<strong>en</strong>e Lev<strong>en</strong>, uit handschrift<strong>en</strong> der vijfti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de eeuw’,<br />
ed. Willem Moll, Kerkhistorisch Archief, 4 (1866), pp. 98-167 (p. 164).<br />
13<br />
‘Ende als onse vader collacie dede, soe sat sij <strong>en</strong>de schrief hem dat uutt<strong>en</strong> monde <strong>in</strong> hoer tafel. Ende dat meeste<br />
dat wy van alsulk<strong>en</strong> schrift<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, dat heeft sie vergadert.’, Van d<strong>en</strong> doechd<strong>en</strong> der vuriger <strong>en</strong>de stichtiger<br />
suster<strong>en</strong> van Diep<strong>en</strong> ve<strong>en</strong> (‘Handschrift D’), ed. D.A. Br<strong>in</strong>ker<strong>in</strong>k (Leid<strong>en</strong>: Sijthoff, 1904), pp. 253-54.<br />
14<br />
Thom Mert<strong>en</strong>s, ‘Ghostwrit<strong>in</strong>g Sisters: the Preservation of Dutch Sermons of Father Confessors <strong>in</strong> the Fifte<strong>en</strong>th<br />
and the early Sixte<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>turies’, <strong>in</strong> See<strong>in</strong>g and Know<strong>in</strong>g. Wom<strong>en</strong> and Learn<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Medieval Europe 1200-1550,<br />
ed. Anneke B. Mulder-Bakker (Turnhout: Brepols, 2004), pp. 121-41 (p. 123).<br />
15<br />
Over het gebruik van dergelijke persoonlijke aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> ter ver<strong>in</strong>nerlijk<strong>in</strong>g bij de moderne devot<strong>en</strong>:<br />
Th. Mert<strong>en</strong>s, ‘Lez<strong>en</strong> met de p<strong>en</strong>. Ontwikkel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het laatmiddeleeuwse geestelijk proza’, <strong>in</strong> De studie van de<br />
Middelnederlandse letterkunde: stand <strong>en</strong> toekomst. Symposium Antwerp<strong>en</strong> 22-24 september 1988, ed. Fritz<br />
Pieter van Oostrom and Frank Willaert, Middeleeuwse Studies <strong>en</strong> Bronn<strong>en</strong>, 14 (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 1989),<br />
pp. 187-200.<br />
16<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Ghostwrit<strong>in</strong>g sisters’, p. 123; E<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressante onderzoeksvraag <strong>in</strong> dit verband is naar het vermog<strong>en</strong><br />
van de moderne devot<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> tekst te beluister<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze <strong>in</strong> het geheug<strong>en</strong> op te slaan om naderhand op te<br />
tek<strong>en</strong><strong>en</strong> . Verder onderzoek, bijvoorbeeld naar didactische method<strong>en</strong> om het geheug<strong>en</strong> te tra<strong>in</strong><strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> ons meer<br />
duidelijkheid moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> over de verschill<strong>en</strong>de stadia tuss<strong>en</strong> de uitgesprok<strong>en</strong> collatie <strong>en</strong> de neergeschrev<strong>en</strong><br />
tekst. E<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e studie hierover: Mary J. Carruthers, The Book of Memory. A Study of Memory <strong>in</strong> Medieval<br />
Culture (2 e druk; Cambridge: Cambridge University Press, 1993). Zowel Mert<strong>en</strong>s, ‘Ghostwrit<strong>in</strong>g sisters’, pp. 121-<br />
26 als Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>, p. 223 gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eerste aanzet tot verder onderzoek naar de memorisatie -<br />
<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> bij de Moderne Devotie.<br />
17<br />
Gerrit H. Gerrits, ‘Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck. Life, Sermons and Thought’, <strong>in</strong> Spirituality R<strong>en</strong>ewed: Studies on<br />
Significant Repres<strong>en</strong>tatives of the Modern Devotion, ed. He<strong>in</strong> Blommestijn, Charles Caspers and Rijcklof Hofman<br />
(Leuv<strong>en</strong>: Peeters Publishers, 2003), pp. 57-120 (pp. 69-120).<br />
18<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Ghostwrit<strong>in</strong>g sisters’, pp. 135-36.<br />
82
die de woord<strong>en</strong> van de Dev<strong>en</strong>ter’ rector bevatt<strong>en</strong>. 19 Zowel Mert<strong>en</strong>s als Scheepsma merkt<strong>en</strong> op<br />
dat we de collatietraktat<strong>en</strong> veelvuldig aantreff<strong>en</strong> <strong>in</strong> verzamelhandschrift<strong>en</strong> <strong>in</strong> het gezelschap<br />
van tekst<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> monastiek, didactisch profiel. Beid<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> <strong>in</strong> dat verband over tekst<strong>en</strong><br />
die jonge kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> <strong>in</strong>leid<strong>en</strong> tot het kloosterlev<strong>en</strong>. 20 Tot nog toe is het <strong>in</strong> de<br />
literatuur bij deze – overig<strong>en</strong>s zeer terechte constater<strong>in</strong>g – geblev<strong>en</strong> <strong>en</strong> is er nog amper<br />
onderzoek geweest naar de afzonderlijke (verzamel-)handschrift<strong>en</strong>. Vandaar dat ik <strong>in</strong> deze<br />
bijdrage aandacht zal bested<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> dergelijk verzamelhandschrift.<br />
2. MODELTEKSTEN VERZAMELD<br />
Eén van de handschrift<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck zijn overgeleverd, is<br />
het handschrift Nijmeg<strong>en</strong>, UB 188. Dit handschrift beg<strong>in</strong>t met <strong>en</strong>kele blanco blad<strong>en</strong>. Op de<br />
verso-zijde van het derde blad staat vervolg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> contempora<strong>in</strong>e <strong>in</strong>houdsopgave van de<br />
codex, die overig<strong>en</strong>s niet alle tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> folionummers bevat. Volg<strong>en</strong>s de <strong>in</strong>houds -<br />
opgave bevat het handschrift naast de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck nog e<strong>en</strong> vijftal<br />
andere tekst<strong>en</strong>:<br />
Item sunte bernards tractaet / Item e<strong>en</strong> capittel wt meister richardus / Item e<strong>en</strong> boechsck<strong>en</strong><br />
gh<strong>en</strong>am<strong>en</strong> wt her ian br<strong>en</strong>ckrijns collaci<strong>en</strong>. In d<strong>en</strong> yerst<strong>en</strong> van die beker<strong>in</strong>ge tot gode / Item<br />
die epistel des eersam<strong>en</strong> vaders brueder humberts / item vand<strong>en</strong> ewig<strong>en</strong> leu<strong>en</strong> / item sunte<br />
bernaerts sermo<strong>en</strong> vander ghebuert<strong>en</strong> ons her<strong>en</strong>. Die herd<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> tesam<strong>en</strong> etc. 21<br />
Deze <strong>in</strong>houdstafel is niet compleet. Het handschrift bevat naast de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde tekst<strong>en</strong><br />
ook nog e<strong>en</strong> Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>t uit het Liber specialis gratiae van<br />
Mechtild van Hackeborn (1241-1299) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> excerpt (‘Dit is e<strong>en</strong> exempel van e<strong>en</strong>re gueder<br />
vrouw<strong>en</strong>’) uit Swester Katrei van Pseudo-Eckhart. Het lijkt onwaarschijnlijk dat deze tekst<strong>en</strong><br />
later zijn toegevoegd, omdat het handschrift <strong>en</strong> de <strong>in</strong>houdsopgave <strong>in</strong> één <strong>en</strong> dezelfde hand zijn.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> betreft het hier ge<strong>en</strong> nieuw katern, wat e<strong>en</strong> latere toevoeg<strong>in</strong>g vrijwel uitsluit. Het is<br />
goed mogelijk dat de twee tekst<strong>en</strong> bewust aan het e<strong>in</strong>de van het handschrift geplakt zijn. We<br />
zi<strong>en</strong> vaker bij verzamelhandschrift<strong>en</strong> dat er aan het e<strong>in</strong>de van de codex nog <strong>en</strong>kele exempla<br />
volg<strong>en</strong> . Dit zou mete<strong>en</strong> ook de op<strong>en</strong>gelat<strong>en</strong> ruimte onder de <strong>in</strong>houdsopgave verklar<strong>en</strong>. Wellicht<br />
was m<strong>en</strong> oorspronkelijk van plan nog <strong>en</strong>kele kle<strong>in</strong>e exempla toe te voeg<strong>en</strong>, bijvoorbeeld op de<br />
nu blanco folia 193r-195v.<br />
Op folio 3v. v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we het eig<strong>en</strong>domsk<strong>en</strong>merk: Dit boeck hoert d<strong>en</strong> suster<strong>en</strong> toe tot sunte<br />
agniet<strong>en</strong> bynn<strong>en</strong> arnhem. Waarschijnlijk is het handschrift ook gekopieerd <strong>in</strong> dit Arnhemse<br />
zusterhuis. De sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de vorm van verzamelhandschrift<strong>en</strong> kan ons meer zegg<strong>en</strong><br />
over het mogelijke doel waarvoor de verschill<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> zijn sam<strong>en</strong>gevoegd <strong>en</strong> gebundeld.<br />
Ook de tekst<strong>en</strong> die <strong>in</strong> het Nijmeegse handschrift zijn sam<strong>en</strong>gebracht verton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijke<br />
19<br />
Voor e<strong>en</strong> overzicht van de handschriftelijke overlever<strong>in</strong>g van de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck: Th.<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Postuum auteurschap. De collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck’, <strong>in</strong> W<strong>in</strong>desheim 1395-1995: kloosters,<br />
tekst<strong>en</strong>, <strong>in</strong>vloed<strong>en</strong>, ed. Anton J. H<strong>en</strong>drikman et al. (Nijmeg<strong>en</strong>: Katholieke Universiteit Nijmeg<strong>en</strong>. C<strong>en</strong>trum voor<br />
Middeleeuwse Studies, 1996), pp. 85-97; Bibliotheca Neerlandica Manuscripta.<br />
20<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Postuum auteurschap’, p. 91; Scheepsma, Deemoed <strong>en</strong> devotie, p. 120.<br />
21<br />
Handschrift Nijmeg<strong>en</strong>, Universiteitsbibliotheek 188, fol. 3v; Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s: Pseudo-Bernardus, De Ord<strong>in</strong>e<br />
Vitae (Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g), Richard van St.-Victor, Explicatio <strong>in</strong> cantica canticorum<br />
(Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van cap. 25 <strong>en</strong> het slot van cap. 14), Humbert de Romanis, Epistola de tribus votis<br />
substantialibus (Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g), Dirc van Herx<strong>en</strong>, Vand<strong>en</strong> ewigh<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> (uit het Eerste<br />
Collatieboec) <strong>en</strong> de preek Dit is e<strong>en</strong> sermo<strong>en</strong> van der ghebuert<strong>en</strong> ons her<strong>en</strong>.<br />
83
onderl<strong>in</strong>ge sam<strong>en</strong>hang. De <strong>in</strong>houd kan op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gekarakteriseerd. De<br />
meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de typer<strong>in</strong>g is te wijz<strong>en</strong> op de bernardijnse mystieke aard van het<br />
handschrift. Eén van de geme<strong>en</strong>schappelijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de verzamelde tekst<strong>en</strong> is de sterke<br />
nadruk op de devotie tot het lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> lijd<strong>en</strong> van Christus. De preek over de geboorte van<br />
Christus <strong>en</strong> het exempel uit het werk van Mechtild van Hackeborn (E<strong>en</strong> exempel vand<strong>en</strong> rijnck<br />
van seu<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong>), over de zev<strong>en</strong>voudige opgang tot het kruis, gesymboliseerd door de zev<strong>en</strong><br />
st<strong>en</strong><strong>en</strong> van de r<strong>in</strong>g vorm<strong>en</strong> de twee ijkpunt<strong>en</strong> uit de passie van Christus; zijn geboorte <strong>en</strong> zijn<br />
kruisig<strong>in</strong>g. 22 Ook <strong>in</strong> de tekst<strong>en</strong> van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck neemt de devotie tot Christus e<strong>en</strong><br />
belangrijke plaats <strong>in</strong>. 23 De zusters moest<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck dagelijks prober<strong>en</strong> Christus <strong>in</strong><br />
alles na te volg<strong>en</strong>. Ze moest<strong>en</strong> de gehoorzaamheid waarmee hij zijn kruisig<strong>in</strong>g onderg<strong>in</strong>g als<br />
uitgangspunt van hun devotie nem<strong>en</strong>. In het verl<strong>en</strong>gde van deze Christoc<strong>en</strong>trische spiritualiteit<br />
ligt ook de idee van de bruidsmystiek. Dit is één van de c<strong>en</strong>trale ideeën uit de bernardijnse<br />
mystieke traditie. Dit elem<strong>en</strong>t komt het meest duidelijk naar vor<strong>en</strong> <strong>in</strong> het comm<strong>en</strong>taar van<br />
Richard van S<strong>in</strong>t-Victor op het Hooglied, maar ook <strong>in</strong> de andere tekst<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we het beeld<br />
van Christus als hemelse bruidegom aan. 24 Ook bij Mechtild van Hackeborn treff<strong>en</strong> we dit idee<br />
aan. In de tekst is sprake van e<strong>en</strong> aanstaande bruiloft (die tijt der bruloft<strong>en</strong> a<strong>en</strong>stont). 25 De r<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> dit fragm<strong>en</strong>t staat uiteraard symbool voor de verb<strong>in</strong>t<strong>en</strong>is die aangegaan wordt tuss<strong>en</strong> de<br />
gelovige <strong>en</strong> Christus, zoals tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> huwelijk de geliefd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> r<strong>in</strong>g om elkaars v<strong>in</strong>gers<br />
schuiv<strong>en</strong> . Voor de vrouwelijke moderne devot<strong>en</strong> lag het ultieme ideaal waarnaar zij hun lev<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>richt<strong>en</strong> <strong>in</strong> de hoop na hun overlijd<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> als bruid<strong>en</strong> van Christus. 26<br />
Ook als we kijk<strong>en</strong> naar de aard <strong>en</strong> het karakter van de sam<strong>en</strong>gebrachte tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
comb<strong>in</strong>atie met hun mogelijke functie b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de geloofsbelev<strong>in</strong>g dan spr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>in</strong> het oog. Allereerst is dat het didactische, moraliser<strong>en</strong>de karakter van de<br />
tekst<strong>en</strong> . C<strong>en</strong>traal <strong>in</strong> alle tekst<strong>en</strong> staat de noodzaak tot de dagelijkse beoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de<br />
belangrijkste deugd<strong>en</strong>; gehoorzaamheid, nederigheid <strong>en</strong> lijdzaamheid. En zoals aan het e<strong>in</strong>de<br />
van de tekst van Humbertus van Romans staat: ‘dese epistel pijnt u stadilic te les<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
mytt<strong>en</strong> werck<strong>en</strong> te volbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>’. 27 De zusters moest<strong>en</strong> de woord<strong>en</strong> dus lat<strong>en</strong> <strong>in</strong>werk<strong>en</strong> op het<br />
gemoed om als ze doordrong<strong>en</strong> war<strong>en</strong> van de geestelijke boodschap er ook naar te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> te<br />
handel<strong>en</strong>. De aard <strong>en</strong> het didactische karakter van de verschill<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> uit het Nijmeegse<br />
verzamelhandschrift mak<strong>en</strong> het aannemelijk dat het handschrift bedoeld was voor e<strong>en</strong> publiek<br />
van jonge kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 28 De sam<strong>en</strong>stellers speeld<strong>en</strong> daarmee <strong>in</strong> op e<strong>en</strong> niet ond<strong>en</strong>kbare<br />
ontstane behoefte <strong>in</strong> de geme<strong>en</strong>schap als gevolg van <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>de verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> rond het<br />
midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
22<br />
Richard Louis Jean Bromberg, Het boek der bijzondere g<strong>en</strong>ade van Mechtild van Hackeborn (Zwolle: Tje<strong>en</strong>k<br />
Will<strong>in</strong>k, 1965), pp. 296-303.<br />
23<br />
Gerrits, ‘Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck’, pp. 103-10.<br />
24<br />
Over de toeschrijv<strong>in</strong>g van deze tekst aan Richard van S<strong>in</strong>t-Victor: J.W.M. Schellek<strong>en</strong>s, ‘De betwist<strong>in</strong>g van<br />
Richard van S<strong>in</strong>t-Victors auteurschap der “Expositio <strong>in</strong> Cantica Canticorum”. Beschouwd vanuit de handschrift<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Hadewijch’, Ons Geestelijk Erf, 64 (1990), pp. 107-29. Zie over het g<strong>en</strong>re van (volkstalige)<br />
Hoogliedcomm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong>: K. Schepers, Bedud<strong>in</strong>ghe op Cantica Canticorum. Vertal<strong>in</strong>g <strong>en</strong> bewerk<strong>in</strong>g van Glossa<br />
Tripartita super Cantica. Deel 1: Teksthistorische studies (Leuv<strong>en</strong>: Peeters Publishers, 2006).<br />
25<br />
Handschrift Nijmeg<strong>en</strong>, UB 188, fol. 190v.<br />
26<br />
Gerrits, ‘Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck’, pp. 69-120; Van Luijk, Bruid<strong>en</strong> van Christus, passim.<br />
27<br />
Handschrift Nijmeg<strong>en</strong>, UB 188, fol. 152r.<br />
28<br />
Zie ook Mert<strong>en</strong>s, ‘Postuum auteurschap’, 91: ‘wie er e<strong>en</strong>maal op geatt<strong>en</strong>deerd is, ziet dat ook de <strong>in</strong>houd van<br />
andere collatie-handschrift<strong>en</strong> dit monastieke profiel verton<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> die <strong>in</strong>leid<strong>en</strong> tot het kloosterlev<strong>en</strong>’.<br />
Het is mij allesz<strong>in</strong>s onduidelijk wat Mert<strong>en</strong>s precies verstaat onder het ‘monastieke profiel’ van de tekst<strong>en</strong>,<br />
maar ook de tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit handschrift zoud<strong>en</strong> als zodanig aangeduid kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, mits je onder dit ‘monastieke<br />
profiel’ verstaat dat de tekst<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>, of zelfs bedoeld war<strong>en</strong>, b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kloostergeme<strong>en</strong>schap<br />
<strong>en</strong> meer specifiek als ‘leerstof’ voor de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
84
3. DOEL EN FUNCTIE<br />
In 1459 g<strong>in</strong>g het Arnhemse zusterhuis S<strong>in</strong>t-Agnes over van e<strong>en</strong> tertiariss<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t naar e<strong>en</strong><br />
beslot<strong>en</strong> regulariss<strong>en</strong>klooster. Met deze overgang veranderde niet alle<strong>en</strong> de <strong>in</strong>stitutionele vorm<br />
van de geme<strong>en</strong>schap, maar ontstond er ook e<strong>en</strong> behoefte aan schriftelijke ondersteun<strong>in</strong>g van deze<br />
overgang. 29 Hiervoor war<strong>en</strong> verzamelhandschrift<strong>en</strong> nodig die tekst<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> met <strong>in</strong>structies<br />
voor beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de, jonge kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Wellicht heeft het handschrift gefunctioneerd als boek<br />
waaruit tijd<strong>en</strong>s de maaltijd of tijd<strong>en</strong>s de collatie werd voorgelez<strong>en</strong>. Alle zusters war<strong>en</strong> dan<br />
bije<strong>en</strong> <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de aan de hand van <strong>en</strong>kele tekst<strong>en</strong> geïnstrueerd <strong>en</strong> tegelijkertijd<br />
onderwez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong> de monastieke lev<strong>en</strong>swijze. 30<br />
E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is echter dat de zusters het handschrift gebruikt hebb<strong>en</strong> om uit<br />
de verschill<strong>en</strong>de tekst<strong>en</strong> stof voor de meditatie te hal<strong>en</strong>. Het <strong>in</strong>dividuele karakter van de<br />
geestelijke opgang om gelijk te word<strong>en</strong> aan Christus <strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> <strong>in</strong> de hemelse<br />
zaligheid ondersteunt deze hypothese. Uit de geestelijke tekst<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de zusters punt<strong>en</strong><br />
hal<strong>en</strong> die zij dan kort kond<strong>en</strong> noter<strong>en</strong> <strong>in</strong> kle<strong>in</strong>e notitieboekjes (rapiaria), die ze bij zich kond<strong>en</strong><br />
drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele mal<strong>en</strong> per dag kond<strong>en</strong> op<strong>en</strong>slaan om uit te lez<strong>en</strong>. 31 Het formaat van het<br />
handschrift (ca. 215140 mm) maakt dat het handschrift zowel privé gelez<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>,<br />
maar tegelijkertijd ook e<strong>en</strong> meer op<strong>en</strong>bare, didactische functie gehad kan hebb<strong>en</strong>. De sobere<br />
stijl waar<strong>in</strong> de tekst is opgemaakt <strong>en</strong> het feit dat er zeer we<strong>in</strong>ig randopmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn, lijkt te<br />
wijz<strong>en</strong> op het laatste.<br />
Hoe pass<strong>en</strong> nu de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>in</strong> dit geheel? De oorspronkelijke<br />
aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de zusters van Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> rond 1450 sam<strong>en</strong>gevoegd<br />
<strong>en</strong> geredigeerd tot één tekstcorpus. De collatietraktat<strong>en</strong> van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck moet<strong>en</strong> beschouwd<br />
word<strong>en</strong> als zijn geestelijke erf<strong>en</strong>is. De kopiist of sam<strong>en</strong>steller van het Nijmeegse handschrift<br />
maakte handig gebruik van de populariteit die Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck g<strong>en</strong>oot als de organisator <strong>en</strong><br />
geestelijk vader van de devote vrouw<strong>en</strong>beweg<strong>in</strong>g. 32 Niet alle<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de collaties van<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck vanwege hun praktische <strong>en</strong> verman<strong>en</strong>de karakter uitermate geschikt om als<br />
<strong>in</strong>structiestof te di<strong>en</strong><strong>en</strong> voor beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, maar tegelijkertijd kond<strong>en</strong> de zusters<br />
de collatietraktat<strong>en</strong> ook gebruik<strong>en</strong> om stof uit te hal<strong>en</strong> voor de meditatie.<br />
Daarnaast was er nog e<strong>en</strong> ander belangrijk argum<strong>en</strong>t waarom de collatietraktat<strong>en</strong> van<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>in</strong> dit verzamelhandschrift zijn geïncorporeerd. Namelijk, omdat de Arnhemse<br />
zusters zich zo kond<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> met de eerste zusters uit Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. De<br />
voorbeeldige lev<strong>en</strong>s van deze zusters moest<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eraties tot navolg<strong>in</strong>g di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Aan<br />
de hand van de woord<strong>en</strong> van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck kond<strong>en</strong> de zusters <strong>in</strong> het S<strong>in</strong>t-Agniet<strong>en</strong>klooster te<br />
Arnhem ler<strong>en</strong> hoe zij di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te lev<strong>en</strong>, zoals hun medezusters <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> dat<br />
eerder geleerd hadd<strong>en</strong>.<br />
29<br />
Th. Mert<strong>en</strong>s, ‘Mystieke cultuur <strong>en</strong> literatuur <strong>in</strong> de late Middeleeuw<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> Grote lijn<strong>en</strong>. Syntheses over<br />
Middelnederlandse letterkunde ed. Fritz van Oostrom, Jan Gooss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Paul Wackers (Amsterdam: Prometheus,<br />
1995), pp. 117-35 <strong>en</strong> pp. 205-17 (p. 129).<br />
30<br />
Car<strong>in</strong>e L<strong>in</strong>gier, ‘Hongerich na d<strong>en</strong> word<strong>en</strong> Godes. Read<strong>in</strong>g to the Community <strong>in</strong> Wom<strong>en</strong>’s Conv<strong>en</strong>ts of<br />
the Modern Devotion’, <strong>in</strong> Les<strong>en</strong>, Schreib<strong>en</strong>, Stick<strong>en</strong> und Er<strong>in</strong>nern. Beitrage zur Kultur-und Sozialgeschichte<br />
mittelalterlicher Frau<strong>en</strong>kloster, ed. Gabriela Signori (Bielefeld: Verlag für Regionalgeschichte 2000), pp. 123-47.<br />
31<br />
Mert<strong>en</strong>s, ‘Lez<strong>en</strong> met de p<strong>en</strong>’, pp. 190-95; Leonardus Antonius Maria Gooss<strong>en</strong>s, De meditatie <strong>in</strong> de eerste tijd<br />
van de Moderne Devotie (Haarlem: Antwerp<strong>en</strong>: Gottmer, 1952).<br />
32<br />
Pamela Gehrke gebruikt <strong>in</strong> haar boek over middeleeuwse hagiografische tekst<strong>en</strong> ‘scrib<strong>en</strong>t’ om hiermee zowel<br />
de kopiist als de sam<strong>en</strong>steller(-s) van e<strong>en</strong> verzamelhandschrift aan te duid<strong>en</strong>: Pamela Gehrke, Sa<strong>in</strong>t and Scribes.<br />
Medieval Hagiography <strong>in</strong> Its Manuscript Context (Berkely: Los Angeles, Lond<strong>en</strong>: University of California Press,<br />
1993). Ook <strong>in</strong> het Nijmeegse handschrift is het onduidelijk <strong>in</strong> hoeverre kopiiste <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>steller e<strong>en</strong> <strong>en</strong> dezelfde<br />
zuster war<strong>en</strong> of dat bijvoorbeeld de rector of biechtvader opdracht had gegev<strong>en</strong> tot het sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van dit<br />
verzamel handschrift.<br />
85
4. BESLUIT<br />
Tot nog toe is er <strong>in</strong> de historiografie vooral aandacht geweest voor de complexe tekst -<br />
overlever<strong>in</strong>g van de collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck. Zoals ik met dit korte artikel heb will<strong>en</strong><br />
aangev<strong>en</strong> , biedt ook de handschriftelijke context ons zeer <strong>in</strong>teressante onderzoeks -<br />
perspectiev<strong>en</strong>. Na zijn dood werd<strong>en</strong> de collaties van Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck e<strong>en</strong> medium om de<br />
oorspronkelijke ideeën <strong>en</strong> opvatt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de eerste devot<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>. Met de<br />
schriftelijke optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g <strong>en</strong> de verspreid<strong>in</strong>g van de collaties werd<strong>en</strong> deze tekst<strong>en</strong> e<strong>en</strong> model<br />
voor het monastieke vrouw<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. Zo werd er e<strong>en</strong> belangrijke cont<strong>in</strong>uïteit gecreëerd met de<br />
beg<strong>in</strong>periode van de Moderne Devotie. De zusters van het Arnhemse S<strong>in</strong>t-Agniet<strong>en</strong>klooster<br />
kond<strong>en</strong> zich door de collaties te lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> te overd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> spiegel<strong>en</strong> aan de eerste sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>de<br />
zusters <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. Zij leerd<strong>en</strong> vijftig jaar na de eerste Zusters van het Gem<strong>en</strong>e<br />
Lev<strong>en</strong> de belangrijkste regels voor e<strong>en</strong> goed geestelijk lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> deel uitmak<strong>en</strong> van de<br />
rijke traditie van deze laatmiddeleeuwse <strong>religieuze</strong> hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g.<br />
BIJLAGE – HANDSCHRIFT NIJMEGEN, UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK 188 33<br />
Papier; 195 fol.; ca. 215 140 (145 95) mm.; 2 kol., 27rr. Eén hand, littera hybrida; 15e-eeuwse<br />
band.<br />
Dater<strong>in</strong>g: Tweede helft 15 e eeuw.<br />
Bezitters: Arnhem, regulariss<strong>en</strong> St. Paulus <strong>en</strong> St. Agnes (S<strong>in</strong>t-Agniet<strong>en</strong>klooster) – fol. 3v, kopiist: ‘Dit<br />
boeck hoert d<strong>en</strong> suster<strong>en</strong> toe tot sunte agniet<strong>en</strong> bynn<strong>en</strong> arnhem’.<br />
Beschrijv<strong>in</strong>g:<br />
Fol.1r-3r: blanco<br />
Fol.3v: Eig<strong>en</strong>domsmerk <strong>en</strong> <strong>in</strong>houdsopgave geschrev<strong>en</strong> door de kopiiste: ‘Dit boeck hoert d<strong>en</strong> suster<strong>en</strong><br />
tot s<strong>in</strong>te agnet<strong>en</strong> bynn<strong>en</strong> arnhem / Item sunte bernards tractaet / Item e<strong>en</strong> capittel wt meister richardus /<br />
Item e<strong>en</strong> boechsck<strong>en</strong> gh<strong>en</strong>am<strong>en</strong> wt her ian br<strong>en</strong>ckrijns collaci<strong>en</strong>. In d<strong>en</strong> yerst<strong>en</strong> van die beker<strong>in</strong>ge tot<br />
gode / Item die epistel des eersam<strong>en</strong> vaders brueder humberts / item vand<strong>en</strong> ewig<strong>en</strong> leu<strong>en</strong> / item sunte<br />
bernaerts sermo<strong>en</strong> vander ghebuert<strong>en</strong> ons her<strong>en</strong>. Die herd<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> tesam<strong>en</strong> etc’.<br />
Fol. 4r: blanco<br />
Fol. 4v-45r: Pseudo-Bernardus, Vander oerd<strong>en</strong> des lev<strong>en</strong>s (Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van De Ord<strong>in</strong>e<br />
Vitae).<br />
Fol. 45r-50v: Richard van S<strong>in</strong>t-Victor, Explicatio <strong>in</strong> Cantica Canticorum (fragm<strong>en</strong>tarische<br />
Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van cap.25 <strong>en</strong> het slot van cap.14).<br />
Fol. 50v-107v: Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck, Ti<strong>en</strong> collaties.<br />
Fol. 108rv: blanco.<br />
33<br />
Deze beschrijv<strong>in</strong>g is gebaseerd op: Bibliotheca Neerlandica Manuscripta; Begheyn, ‘De handschrift<strong>en</strong> van het<br />
St.-Agniet<strong>en</strong>klooster te Arnhem’, pp. 39-41; Gerda Huisman, Catalogus van de middeleeuwse handschrift<strong>en</strong> van<br />
de Universiteitsbibliotheek Nijmeg<strong>en</strong> (Leuv<strong>en</strong>: Peeters Publishers, 1997).<br />
86
Fol. 109r-152r: Humbertus van Romans, Epistel van di<strong>en</strong> dri<strong>en</strong> daer dat geestelicke lev<strong>en</strong> op staet<br />
(Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van Epistola de tribus votis substantialibus religionis).<br />
Fol. 152v-168v: Dirc van Herx<strong>en</strong>, uit het Eerste Collatieboek het fragm<strong>en</strong>t Vand<strong>en</strong> ewigh<strong>en</strong> leu<strong>en</strong>.<br />
Fol. 169v-189r: Preek Dit is e<strong>en</strong> sermo<strong>en</strong> van der ghebuert<strong>en</strong> ons her<strong>en</strong>.<br />
Fol.189r-191v: Mechtild van Hackeborn, E<strong>en</strong> exempel vand<strong>en</strong> rijnck van seu<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> (fragm<strong>en</strong>tarische<br />
Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g van Liber specialis gratiae III, cap.1).<br />
Fol. 191v-192v: Exempel Dit is e<strong>en</strong> exempel van e<strong>en</strong>r<strong>en</strong> gueder vrouw<strong>en</strong> (Middelnederlandse vertal<strong>in</strong>g<br />
van Der Meister und die Jungfrau uit Swester Katrei van Pseudo-Eckhart).<br />
Fol. 193r-195v: blanco.<br />
87
HERINNERING EN HERSTEL. MEMORIA IN FUNCTIE VAN RESTAURATIE IN<br />
HET GOUDSE VROUWENKLOOSTER SINT-MARGARETHA<br />
Ko<strong>en</strong> Goudriaan<br />
Vrije Universiteit Amsterdam<br />
‘In het derde jaar van zijn bew<strong>in</strong>d, namelijk <strong>in</strong> 1452, bracht<strong>en</strong> heer Heyman Florisz van<br />
’s-Grav<strong>en</strong>zande <strong>en</strong> de g<strong>en</strong>oemde prior<strong>in</strong> [Marie Jan Gijsbrechtszdochter] tot her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g bij het<br />
nageslacht de kroniek<strong>en</strong> van het huis zo goed ze kond<strong>en</strong> vanaf het beg<strong>in</strong> van de sticht<strong>in</strong>g kort<br />
<strong>en</strong> bondig bije<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>zo liet<strong>en</strong> zij de sticht<strong>in</strong>gsoorkond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de privileges, ev<strong>en</strong>als de r<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uit weldad<strong>en</strong> of memoriën <strong>en</strong> alle andere r<strong>en</strong>tebriev<strong>en</strong> getrouw opschrijv<strong>en</strong> door broeder<br />
Lambert Willemsz, priester <strong>en</strong> regulier van Sion, die to<strong>en</strong> hun kapelaan was, <strong>en</strong> dit alles<br />
redigeerd<strong>en</strong> ze <strong>in</strong> de vorm <strong>en</strong> naar de manier van e<strong>en</strong> register.’ 1<br />
De optek<strong>en</strong>activiteit waarvan <strong>in</strong> dit citaat sprake is, wordt vermeld <strong>in</strong> het kroniekje van het<br />
S<strong>in</strong>t-Margarethaklooster te Gouda, kort voor het slot daarvan. In deze bijdrage wordt <strong>in</strong>gegaan<br />
op de omstandighed<strong>en</strong> waaronder het collectief geheug<strong>en</strong> van het klooster werd vastgelegd <strong>en</strong><br />
op de implicaties van het besluit om hiertoe over te gaan. Eerst wordt het klooster zelf kort<br />
geïntroduceerd, ev<strong>en</strong>als het zog<strong>en</strong>aamde Hollandse Kapittel waarvan het rond 1452 deel<br />
uitmaakte . Het c<strong>en</strong>trale deel van het artikel is gewijd aan de analyse van e<strong>en</strong> handschrift dat<br />
behalve het kroniekje ook e<strong>en</strong> cartularium bevat. Ter aanvull<strong>in</strong>g word<strong>en</strong> dan nog twee andere<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> necrologium <strong>en</strong> e<strong>en</strong> Latijnse boek<strong>en</strong>lijst. Sam<strong>en</strong> werp<strong>en</strong> deze<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> licht op de betek<strong>en</strong>is die <strong>in</strong> het Margarethaklooster rond het midd<strong>en</strong> van de<br />
vijfti<strong>en</strong>de eeuw aan her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>is werd gehecht.<br />
1. KLOOSTER EN KAPITTEL<br />
Het Margarethaconv<strong>en</strong>t is <strong>in</strong> 1386 gesticht als huis van devote zusters; het was één van de vele<br />
expon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>de Moderne Devotie. 2 In 1399 nam<strong>en</strong> de zusters de derde regel van<br />
1<br />
Gouda, Streekarchief Midd<strong>en</strong> Holland (SAMH), Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fols 1 r -6 v . Citaat fol. 6 r : ‘Heymannus Flor<strong>en</strong>tii<br />
de Sgrav<strong>en</strong>sande (...) tercio regim<strong>in</strong>is sui anno, anno videlicet Dom<strong>in</strong>i qu<strong>in</strong>quagesimo secundo, simul et priorissa<br />
prefata [= Maria filia Iohannis Ghijsberti] ad posterorum memoriam cronicas domus ab <strong>in</strong>icio fundationis breviter<br />
et summatim prout poterant collig<strong>en</strong>tes pariterque et literas fundationis ac privilegiorum atque b<strong>en</strong>eficiorum<br />
seu memoriarum redditus necnon et omnes alias suorum reddituum literas per fratrem Lambertum Wilhelmi<br />
presbiterum regularem de Syon eorum protunc cappellanum conscribi fideliter fecerunt ac <strong>in</strong> formam et modum<br />
registri hec simul omnia redegerunt.’<br />
2<br />
Het kroniekje is de belangrijkste bron voor dit beknopte overzicht. Zie verder: J. Taal, De Goudse kloosters <strong>in</strong><br />
de Middeleeuw<strong>en</strong> (diss. Nijmeg<strong>en</strong>; Hilversum: Brand, 1960), pp. 20-25; K. Goudriaan, ‘Gouda <strong>en</strong> de Moderne<br />
Devotie’, Historisch Tijdschrift Holland, 27 (1995), pp. 119-41; Idem, ‘De verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> kloosters’, <strong>in</strong> Gouda.<br />
89
Franciscus aan – ze werd<strong>en</strong> dus tertiariss<strong>en</strong> – <strong>en</strong> slot<strong>en</strong> zich aan bij het Kapittel van Utrecht,<br />
gelijktijdig met e<strong>en</strong> reeks andere mann<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>in</strong> Holland <strong>en</strong> het Sticht. 3 In 1412<br />
liet<strong>en</strong> de zusters zich besluit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>in</strong> 1423 verwisseld<strong>en</strong> ze de tertiariss<strong>en</strong>regel voor de regel<br />
van August<strong>in</strong>us: voortaan war<strong>en</strong> ze reguliere kanunnikess<strong>en</strong>. Ze trad<strong>en</strong> toe tot het nieuw<br />
gestichte Hollands Kapittel. Al die tijd stond<strong>en</strong> ze onder de leid<strong>in</strong>g van de patricische dame die<br />
ook al aan de wieg van de geme<strong>en</strong>schap had gestaan, Machteld Cosijns.<br />
Maar <strong>in</strong> de late jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw kwam het klooster <strong>in</strong> e<strong>en</strong> crisis<br />
terecht. Eerst brak burgeroorlog <strong>in</strong> Holland uit (de strijd tuss<strong>en</strong> Jacoba van Beier<strong>en</strong> <strong>en</strong> Filips<br />
de Goede): het Margarethaconv<strong>en</strong>t raakte erg achterop to<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> groep arme zusters uit e<strong>en</strong><br />
nabij geleg<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>t moest opnem<strong>en</strong> dat helemaal t<strong>en</strong> onder dreigde te gaan. To<strong>en</strong> het daarvan<br />
weer <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s herstelde, ontstond er na de dood van Machteld Cosijns <strong>in</strong> 1439 on<strong>en</strong>igheid<br />
tuss<strong>en</strong> de rector <strong>en</strong> de prior<strong>in</strong>, met grote schade voor het conv<strong>en</strong>t. Na verschill<strong>en</strong>de mislukte<br />
herstelpog<strong>in</strong>g<strong>en</strong> werd <strong>in</strong> 1444 of 1445 Claes Wit als rector aan het klooster verbond<strong>en</strong>, die<br />
daarvoor zijn prioraat bij de regulier<strong>en</strong> van D<strong>en</strong> Hem bij Schoonhov<strong>en</strong> onderbrak. 4 Het<br />
gelukte Wit wel om het tij te ker<strong>en</strong>: de discipl<strong>in</strong>e werd hersteld <strong>en</strong> het conv<strong>en</strong>t begon spiritueel<br />
én economisch weer te florer<strong>en</strong>. Na vier jaar kon Wit terugker<strong>en</strong> naar D<strong>en</strong> Hem om te<br />
word<strong>en</strong> opgevolgd door Heyman Florisz. Het was deze rector die sam<strong>en</strong> met de prior<strong>in</strong> als<br />
bekron<strong>in</strong>g van het herstelwerk de stoot gaf tot de optek<strong>en</strong>activiteit waar het <strong>in</strong> deze bijdrage<br />
over gaat.<br />
Met Claes Wit kom<strong>en</strong> we <strong>in</strong> de krachtc<strong>en</strong>trale van het Hollands Kapittel. 5 Dat was ontstaan<br />
to<strong>en</strong> <strong>in</strong> conv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van tertian<strong>en</strong> (mannelijke teg<strong>en</strong>hangers van de tertiariss<strong>en</strong>), aangeslot<strong>en</strong> bij<br />
het Kapittel van Utrecht, het verlang<strong>en</strong> was opgekom<strong>en</strong> om over te gaan tot e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>gere regel,<br />
die van August<strong>in</strong>us. Bisschop Frederik van Blank<strong>en</strong>heim gaf hun daartoe <strong>in</strong> 1418 verlof maar<br />
verplichtte de nieuwe regulier<strong>en</strong>kloosters om zich aane<strong>en</strong> te sluit<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kapittel.<br />
Drijv<strong>en</strong>de kracht bij deze overgang was Willem Cl<strong>in</strong>ckaert, het hoofd van het mann<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t<br />
D<strong>en</strong> Hem bij Schoonhov<strong>en</strong>. Het Goudse Margarethaklooster behoorde <strong>in</strong> 1423 tot de eerste<br />
vrouw<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zich bij dit nieuwe kapittel aanslot<strong>en</strong>. Het kapittel was overig<strong>en</strong>s niet<br />
erg groot: uite<strong>in</strong>delijk telde het zev<strong>en</strong> geïncorporeerde mann<strong>en</strong>kloosters <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel vrouw<strong>en</strong>kloosters<br />
met vol recht. Daarnaast werd<strong>en</strong> nog neg<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>kloosters vanuit het kapittel<br />
gevisiteerd. 6 Rond 1430 mislukte e<strong>en</strong> pog<strong>in</strong>g om het Hollands Kapittel bij dat van W<strong>in</strong>desheim<br />
<strong>in</strong> te lijv<strong>en</strong>. 7 Tijd<strong>en</strong>s het Utrechts schisma (1423-1442) kreeg het kapittel van de verschill<strong>en</strong>de<br />
De Nederlandse monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> kunst, ed. Wim D<strong>en</strong>slag<strong>en</strong> (Zeist: Rijksdi<strong>en</strong>st voor de<br />
Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg / Zwolle: Waanders, 2001), pp. 171-211 (p. 174-76).<br />
3<br />
D. van Heel, ‘De tertiariss<strong>en</strong> van het Utrechtsche Kapittel’, Archief Aartsbisdom Utrecht, 63 (1939), pp. 1-382;<br />
Ko<strong>en</strong> Goudriaan, ‘De derde orde van S<strong>in</strong>t Franciscus <strong>in</strong> het bisdom Utrecht: e<strong>en</strong> voorstudie’, Jaarboek voor<br />
Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 1 (1998), pp. 205-60; Hildo van Eng<strong>en</strong>, De derde orde van S<strong>in</strong>t-Franciscus <strong>in</strong> het<br />
middeleeuwse bisdom Utrecht. E<strong>en</strong> bijdrage tot de <strong>in</strong>stitutionele geschied<strong>en</strong>is van de Moderne Devotie (diss. Vrije<br />
Universiteit; Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2006).<br />
4<br />
Ko<strong>en</strong> Goudriaan, ‘Willem Cl<strong>in</strong>ckaert <strong>en</strong> de eerste jar<strong>en</strong> van het klooster D<strong>en</strong> Hem’, <strong>in</strong> Het klooster S<strong>in</strong>t Michiel<br />
<strong>in</strong> D<strong>en</strong> Hem buit<strong>en</strong> Schoonhov<strong>en</strong>, ed. F.H.J. van Aesch et al. (Schoonhov<strong>en</strong>: Historische Encyclopedie<br />
Krimp<strong>en</strong>erwaard, 1995), pp. 85-113 (p. 108).<br />
5<br />
Eelcko Ypma, Het g<strong>en</strong>eraal kapittel van Sion: zijn oorsprong, ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g (diss. Nijmeg<strong>en</strong>;<br />
Nijmeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht: Dekker & Van de Vegt, 1949); R.Th.M. van Dijk, ‘De bestuursvorm van het Kapittel van<br />
Sion: Hollands verzet teg<strong>en</strong> het W<strong>in</strong>desheims c<strong>en</strong>tralisme’, Archief voor de Geschied<strong>en</strong>is van de Katholieke Kerk<br />
<strong>in</strong> Nederland, 29 (1987), pp. 166-91; Goudriaan, ‘Willem Cl<strong>in</strong>ckaert’.<br />
6<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, pp. 54-55 <strong>en</strong> 85-87.<br />
7<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, p. 42; B.A. Vermaser<strong>en</strong>, Het klooster ‘Sancta Maria <strong>in</strong> Monte Sion’ tuss<strong>en</strong> Delft <strong>en</strong><br />
Rijswijk 1433-1574 (Pijnacker: G<strong>en</strong>ootschap Delfia Batavorum, 1981), pp. 41-43; Goudriaan, ‘Willem<br />
Cl<strong>in</strong>ckaert’, pp. 108-09; Ko<strong>en</strong> Goudriaan, ‘Het Lev<strong>en</strong> van Lidu<strong>in</strong>a <strong>en</strong> de Moderne Devotie’, Jaarboek voor<br />
Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is, 6 (2003), pp. 161-236 (pp. 175-77).<br />
90
kandidat<strong>en</strong> voor de bisschopszetel zijn privileges bekrachtigd, soms met lichte wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 8<br />
Het had to<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> officieel vast c<strong>en</strong>trum, want de functie van superior prior rouleerde,<br />
maar <strong>in</strong> de <strong>praktijk</strong> functioneerde D<strong>en</strong> Hem als hoofdklooster. Ook onder Claes Wit, e<strong>en</strong><br />
uitgesprok<strong>en</strong> krachtfiguur, was dit rond het midd<strong>en</strong> van de eeuw nog zo. Pas omstreeks 1460<br />
heeft het kapittel e<strong>en</strong> vaste hoofdzetel aangewez<strong>en</strong>. Dat werd het klooster Sion bij Rijswijk,<br />
omdat de to<strong>en</strong>malige superior prior daar toevallig vandaan kwam. In de statut<strong>en</strong> die <strong>in</strong> 1462<br />
werd<strong>en</strong> vastgesteld, is deze nieuwe bestuursvorm bekrachtigd. 9 Vanaf dat mom<strong>en</strong>t sprek<strong>en</strong> we<br />
van het Kapittel van Sion.<br />
Tabel 1 – Hollands kapittel: kroniek<strong>en</strong>, necrologia, cartularia 10<br />
Klooster: kroniek: necr.: cartul.:<br />
mann<strong>en</strong>, geïncorporeerd<br />
1. Schoonhov<strong>en</strong>, D<strong>en</strong> Hem (x) x xxx<br />
2. Gouda, Ste<strong>in</strong> x x -<br />
3. Delft/ Rijswijk, Sion - - -<br />
4. Brandwijk, Maart<strong>en</strong>sdonk - - -<br />
5. ’s-Grav<strong>en</strong>zande, Maria Magdal<strong>en</strong>a - - x<br />
6. Heiloo, Willebrord - x x<br />
7. Arnemuid<strong>en</strong>, H. Graf - - -<br />
vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd<br />
11. Leid<strong>en</strong>/Oegstgeest, Mariënpoel (x) x xxx<br />
12. Delft, Agnes - - x<br />
13. Amsterdam, Nieuwe Nonn<strong>en</strong> - - x<br />
14. Gouda, Margaretha x x x<br />
15. Gouda, Maria op de Gouwe - - x<br />
16. Amsterdam, Maria Magdal<strong>en</strong>a op het Spui - - -<br />
17. Haarlem, Zijlklooster - - x<br />
vrouw<strong>en</strong>, gevisiteerd<br />
21. Delft, Anna - - -<br />
22. Gouda, Maria Magdal<strong>en</strong>a - - -<br />
23. Leid<strong>en</strong>, Hiëronymus-Roma - - xx<br />
24. Noordwijk, Cathar<strong>in</strong>a-<strong>en</strong>-Barbara - - -<br />
25. Schoonhov<strong>en</strong>, Elisabeth - - -<br />
26. Vlaard<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, Caecilia - - -<br />
27. Amsterdam, Agnes x x -<br />
28. Gouda, Agnes - - -<br />
29. Zierikzee, Driekon<strong>in</strong>g<strong>en</strong> - - -<br />
Met de bronn<strong>en</strong>overlever<strong>in</strong>g uit deze 23 kloosters is het <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong> vrij droevig<br />
gesteld. Van verschill<strong>en</strong>de kloosters is vrijwel niets bewaard, van het latere hoofdklooster Sion<br />
heel we<strong>in</strong>ig <strong>en</strong> ook de nalat<strong>en</strong>schap van D<strong>en</strong> Hem valt teg<strong>en</strong> als gevolg van e<strong>en</strong> grote brand <strong>in</strong><br />
8<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, pp. 40-53.<br />
9<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, p. 57.<br />
10<br />
Voor details zie de Bijlage.<br />
91
1495. 11 Tabel 1 geeft e<strong>en</strong> overzicht van de nalat<strong>en</strong>schap <strong>in</strong> drie categorieën: kroniek<strong>en</strong>,<br />
necrologia <strong>en</strong> cartularia. Het Goudse Margarethaklooster is vrijwel als <strong>en</strong>ige <strong>in</strong> alle drie de<br />
categorieën verteg<strong>en</strong>woordigd. Het lijkt die positie te moet<strong>en</strong> del<strong>en</strong> met D<strong>en</strong> Hem <strong>en</strong> met<br />
Mariënpoel. Maar de kroniekjes van die twee kloosters zijn niet meer dan beknopte schetsjes<br />
van feit<strong>en</strong> uit de beg<strong>in</strong>periode, <strong>en</strong> van het necrologium van D<strong>en</strong> Hem is alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> excerpt<br />
bewaard. De kroniek van Ste<strong>in</strong> gaat eig<strong>en</strong>lijk niet over het klooster zelf, maar over het Land<br />
van Ste<strong>in</strong>, het district op de gr<strong>en</strong>s van Holland <strong>en</strong> het Sticht waar<strong>in</strong> het klooster lag. En het<br />
kroniekje van het Amsterdamse Agnesconv<strong>en</strong>t is laat, namelijk zesti<strong>en</strong>de-eeuws. In <strong>in</strong>tr<strong>in</strong>siek<br />
belang overtreft het kroniekje van het Margarethaklooster alles wat we <strong>in</strong> dit g<strong>en</strong>re uit het<br />
Hollands Kapittel over hebb<strong>en</strong>.<br />
2. INVENTARISNUMMER 95<br />
E<strong>en</strong> <strong>in</strong>teressant aspect van de nalat<strong>en</strong>schap van het Margarethaklooster is het gegev<strong>en</strong> dat het<br />
kroniekje één geheel vormt met het cartularium dat er <strong>in</strong> het handschrift, Goudse klooster -<br />
archiev<strong>en</strong> <strong>in</strong>v<strong>en</strong>tarisnummer 95, op volgt. Het belangwekk<strong>en</strong>de hiervan blijkt bij vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met het door Weiler uitgegev<strong>en</strong> handschrift uit het Doesburgse fraterhuis. 12 Ook dat ver<strong>en</strong>igt<br />
e<strong>en</strong> kroniek (voorafgegaan door e<strong>en</strong> beknopte dod<strong>en</strong>lijst) met e<strong>en</strong> cartularium, maar de<br />
codicologische analyse laat <strong>in</strong> dat geval duidelijk zi<strong>en</strong> dat het handschrift zoals wij het k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
is ontstaan uit twee tevor<strong>en</strong> zelfstandig functioner<strong>en</strong>de <strong>en</strong> onafhankelijk van elkaar ontworp<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>. Gruijs spreekt van e<strong>en</strong> ‘convoluut sam<strong>en</strong>gesteld uit twee codices’. 13 In het Goudse<br />
handschrift mak<strong>en</strong> de kroniek <strong>en</strong> het cartularium deel uit van één overkoepel<strong>en</strong>d ontwerp.<br />
De codicologische structuur van het Goudse handschrift (zie Tabel 2) levert <strong>en</strong>kele<br />
raadsels op die moeilijk oplosbaar zijn, zoals het feit dat de foliër<strong>in</strong>g, die oorspronkelijk lijkt,<br />
ononderbrok<strong>en</strong> doorloopt hoewel ettelijke blad<strong>en</strong> zijn weggesned<strong>en</strong>. Maar deze problem<strong>en</strong><br />
staan de <strong>in</strong>terpretatie <strong>in</strong> het kader van dit artikel niet <strong>in</strong> de weg: de oorspronkelijke opzet<br />
waarom het hier gaat, is helder g<strong>en</strong>oeg.<br />
Onbek<strong>en</strong>d is welke persoon schuil gaat achter hand A. Volg<strong>en</strong>s het kroniekje (beg<strong>in</strong>citaat)<br />
liet<strong>en</strong> de rector <strong>en</strong> de prior<strong>in</strong> het redigeerwerk do<strong>en</strong> door Lambert Willemsz, die we als de<br />
socius van de rector moet<strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong>. In het Holland Kapittel kreeg de regulier die<br />
biechtvader werd <strong>in</strong> e<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>klooster altijd e<strong>en</strong> metgezel mee, om red<strong>en</strong><strong>en</strong> die niet<br />
moeilijk zijn te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. 14 Aannemelijk is dat hij behalve de auteur van de kroniek ook die<br />
van de – hierna te behandel<strong>en</strong> – <strong>in</strong>leid<strong>en</strong>de notities <strong>in</strong> het cartularium was. Maar het<br />
handschrift is zeker ge<strong>en</strong> autograaf. Hand A behoort vermoedelijk toe aan één van de zev<strong>en</strong><br />
schrijfzusters van wie we de nam<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> omdat ze zich gezam<strong>en</strong>lijk bek<strong>en</strong>d mak<strong>en</strong> als<br />
kopiist<strong>en</strong> van de Collectarius van Petrus van Her<strong>en</strong>tals. 15<br />
11<br />
D. van Heel, ‘Het klooster der reguliere kanunnik<strong>en</strong> te D<strong>en</strong> Hem bij Schoonhov<strong>en</strong>’, Archief Aartsbisdom<br />
Utrecht, 69 (1950), pp. 164-98 (p. 167).<br />
12<br />
Arnhem, Gelders Archief, Oudarchief Doesburg, <strong>in</strong>v. 1. Necrologie, kroniek <strong>en</strong> cartularium c.a. van het fraterhuis<br />
te Doesburg (1432-1559), ed. A.G. Weiler (Leid<strong>en</strong>: Brill, 1974).<br />
13<br />
Necrologie, ed. Weiler, p. xxxiii.<br />
14<br />
Taal, Goudse kloosters, p. 41.<br />
15<br />
Gouda, SAMH, Librije, nr. 159. G.I. Lieft<strong>in</strong>ck, ‘Enige problem<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot gedateerde Goudse<br />
handschrift<strong>en</strong> ’, <strong>in</strong> Opstell<strong>en</strong> door vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> collega’s aangebod<strong>en</strong> aan Dr. F.K.H. Kossmann (D<strong>en</strong> Haag:<br />
Nijhoff, 1958), pp. 139-54; Gerrit Noordzij, ‘Die Hände der sieb<strong>en</strong> Schwestern’, Nederlands Archief voor<br />
Kerkgeschied<strong>en</strong>is 56 (1975/6), pp. 180-88; Jan Willem Kle<strong>in</strong>, ‘Marg<strong>in</strong>ale problem<strong>en</strong>. P<strong>en</strong>werk <strong>in</strong> <strong>en</strong>kele Goudse<br />
handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> drukk<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> Middeleeuwse handschrift<strong>en</strong>kunde <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> 1988, ed. Jos M.M. Hermans<br />
(Grave: Alfa, 1989), pp. 97-114 (p. 102).<br />
92
Tabel 2 – Gouda, SAMH, kloosters <strong>in</strong>v. 95<br />
katern I: 3 bifolia (ongefol.)<br />
hand A, met <strong>en</strong>kele latere toevoeg<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: <strong>in</strong>houdsopgave<br />
katern II: 4 bifolia (fol. 1-8)<br />
f. 1r-6v: hand A: kroniek<br />
1r-v: Prefatio<br />
1v-6v: narratief deel met oorkond<strong>en</strong><br />
f. 7r-8v: <strong>en</strong>kele akt<strong>en</strong> later bijgeschrev<strong>en</strong><br />
katern III: 4 bifolia (fol. 9-16)<br />
f. 9r-14v: hand A: r<strong>en</strong>tebriev<strong>en</strong> etcetera<br />
‘In sequ<strong>en</strong>tibus ponuntur redditus pro b<strong>en</strong>eficiis et memoriis perpetue deputati’ (9r)<br />
f. 14v (rest) – 16v: akt<strong>en</strong> later bijgeschrev<strong>en</strong><br />
katern IV: 4 bifolia, <strong>en</strong>kele blad<strong>en</strong> weggesned<strong>en</strong> (fol. 17-23)<br />
f. 19 <strong>en</strong> elders: hand A,<br />
mer<strong>en</strong>deel: latere hand<strong>en</strong><br />
katern V: 4 bifolia; de eerste 4 blad<strong>en</strong> weggesned<strong>en</strong> (fol. 25-28)<br />
jongere hand<strong>en</strong>, maar:<br />
f. 26 (hand A) ‘Sequuntur redditus agrorum sive domorum preter b<strong>en</strong>eficia’<br />
katern VI: 4 bifolia, <strong>en</strong>kele blad<strong>en</strong> weggesned<strong>en</strong> (fol. 28bis-33)<br />
jongere hand<strong>en</strong><br />
In het citaat aan het beg<strong>in</strong> van deze bijdrage 16 word<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd: de<br />
kroniek<strong>en</strong> (cronicas, <strong>in</strong> het meervoud, dus zoiets als de wederwaardighed<strong>en</strong>), de sticht<strong>in</strong>gs -<br />
oorkond<strong>en</strong> <strong>en</strong> privileges, de r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met weldad<strong>en</strong> (b<strong>en</strong>eficia) <strong>en</strong> memoriën<br />
(memoriae) <strong>en</strong> de overige r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Kunn<strong>en</strong> we ze <strong>in</strong> het handschrift terugv<strong>in</strong>d<strong>en</strong>? Voor het<br />
antwoord op deze vraag hebb<strong>en</strong> we houvast aan de <strong>in</strong>houdsopgave vóór <strong>in</strong> het handschrift. 17<br />
Daar wordt nog gesprok<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> voorrede (prefatio) op heel het werk, gevolgd door de<br />
sticht<strong>in</strong>gsgeschied<strong>en</strong>is van het klooster (<strong>in</strong>choatio), waarop de sticht<strong>in</strong>gsbriev<strong>en</strong> <strong>en</strong> privileges<br />
volg<strong>en</strong> met daar<strong>in</strong> geïnsereerd de cronice. Deze aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn toereik<strong>en</strong>d om de<br />
oorspronkelijke structuur van het handschrift op het spoor te kom<strong>en</strong>. Katern II bevat de<br />
kroniek . Daarb<strong>in</strong>n<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we <strong>in</strong>derdaad e<strong>en</strong> theologisch gekleurde prefatio onderscheid<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> uitvoeriger narratief gedeelte als omlijst<strong>in</strong>g van de sticht<strong>in</strong>gsoorkonde <strong>en</strong> e<strong>en</strong> reeks<br />
privileges . Dit katern werd aanvankelijk niet helemaal opgevuld om <strong>in</strong> katern III met e<strong>en</strong> nieuw<br />
hoofdonderdeel te kunn<strong>en</strong> beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>, de redditus pro b<strong>en</strong>eficiis et memoriis perpetue deputati.<br />
De eerste zes folia zijn dan heel regelmatig opgezet, daarna beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de moeilijkhed<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
vorm van weggesned<strong>en</strong> blad<strong>en</strong> <strong>en</strong> van het opduik<strong>en</strong> van jongere hand<strong>en</strong>. De onregelmatigheid,<br />
gevolg van latere bewerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het cartularium, zet zich voort <strong>in</strong> katern IV <strong>en</strong> het beg<strong>in</strong> van<br />
16<br />
Zie p. 89.<br />
17<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 0 r : ‘Tabula omnium subsequ<strong>en</strong>tium litterarum et primo fundationis et privilegiorum.<br />
In primis premittitur quedam prefatio totius operis cui annectitur <strong>in</strong>choatio sive fundatio monasterii<br />
seu loci ad honorem Dei omnipot<strong>en</strong>tis et beate Margarete virg<strong>in</strong>is per Machteldim Casijns procurata. De<strong>in</strong>de subnectuntur<br />
littere fundationis ac privilegiorum quibus cronice domus seu conv<strong>en</strong>tus breviter secundum ord<strong>in</strong>em<br />
<strong>in</strong>terseruntur.’<br />
93
katern V. Maar dan verschijnt op fol. 26, merkwaardig g<strong>en</strong>oeg nu níet aan het beg<strong>in</strong> van katern<br />
V, hand A opnieuw met de redditus agrorum sive domorum preter b<strong>en</strong>eficia, de overige r<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die niet op weldad<strong>en</strong> berust<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar ge<strong>en</strong> memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over staan. We kunn<strong>en</strong> dus<br />
alle aangekondigde onderdel<strong>en</strong> zonder moeite id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong>.<br />
3. DE KRONIEK<br />
Het handschrift op<strong>en</strong>t dus met de kloosterkroniek. De auteur probeert aan de geschied<strong>en</strong>is<br />
van het klooster allure te gev<strong>en</strong> door deze <strong>in</strong> e<strong>en</strong> universeel-historische context te plaats<strong>en</strong>.<br />
Hij beschrijft de triomfantelijke gang van het licht van de kuisheid, Gods grote gave aan de<br />
m<strong>en</strong>sheid, door de wereldgeschied<strong>en</strong>is vanaf de schepp<strong>in</strong>g, totdat het de uithoek<strong>en</strong> van de<br />
aarde bereikt, het quasi onbewoonbare Holland, <strong>en</strong> uite<strong>in</strong>delijk zelfs doordr<strong>in</strong>gt tot <strong>in</strong> Gouda.<br />
Daar verlichtte de kuisheid het hart van de matrona Machteld Cosijns. Ook de uitw<strong>en</strong>dige<br />
vormgev<strong>in</strong>g is erop gericht de start van het handschrift bijzonder cachet te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. Begonn<strong>en</strong><br />
wordt met e<strong>en</strong> royale <strong>in</strong>itiaal <strong>in</strong> de stijl van het Margarethap<strong>en</strong>werk, dat nog uit vier andere<br />
handschrift<strong>en</strong> van het klooster bek<strong>en</strong>d is. 18 Het wereldhistorische beg<strong>in</strong>, dat sterk theologisch<br />
is gelad<strong>en</strong>, kan geïd<strong>en</strong>tificeerd word<strong>en</strong> als de eerder g<strong>en</strong>oemde prefatio; bij de komst van de<br />
kuisheid <strong>in</strong> Gouda schakel<strong>en</strong> we over op de <strong>in</strong>choatio <strong>en</strong> vervolg, de eig<strong>en</strong>lijke geschied<strong>en</strong>is<br />
van het klooster. Maar <strong>in</strong> beide onderdel<strong>en</strong> treff<strong>en</strong> we dezelfde gedacht<strong>en</strong>gang<strong>en</strong> aan.<br />
Allereerst v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> specifieke theologie over schepp<strong>in</strong>g <strong>en</strong> m<strong>en</strong>sheid. Daar<strong>in</strong> wordt<br />
de neoplatoons get<strong>in</strong>te gedachte van de schepp<strong>in</strong>g als e<strong>en</strong> uittred<strong>en</strong> of uitstral<strong>en</strong> van het<br />
goddelijke licht gecomb<strong>in</strong>eerd met de aristotelische idee van het hylomorfisme: de verklar<strong>in</strong>g<br />
van het ontstaan van de werkelijkheid door de comb<strong>in</strong>atie van de vorm<strong>en</strong>, opgevat als<br />
gedacht<strong>en</strong> van God, met de materie. Deze specifieke comb<strong>in</strong>atie lijkt k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor de<br />
theologie van de doctor seraphicus, S<strong>in</strong>t Bonav<strong>en</strong>tura. 19<br />
Het tweede dat <strong>in</strong> de kroniek opvalt is e<strong>en</strong> geprononceerde theologie van de geschied<strong>en</strong>is,<br />
die onder het perspectief van de vooruitgang wordt gezi<strong>en</strong>. Die wordt afgemet<strong>en</strong> aan de kracht<br />
waarmee het licht van de maagdelijkheid of kuisheid <strong>in</strong> de wereld straalt. In de eerste periode<br />
van de geschied<strong>en</strong>is had God slechts we<strong>in</strong>ig vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op aarde. H<strong>en</strong>och was één van h<strong>en</strong>,<br />
maar er was niemand die maagdelijk bleef tot het e<strong>in</strong>d van zijn lev<strong>en</strong>. Vanwege hun slechtheid<br />
stuurde God de zondvloed over de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> redde alle<strong>en</strong> Noach <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong>. Daarna<br />
maakte de m<strong>en</strong>sheid e<strong>en</strong> nieuwe start <strong>en</strong> leefde voortaan e<strong>en</strong> sterker gediscipl<strong>in</strong>eerd lev<strong>en</strong>.<br />
Sommig<strong>en</strong> bewaard<strong>en</strong> hun maagdelijkheid gedur<strong>en</strong>de al hun lev<strong>en</strong>sdag<strong>en</strong>, zoals de profeet<br />
Elia. De zon van Gods g<strong>en</strong>ade, die lang achter de wolk<strong>en</strong> verschol<strong>en</strong> was geweest, g<strong>in</strong>g steeds<br />
sterker schijn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> per <strong>in</strong>crem<strong>en</strong>ta temporis – met het voortschrijd<strong>en</strong> van de tijdsfas<strong>en</strong> –<br />
raakte de maagdelijkheid steeds meer verbreid. E<strong>en</strong> voorlopig hoogtepunt werd bereikt met het<br />
optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> de regelgev<strong>in</strong>g van S<strong>in</strong>t Franciscus. Met die <strong>in</strong>crem<strong>en</strong>ta temporis lijkt <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s<br />
verkort<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong> verwez<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> schema van zes of zev<strong>en</strong> aetates – wereldtijdperk<strong>en</strong> –,<br />
waarbij ge<strong>en</strong> verschil wordt gemaakt tuss<strong>en</strong> de period<strong>en</strong> vóór <strong>en</strong> die na het verloss<strong>in</strong>gswerk van<br />
Christus. E<strong>en</strong> dergelijk schema van tijdvakk<strong>en</strong> gaat terug op August<strong>in</strong>us, maar bij hem is met<br />
de komst van Christus de volheid der tijd<strong>en</strong> aangebrok<strong>en</strong>, zodat er na het <strong>in</strong>tred<strong>en</strong> van het zesde<br />
tijdvak met de Incarnatie ge<strong>en</strong> vooruitgang meer is. 20 In de twaalfde eeuw begonn<strong>en</strong> theolog<strong>en</strong><br />
18<br />
Kle<strong>in</strong>, ‘Marg<strong>in</strong>ale problem<strong>en</strong>’, pp. 100-02.<br />
19<br />
J.M. Hammond, ‘St. Bonav<strong>en</strong>ture’, <strong>in</strong> New Catholic Encyclopedia vol. 2 (Farm<strong>in</strong>gton Hills, Mich.: Gale, 2003),<br />
pp. 479-93. Zie ook J. Ratz<strong>in</strong>ger, ‘Licht und Erleuchtung. Erwägung<strong>en</strong> zu Stellung und Entwicklung des Themas<br />
<strong>in</strong> der ab<strong>en</strong>dländisch<strong>en</strong> Geistesgeschichte’, Studium G<strong>en</strong>erale, 13 (1960), pp. 368-78.<br />
20<br />
Joseph Ratz<strong>in</strong>ger, The Theology of History <strong>in</strong> St. Bonav<strong>en</strong>ture, vert. Z. Hayes (Chicago: Franciscan Herald<br />
Press, 1971), pp. 95-96.<br />
94
aan dat concept te knag<strong>en</strong>, omdat het e<strong>en</strong> positieve waarder<strong>in</strong>g voor bijvoorbeeld monastieke<br />
vernieuw<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de eig<strong>en</strong> tijd <strong>in</strong> de weg stond. 21 Maar de belangrijkste getuige voor dit<br />
progressieschema wordt gevormd door de Collationes <strong>in</strong> Hexaemeron van Bonav<strong>en</strong>tura. 22 Het<br />
feit dat Bonav<strong>en</strong>tura tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> provid<strong>en</strong>tiële rol toek<strong>en</strong>de aan S<strong>in</strong>t Franciscus – van wie hij de<br />
officiële biograaf was – is e<strong>en</strong> extra aanwijz<strong>in</strong>g dat we bij deze geschiedtheologie opnieuw met<br />
<strong>in</strong>vloed van Bonav<strong>en</strong>tura rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> derde punt <strong>in</strong> het kroniekje dat aandacht verdi<strong>en</strong>t, is de manier waarop het de<br />
specifieke voorgeschied<strong>en</strong>is van het Margarethaklooster <strong>en</strong> van het Hollands Kapittel<br />
behandelt . S<strong>in</strong>t Franciscus speelt daar<strong>in</strong> de hoofdrol. De kerkvaders – aldus Lambert Willemsz<br />
– nam<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> ter bescherm<strong>in</strong>g van de schat die aan de m<strong>en</strong>sheid was toevertrouwd, de<br />
kuisheid, des te meer to<strong>en</strong> ook het zwakke geslacht aan deze schat deel kreeg. Daarom<br />
ontwierp<strong>en</strong> ze monastieke regels, waarbij ze rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g hield<strong>en</strong> met de diversiteit van de<br />
omstandighed<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> leefd<strong>en</strong>. Zo gaf Franciscus –zijn naam is de énige die hier valt<br />
– niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> regel aan de volmaakt<strong>en</strong>, maar t<strong>en</strong> behoeve van de gehuwd<strong>en</strong> ontwierp hij e<strong>en</strong><br />
aangepaste regel <strong>en</strong> noemde die de status de p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia. Maar e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>igte maagd<strong>en</strong> achtte<br />
deze staat ook voor zichzelf geschikt. Ze vroeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> van paus Nicolaas IV verlof<br />
om de regel van de derde orde (want daarover gaat het natuurlijk) te mog<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> onder<br />
toevoeg<strong>in</strong>g van de gelofte van kuisheid, ‘zodat ook uit de duisternis van het huwelijk het licht<br />
van de kuisheid zou schijn<strong>en</strong>’ 23 voegt Lambert Willemsz er niet erg logisch aan toe.<br />
Dit vraagt om twee punt<strong>en</strong> van comm<strong>en</strong>taar. Allereerst is de voorstell<strong>in</strong>g van zak<strong>en</strong><br />
geforceerd <strong>en</strong> anachronistisch. Met de verwijz<strong>in</strong>g naar Nicolaas IV wordt gedoeld op de bul<br />
Supra montem van 1289. 24 Daar<strong>in</strong> werd de aan Franciscus toegeschrev<strong>en</strong> derde regel <strong>in</strong> zijn<br />
oorspronkelijke vorm, voor lek<strong>en</strong> ín de wereld, goedgekeurd. De aanpass<strong>in</strong>g ervan aan de<br />
situatie van religieuz<strong>en</strong>-<strong>in</strong>-geme<strong>en</strong>schap met toevoeg<strong>in</strong>g van de gelofte van kuisheid komt pas<br />
<strong>in</strong> 1401 met de bul Hiis que div<strong>in</strong>i cultus, die specifiek was bestemd voor het Kapittel van<br />
Utrecht. 25 Lambert Willemsz projecteert dus de eig<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te voorgeschied<strong>en</strong>is op S<strong>in</strong>t<br />
Franciscus. In de tweede plaats ziet hij de derde regel ‘zonnig’ <strong>in</strong> – zelfs letterlijk –: zij is ge<strong>en</strong><br />
gebrekkige versie van e<strong>en</strong> echt monastieke regel, maar e<strong>en</strong> hele verbeter<strong>in</strong>g vergelek<strong>en</strong> bij het<br />
huwelijk.<br />
Dit laatste lijkt vergezocht, maar is dat toch niet, zoals blijkt uit het vervolg. ‘Nadat de<br />
zusters van S<strong>in</strong>t-Margaretha e<strong>en</strong> tijdlang loffelijk (laudabiliter) als tertiariss<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> geleefd,<br />
begon de zon der gerechtigheid nog sterker te schijn<strong>en</strong>, zodat het hart van de zusters des te meer<br />
straalde <strong>in</strong> de k<strong>en</strong>nis van God’, 26 <strong>en</strong> dus nam<strong>en</strong> ze <strong>in</strong> 1423 de regel van August<strong>in</strong>us aan. Ook<br />
hier weer de zonnige kant: het is Gods g<strong>en</strong>ade die ze op e<strong>en</strong> hoger plan br<strong>en</strong>gt. Dat is andere<br />
taal dan <strong>in</strong> de ar<strong>en</strong>ga van het bisschoppelijke privilege waarmee de tertiariss<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1418<br />
toestemm<strong>in</strong>g kreg<strong>en</strong> om tot de regel van August<strong>in</strong>us over te gaan. 27 Daar<strong>in</strong> wordt deze stap<br />
voorgesteld als e<strong>en</strong> noodzakelijke voorzorg teg<strong>en</strong> het verval dat onherroepelijk <strong>in</strong>treedt<br />
21<br />
Ratz<strong>in</strong>ger, Theology of History, pp. 97vv.<br />
22<br />
Dit werk is de hoofdbron voor Ratz<strong>in</strong>ger’s Theology of History.<br />
23<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 1 v : ‘ut etiam de t<strong>en</strong>ebris matrimonialibus lum<strong>en</strong> virg<strong>in</strong>itatis spl<strong>en</strong>desceret.’<br />
24<br />
Editie: Bullarium Franciscanum, ed. J.H. Sbaralea. Deel IV (Rome 1768), pp. 94-97; H.J. Barnouw, ‘De regel<br />
<strong>en</strong> de statut<strong>en</strong> der tertiariss<strong>en</strong> van het Utrechtsche Kapittel’, <strong>in</strong> Kerkhistorische opstell<strong>en</strong> van het gezelschap S.S.S.<br />
’s-Grav<strong>en</strong>hage 1914), pp. 76-95. Vertal<strong>in</strong>g: G.P. Freeman, ‘Supra montem. Vertal<strong>in</strong>g van de officiële Regel voor<br />
de P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit 1289’, Franciscaans Lev<strong>en</strong>. Tijdschrift tot verdiep<strong>in</strong>g <strong>en</strong> vernieuw<strong>in</strong>g van de franciskaanse<br />
beweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Nederland <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong>, 72 (1989), pp. 97-111.<br />
25<br />
Van Eng<strong>en</strong>, De derde orde van S<strong>in</strong>t-Franciscus, pp. 116-18.<br />
26<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 5 r (verkort weergegev<strong>en</strong>).<br />
27<br />
Editie: Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, pp. 122-27 (p. 123).<br />
95
wanneer de broeders <strong>en</strong> zusters nog langer wordt toegestaan te lev<strong>en</strong> met losse teugels –<br />
laxatis hab<strong>en</strong>is –: onder de derde regel dus!<br />
Het eig<strong>en</strong>aardige van de visie van Lambert Willemsz wordt nog duidelijker wanneer we<br />
deze met de standaardhistoriografie van de Moderne Devotie vergelijk<strong>en</strong>, zoals we die v<strong>in</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> het Chronicon W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se van Johannes Busch. 28 Daar<strong>in</strong> speelt Geert Grote de hoofdrol<br />
als stichter van de moderna devotio, maar die vroomheid van de eig<strong>en</strong> tijd wordt toch gezi<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> tijdelijke onderbrek<strong>in</strong>g van het verval waaraan de verouder<strong>en</strong>de wereld, de mundus<br />
s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>s, onontkoombaar onderhevig is: goddank staat het geestelijk lev<strong>en</strong> s<strong>in</strong>ds Geert Grote<br />
nu al twee (of drie) g<strong>en</strong>eraties op e<strong>en</strong> hoog peil, maar hoe lang zal dit nog dur<strong>en</strong>?<br />
Terug naar Lambert Willemsz. Op het eerste gezicht is het vreemd dat hij <strong>in</strong> zijn Prefatio<br />
wel de persoon van Franciscus noemt <strong>in</strong> verband met de tuss<strong>en</strong>periode waar<strong>in</strong> het conv<strong>en</strong>t<br />
tot de derde orde behoorde, maar aan August<strong>in</strong>us stilzwijg<strong>en</strong>d voorbijgaat. E<strong>en</strong> mogelijke<br />
verklar<strong>in</strong>g zou kunn<strong>en</strong> zijn dat hij dan de l<strong>in</strong>eaire progressie van zijn relaas had moet<strong>en</strong><br />
onderbrek<strong>en</strong> . August<strong>in</strong>us met zijn monastieke regel kwam immers vroeger dan Franciscus met<br />
zijn semi-monastieke.<br />
Overig<strong>en</strong>s is Lambert Willemsz wel zo eerlijk ook de crisis van het heel rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong><br />
uit de doek<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> compleet met haar oorzaak, de on<strong>en</strong>igheid tuss<strong>en</strong> rector <strong>en</strong> prior<strong>in</strong>.<br />
Maar hij stelt dit voor als e<strong>en</strong> tijdelijke onderbrek<strong>in</strong>g van de opgaande lijn, als e<strong>en</strong> kortstondig<br />
schuilgaan van de zon achter de wolk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>in</strong>digt met het verslag van het herstel onder Claes<br />
Wit <strong>en</strong> zijn opvolger. 29 En daarmee zijn we bij het beg<strong>in</strong> terug: de opdracht tot het schrijv<strong>en</strong> van<br />
de kroniek ad posterorum memoriam. Dit kan niet anders betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dan dat aan het nageslacht<br />
het hoopvolle én verplicht<strong>en</strong>de karakter van de geschied<strong>en</strong>is wordt voorgehoud<strong>en</strong>.<br />
Uit de <strong>in</strong> het voorafgaande gegev<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>in</strong>g wordt ook wel duidelijk dat het bij deze<br />
geschied<strong>en</strong>is niet alle<strong>en</strong> om het eig<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>t gaat, maar om heel het Kapittel. De aankomst<br />
van het licht der kuisheid <strong>in</strong> Holland wordt met zoveel woord<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> de onjuiste<br />
voorstell<strong>in</strong>g van zak<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot de derde regel heeft alle<strong>en</strong> z<strong>in</strong> teg<strong>en</strong> de achtergrond<br />
van het Kapittel van Utrecht waaruit het Hollandse kapittel is voortgekom<strong>en</strong>. De aansluit<strong>in</strong>g<br />
van het Margarethaconv<strong>en</strong>t bij het Hollands kapittel wordt <strong>in</strong> detail verteld, waarbij ook de<br />
groepsspecifieke technische term colligatio valt. 30 Dat de door Lambert Willemsz gepres<strong>en</strong>teerde<br />
visie op de geschied<strong>en</strong>is repres<strong>en</strong>tatief is voor de opvatt<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> dat kapittel valt bij gebrek<br />
aan bronn<strong>en</strong> niet te bewijz<strong>en</strong>. Maar uitsluit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we het ook niet, al was het maar alle<strong>en</strong><br />
omdat Lambert Willemsz <strong>in</strong> het necrologium de socius van Claes Wit wordt g<strong>en</strong>oemd, met wie<br />
hij de memoria deelde. 31 Hij kwam dus niet pas met Heyman Florisz naar Gouda, maar al onder<br />
de sterke man van het kapittel zelf.<br />
28<br />
Johannes Busch, Chronicon W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se und Liber de reformatione monasteriorum, ed. K Grube (Halle:<br />
H<strong>en</strong>del, 1886; repr. herdruk Farnborough: Gregg, 1968), pp. 245-47. Zie ook N. Staubach, ‘Das Wunder der<br />
Devotio Moderna. Neue Aspekte im Werk des W<strong>in</strong>desheimer Geschichtsschreibers Johannes Busch’, <strong>in</strong><br />
W<strong>in</strong>desheim 1395-1995. Kloosters, tekst<strong>en</strong>, <strong>in</strong>vloed<strong>en</strong>. Voordracht<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het <strong>in</strong>ternationale congres<br />
‘600 jaar Kapittel van W<strong>in</strong>desheim’ 27 mei 1995 te Zwolle, ed. A.J. H<strong>en</strong>drikman (Nijmeg<strong>en</strong>: Katholieke<br />
Universiteit, 1996), pp. 170-85; Bertram Lesser, Johannes Busch: Chronist der Devotio moderna. Werkstruktur,<br />
Überlieferung, Rezeption (Frankfurt: Peter Lang, 2004), pp. 209-58. A.E. Jostes, Die Historisierung der Devotio<br />
moderna im 15. und 16. Jahrhundert. Verbandsbewusstse<strong>in</strong> und Selbstverständnis <strong>in</strong> der W<strong>in</strong>desheimer<br />
Kongregation (diss. Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> 2008).<br />
29<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 5 v .<br />
30<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 5 r .<br />
31<br />
Lond<strong>en</strong>, British Library (BL), Harley MSS, 2939, fol. 6 v (15 juni): ‘patris Nycolai prioris canonicorum<br />
regularium domus sancti Michaelis prope Sco<strong>en</strong>hoviam ac quondam rectoris nostri precipui tam <strong>in</strong> spiritualibus<br />
quam <strong>in</strong> temporalibus promotorisque domus nostre carissimi cum socio suo dom<strong>in</strong>o Lamberto Wilhelmi.’<br />
96
4. HET CARTULARIUM<br />
Het cartulariumgedeelte van handschrift Kloosterarchiev<strong>en</strong> 95 bevat afschrift<strong>en</strong> van<br />
oorkond<strong>en</strong> , die <strong>in</strong> drie grote blokk<strong>en</strong> uite<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>: de sticht<strong>in</strong>gsbrief plus privilegiën die<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> als ruggegraat voor de kroniek, de r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mét <strong>en</strong> de r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zonder verplicht<strong>in</strong>g tot<br />
teg<strong>en</strong>prestatie <strong>in</strong> de dod<strong>en</strong>cultus.<br />
We bezi<strong>en</strong> die tweede hoofdafdel<strong>in</strong>g nu wat nader. Deze heeft e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g, waar<strong>in</strong><br />
nog e<strong>en</strong>s glashelder wordt gemaakt waarom het gaat. Ter eeuwige her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g – perpetua<br />
memoria – word<strong>en</strong> de person<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd die aan het klooster weldad<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bewez<strong>en</strong> pro<br />
sua suorumque perpetua memoria, zodat het nageslacht weet waartoe het tot <strong>in</strong> eeuwige tijd<strong>en</strong><br />
verplicht is. 32 In hetge<strong>en</strong> volgt zijn de oorkond<strong>en</strong> dan b<strong>en</strong>efactor-gewijs geord<strong>en</strong>d. In totaal<br />
word<strong>en</strong> <strong>in</strong> de oorspronkelijke tekst zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers vermeld met 37 oorkond<strong>en</strong>. De<br />
weldo<strong>en</strong>ers word<strong>en</strong> <strong>in</strong>dividueel geïntroduceerd met e<strong>en</strong> korte typer<strong>in</strong>g van hun persoon, van de<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> van de liturgische verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die er teg<strong>en</strong>over staan. Zo zijn <strong>en</strong>kele r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan<br />
het klooster vermaakt door Hugo Dapper, de ‘vader van onze zuster Machteld’, met het bed<strong>in</strong>g<br />
dat jaarlijks vijftig ‘stapelkaersk<strong>en</strong>s’ aan de zusters zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgedeeld. 33 Andere r<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> aangekocht voor honderd Bourgondische schild<strong>en</strong>, aan het klooster gelegateerd door<br />
dek<strong>en</strong> Arnold Bruun, onder bepal<strong>in</strong>g dat steeds op zijn verjaardag e<strong>en</strong> vigilie gehoud<strong>en</strong> zou<br />
word<strong>en</strong>. 34<br />
Voor e<strong>en</strong> cartularium met bezitstitels is dit e<strong>en</strong> zeldzame ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g. Voorzover kon word<strong>en</strong><br />
nagegaan wordt zij <strong>in</strong> ge<strong>en</strong> van de andere cartularia uit kloosters van het Hollands kapittel<br />
aangetroff<strong>en</strong> . Gebruikelijker is dat e<strong>en</strong> registrum procuratorum de oorkond<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>t <strong>in</strong> functie<br />
van het materieel beheer. E<strong>en</strong> voorbeeld is het registrum van D<strong>en</strong> Hem, dat <strong>in</strong> hoofdzaak e<strong>en</strong><br />
geografische ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g naar ligg<strong>in</strong>g van de akkers <strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> hanteert (zie Tabel 3).<br />
Voor r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>briev<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g naar vervaldatum gebruikelijk. Dicht <strong>in</strong> de buurt van<br />
het Goudse cartularium komt wel de ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g die <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw werd<br />
toegepast <strong>in</strong> het Amsterdamse kartuizerklooster. Deze is geanalyseerd door Bas de Melker. 35 In<br />
dit geval zijn er twee afzonderlijke registers. Het eerste is e<strong>en</strong> liber b<strong>en</strong>efactorum (de term is<br />
niet aan de bron zelf ontle<strong>en</strong>d), met daar<strong>in</strong> drie hoofdafdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: b<strong>en</strong>eficia van particulier<strong>en</strong>,<br />
elemos<strong>in</strong>e van particulier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficia van andere kloosters. Met name <strong>in</strong><br />
het eerste onderdeel word<strong>en</strong> de bezitt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het klooster sch<strong>en</strong>kergewijs opgevoerd, maar<br />
wel <strong>in</strong> de vorm van ‘post<strong>en</strong>’, dus van korte vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Daarnaast werd e<strong>en</strong> cartularium<br />
aangelegd waar<strong>in</strong> de oorkond<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> afgeschrev<strong>en</strong> naar herkomst. ‘Dat<br />
weerspiegelde de primaire behoefte van het klooster rond 1400 om de band tuss<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>ker,<br />
gift <strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de oorkond<strong>en</strong> zichtbaar te houd<strong>en</strong>’. 36 Per sch<strong>en</strong>ker was de ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g zó dat<br />
eerst de oorkonde van de eig<strong>en</strong>lijke overdracht aan het klooster werd afgeschrev<strong>en</strong>, daarna de<br />
retroakta. E<strong>en</strong> verschil met Gouda is dat hier de biografische notities ontbrek<strong>en</strong>.<br />
32<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 9 r : ‘In sequ<strong>en</strong>tibus ponuntur redditus pro b<strong>en</strong>eficiis et memoriis perpetue<br />
deputati.Ad perpetuam rei memoriam hic <strong>in</strong> secundo loco redditus b<strong>en</strong>eficiorum <strong>in</strong>seruntur quos certe persone<br />
<strong>in</strong>frascripti nostro conv<strong>en</strong>tui pro sua suorumque perpetua memoria legaverunt seu deputaverunt, ut sciant posteri<br />
nostri quantum a s<strong>in</strong>gulis b<strong>en</strong>efactoribus receperunt et ad quid pro talibus b<strong>en</strong>eficiis perpetuis temporibus se<br />
obligaverunt.’<br />
33<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 10: ‘pater sororis nostre Machteldis.’<br />
34<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 9 v .<br />
35<br />
B.R. de Melker, ‘Structuur <strong>en</strong> g<strong>en</strong>ese van het liber b<strong>en</strong>efactorum van het kartuizerklooster bij Amsterdam’,<br />
Jaarboek Amstelodamum, 81 (1989), pp. 1-28; Idem, ‘Het cartularium van het Karthuizerklooster <strong>en</strong> zijn plaats<br />
b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kloosteradm<strong>in</strong>istratie, 1401/2-1537’, <strong>in</strong> Oorkond<strong>en</strong>boek van het Karthuizerklooster St.-Andries-ter-zaliger-Hav<strong>en</strong><br />
bij Amsterdam 1392-1579, ed. R. Bessem (Amsterdam: Geme<strong>en</strong>tearchiefdi<strong>en</strong>st, 1997), pp. 25-53.<br />
36<br />
De Melker, ‘Cartularium’, p. 33.<br />
97
Tabel 3 – Cartularium klooster D<strong>en</strong> Hem 37<br />
1: Item dit syn die copi<strong>en</strong> vande ewighe r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> briev<strong>en</strong> op lant off op huys<strong>en</strong> <strong>en</strong>de erv<strong>en</strong>. Ind<strong>en</strong> eerst<strong>en</strong><br />
van die nobel<strong>en</strong> sta<strong>en</strong>de op lant <strong>in</strong> Berchambocht.<br />
9: Item dit syn die copi<strong>en</strong> der r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> briev<strong>en</strong> van ewighe erffpacht gheleg<strong>en</strong> op versch<strong>en</strong><strong>en</strong> [?] pleck<strong>en</strong>.<br />
23: Erfpacht an die Vlist<br />
29: Erfpacht <strong>in</strong> Meerkerck<br />
35: Item die copi<strong>en</strong> van ewighe r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sta<strong>en</strong>de op landt <strong>in</strong> Berchambocht.<br />
53: Dit syn die copi<strong>en</strong> van ewighe r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> briev<strong>en</strong> sta<strong>en</strong>de op huys<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> der stede van Sco<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>.<br />
61: Ewighe r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> briev<strong>en</strong> op huys<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> der Goude.<br />
65: Dit syn die copi<strong>en</strong> van losr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong>d<strong>en</strong> eerst<strong>en</strong> <strong>in</strong> Berchambocht.<br />
74: Item losr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> Bo<strong>en</strong>repas.<br />
79: Item losr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> Wijngaerd<strong>en</strong>.<br />
98: Item losr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> Langerack.<br />
98: Item losr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> Gor<strong>in</strong>chem.<br />
Het cartularium van het Margarethaklooster is dus georganiseerd <strong>in</strong> functie van de herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<br />
van de weldo<strong>en</strong>ers, niet <strong>in</strong> die van het goeder<strong>en</strong>beheer. Maar het moest toch ook vanaf het beg<strong>in</strong><br />
wel degelijk di<strong>en</strong>st do<strong>en</strong> als hulpmiddel bij de adm<strong>in</strong>istratie. Hiermee hangt de aanwezigheid<br />
van katern I sam<strong>en</strong>. Dit is de <strong>in</strong>houdsopgave, die bij de oorspronkelijke opzet behoort, zoals<br />
blijkt uit het feit dat de term<strong>in</strong>ologie die hier wordt gebezigd voor de verschill<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong><br />
van het handschrift, consist<strong>en</strong>t is met die <strong>in</strong> de rest van het manuscript. 38 Behalve de geciteerde<br />
Latijnstalige beg<strong>in</strong>notitie zijn de rubriek<strong>en</strong> <strong>in</strong> de <strong>in</strong>houdsopgave <strong>in</strong> het Nederlands, <strong>en</strong> bij de<br />
rubriek ‘scep<strong>en</strong><strong>en</strong>briev<strong>en</strong>’ staat zelfs e<strong>en</strong> vrij uitvoerige <strong>in</strong>structie <strong>in</strong> het Nederlands omtr<strong>en</strong>t de<br />
ord<strong>en</strong><strong>in</strong>g daarvan naar vervaldatum. Daar<strong>in</strong> word<strong>en</strong> ook de pag<strong>in</strong>averwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> die<br />
bij het oorspronkelijke fonds behor<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn de oorkond<strong>en</strong> zowel <strong>in</strong> het cartularium<br />
zelf als <strong>in</strong> de vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de <strong>in</strong>houdsopgave van unciale letters voorzi<strong>en</strong>, die naar de<br />
lad<strong>en</strong> van de archiefkist verwijz<strong>en</strong>. Het systeem is sluit<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> de oorkond<strong>en</strong> zijn als het<br />
ware tweezijdig toegankelijk: <strong>in</strong> functie van het goeder<strong>en</strong>beheer <strong>en</strong> van de memoria, maar<br />
laatstg<strong>en</strong>oemde functionaliteit bepaalt de structuur.<br />
Weiler heeft geruime tijd geled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overzicht gemaakt van cartularia uit de sfeer van<br />
de Moderne Devotie <strong>in</strong> Gelderland <strong>en</strong> Overijssel. 39 Maar <strong>in</strong> zijn analyse ervan besteedt hij aan<br />
het memorie-aspect ge<strong>en</strong> aandacht. Datzelfde geldt voor zijn – overig<strong>en</strong>s belangwekk<strong>en</strong>de –<br />
<strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g op de editie van necrologie, kroniek <strong>en</strong> cartularium van het fraterhuis te Doesburg,<br />
die hiervoor al ter sprake kwam. 40 Het Goudse voorbeeld werpt de vraag op of het bij de studie<br />
van monastieke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> niet nuttig zou kunn<strong>en</strong> zijn om behalve op kroniek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op necrologia <strong>en</strong> dergelijke ook te lett<strong>en</strong> op cartularia <strong>en</strong> oude archieford<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Veel<br />
systematische studie is daarnaar voor de late middeleeuw<strong>en</strong> nog niet gedaan.<br />
37<br />
Ontle<strong>en</strong>d aan Van Heel, ‘Klooster D<strong>en</strong> Hem’, pp. 165-66. V<strong>in</strong>dplaats: olim Haarlem, Bisschoppelijk Archief,<br />
Kerk<strong>en</strong>, kloosters <strong>en</strong> staties <strong>in</strong>v. 686; nu Gouda, SAMH, Archief D<strong>en</strong> Hem, <strong>in</strong>v. 688.<br />
38<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 0 r .<br />
39<br />
A.G. Weiler, ‘Cartularia van Augustijner kloosters <strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> van de Broeders <strong>en</strong> Zusters des Gem<strong>en</strong><strong>en</strong> Lev<strong>en</strong>s<br />
<strong>in</strong> Gelderland <strong>en</strong> Overijssel’, <strong>in</strong> Bijdrag<strong>en</strong> over Thomas a Kempis <strong>en</strong> de moderne devotie (Brussel; Archives et<br />
bibliothèques de Belgique, 1971), pp. 54-66.<br />
40<br />
Necrologie, ed. Weiler, pp. vii-xxx.<br />
98
5. HET NECROLOGIUM<br />
De sam<strong>en</strong>hang die met het oog op de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong> is aangebracht tuss<strong>en</strong> de kroniek<br />
<strong>en</strong> het cartularium van het Margarethaklooster, doet vermoed<strong>en</strong> dat er misschi<strong>en</strong> ook andere<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn die tot hetzelfde memoriecomplex behor<strong>en</strong>. Vooral het necrologium zou<br />
hiervoor <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Het heeft de gebruikelijke vorm van kal<strong>en</strong>darisch<br />
geord<strong>en</strong>de notities <strong>en</strong> is ev<strong>en</strong>als de kroniek <strong>en</strong> het cartularium <strong>in</strong> het Latijn. Het necrologium<br />
is bewaard <strong>in</strong> e<strong>en</strong> Lond<strong>en</strong>s handschrift, sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> martyrologium, de regel van August<strong>in</strong>us<br />
<strong>en</strong> het comm<strong>en</strong>taar erop dat wordt toegeschrev<strong>en</strong> aan Hugo van S<strong>in</strong>t Victor. 41 In zijn oudste<br />
aanleg wordt het op het midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw of <strong>in</strong> de tweede helft daarvan<br />
gedateerd. 42 M<strong>en</strong> verwacht dan verwantschap met het b<strong>en</strong>efactor-gewijs <strong>in</strong>gerichte<br />
cartularium , <strong>en</strong> die blijkt er <strong>in</strong>derdaad te zijn. Van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers uit het cartularium<br />
zijn er vijfti<strong>en</strong> <strong>in</strong> het necrologium terug te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, met <strong>in</strong>formatie die deels die <strong>in</strong> het<br />
cartularium overlapt, deels daarop e<strong>en</strong> aanvull<strong>in</strong>g vormt. Dat twee weldo<strong>en</strong>ers niet kond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geïd<strong>en</strong>tificeerd, komt doordat van het necrologium e<strong>en</strong> gedeelte ontbreekt (de data<br />
14 januari – 9 april). Het vermoed<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>hang wordt ondersteund door het feit dat ook<br />
het Lond<strong>en</strong>se handschrift Margarethap<strong>en</strong>werk bevat. 43<br />
Toch kan het necrologium niet zonder meer als onderdeel van hetzelfde overlever<strong>in</strong>gs -<br />
complex word<strong>en</strong> beschouwd. Het wordt <strong>in</strong> de kroniek niet vermeld <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van de<br />
biografische <strong>in</strong>formatie <strong>in</strong> het necrologium is niet id<strong>en</strong>tiek met die <strong>in</strong> het cartularium. Er is<br />
dus sprake van e<strong>en</strong> relatieve zelfstandigheid t<strong>en</strong> opzichte van de <strong>in</strong> Kloosterarchiev<strong>en</strong> <strong>in</strong>v.<br />
95 opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong>. De verklar<strong>in</strong>g daarvoor ligt <strong>in</strong> het feit dat, anders dan het Goudse<br />
handschrift , het Lond<strong>en</strong>se e<strong>en</strong> liturgisch karakter heeft. De comb<strong>in</strong>atie van tekst<strong>en</strong> –<br />
necrologium , martyrologium, regel <strong>en</strong> comm<strong>en</strong>taar op de regel – id<strong>en</strong>tificeert dit handschrift<br />
als e<strong>en</strong> ‘kapittelboek’. 44 Tijd<strong>en</strong>s het kapittelofficie, de dagelijkse bije<strong>en</strong>komst van de<br />
kanunnikess<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> van de nachtgetijd<strong>en</strong>, was het gebruikelijk om het aan de orde zijnde<br />
onderdeel uit het martyrologium <strong>en</strong> e<strong>en</strong> passage uit de regel met comm<strong>en</strong>taar voor te lez<strong>en</strong>,<br />
sam<strong>en</strong> met de nam<strong>en</strong> van de person<strong>en</strong> die op die dag herdacht moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. 45<br />
6. LATIJNSE CULTUUR IN EEN ZUSTERKLOOSTER<br />
Als bekron<strong>in</strong>g van de door Claes Wit doorgevoerde reformatie werd <strong>in</strong> 1449 <strong>in</strong> het<br />
Margarethaklooster het Latijnse koorgebed geïntroduceerd. Ook dit feit wordt <strong>in</strong> het kroniekje<br />
vermeld. 46 De kroniekschrijver geeft <strong>en</strong>kele bijzonderhed<strong>en</strong>. De <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van het koorgebed<br />
gebeurde de ord<strong>in</strong>atione g<strong>en</strong>eralis capituli: dit klopt, het Hollands kapittel-g<strong>en</strong>eraal nam <strong>in</strong><br />
1449 <strong>in</strong>derdaad het besluit dat <strong>in</strong> alle vrouw<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voortaan het Latijnse officie moest<br />
word<strong>en</strong> gebed<strong>en</strong>. 47 Tot dan toe zoud<strong>en</strong> de Goudse zusters alle<strong>en</strong> de horae beate Virg<strong>in</strong>is hebb<strong>en</strong><br />
gezegd: ook dat is plausibel, want <strong>in</strong> zijn toestemm<strong>in</strong>gsbrief van 1418 had de bisschop voor de<br />
vrouw<strong>en</strong> uitdrukkelijk de mogelijkheid op<strong>en</strong>gelat<strong>en</strong> om zich tot de Mariagetijd<strong>en</strong> te beperk<strong>en</strong>. 48<br />
41<br />
Lond<strong>en</strong>, British Library, Harley MSS, 2939.<br />
42<br />
E.A. Overgaauw, Martyrologes manuscrits des anci<strong>en</strong>s diocèses d’Utrecht et de Liège, 2 del<strong>en</strong> (Hilversum:<br />
Verlor<strong>en</strong>, 1993) I, pp. 414-19.<br />
43<br />
Kle<strong>in</strong>, ‘Marg<strong>in</strong>ale problem<strong>en</strong>’, p. 100.<br />
44<br />
Overgaauw, Martyrologes manuscrits, p. 417: ‘livre de chapitre’.<br />
45<br />
Overgaauw, Martyrologes manuscrits, pp. 22-25.<br />
46<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 6 r .<br />
47<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, pp. 30-32.<br />
48<br />
Ypma, G<strong>en</strong>eraal kapittel, p. 124.<br />
99
En t<strong>en</strong> slotte heet het <strong>in</strong> het kroniekje dat de zusters de volle getijd<strong>en</strong>, die ‘zo lang<br />
verwaarloosd ’ (tam diu neglectas) war<strong>en</strong>, voortaan ‘opnieuw’ (ex <strong>in</strong>tegro) g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> z<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 49<br />
Dit laatste is hoogst onwaarschijnlijk <strong>en</strong> <strong>in</strong> strijd met de voorafgaande mededel<strong>in</strong>g over de<br />
Mariagetijd<strong>en</strong>. Vóór 1449 zull<strong>en</strong> de zusters noch over de economische basis, noch over de<br />
noodzakelijke schol<strong>in</strong>g voor het complete div<strong>in</strong>um officium hebb<strong>en</strong> beschikt. M<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong><br />
vermoed<strong>en</strong> dat met dit ‘opnieuw’ wordt terugverwez<strong>en</strong> naar de eeuw<strong>en</strong>oude regel van<br />
August<strong>in</strong>us. De zusters kijk<strong>en</strong> dan als het ware he<strong>en</strong> over de eig<strong>en</strong> kloostergeschied<strong>en</strong>is. Het<br />
probleem is dat dit niet goed past <strong>in</strong> de progressieve lijn die <strong>in</strong> het kroniekje wordt uitgezet <strong>en</strong><br />
die ertoe leidt dat de kronikeur de regel van August<strong>in</strong>us pas op het e<strong>in</strong>d <strong>in</strong>troduceert. Des<br />
te merkwaardiger is het dat hij hier niet aan die opgaande hoofdlijn vasthoudt, terwijl de<br />
werkelijkheid daar zo duidelijk aanleid<strong>in</strong>g toe geeft. Want met de <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van het Latijnse<br />
koorgebed werd het kloosterlev<strong>en</strong> feitelijk op e<strong>en</strong> hoger plan getild dan het ooit tevor<strong>en</strong> had<br />
gehad.<br />
De <strong>in</strong>troductie van het Latijnse officie vormt ook e<strong>en</strong> noodzakelijke achtergrond bij de<br />
opvall<strong>en</strong>de taalkundige gedaante waar<strong>in</strong> de kroniek <strong>en</strong> het cartularium zich aan ons<br />
voordo<strong>en</strong>. De oorkond<strong>en</strong> – voorzover ze niet van de bisschop of de pastoor afkomstig zijn –<br />
zijn weliswaar <strong>in</strong> het Nederlands, ev<strong>en</strong>als de adm<strong>in</strong>istratieve notities <strong>in</strong> het eerste katern, maar<br />
de kroniek <strong>en</strong> de biografische notities <strong>in</strong> het cartularium zijn <strong>in</strong> het Latijn. Toch moet<strong>en</strong> we<br />
aannem<strong>en</strong> dat beide voor <strong>in</strong>tern gebruik door de zusters war<strong>en</strong> bedoeld.<br />
Afgezi<strong>en</strong> van de start met het Latijnse officie beschikk<strong>en</strong> we over nog e<strong>en</strong> aanwijz<strong>in</strong>g voor<br />
e<strong>en</strong> hoge Latijnse cultuur van althans e<strong>en</strong> deel van de Goudse regulariss<strong>en</strong>. Er zijn <strong>en</strong>kele<br />
Latijnse handschrift<strong>en</strong> bewaard die door de zusters <strong>in</strong> vlekkeloos Latijn <strong>en</strong> met toepass<strong>in</strong>g van<br />
e<strong>en</strong> verfijnd afkort<strong>in</strong>g<strong>en</strong>systeem zijn afgeschrev<strong>en</strong>. Het bek<strong>en</strong>dst is de al g<strong>en</strong>oemde<br />
Collectarius super Psalmos van Petrus van Her<strong>en</strong>tals, waaraan zev<strong>en</strong> zusters hebb<strong>en</strong> gewerkt.<br />
Achter <strong>in</strong> de Collectarius is e<strong>en</strong> lijstje van zo’n tachtig Latijnse boek<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d die volg<strong>en</strong>s<br />
het opschrift ‘toebehor<strong>en</strong> aan de bibliotheek van het S<strong>in</strong>t-Margarethaconv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Gouda’. 50 E<strong>en</strong><br />
segm<strong>en</strong>t daarvan gaat over onderwerp<strong>en</strong> op het gebied van de priesterschap <strong>en</strong> van kerkrecht,<br />
<strong>en</strong> kan met e<strong>en</strong> specifiek legaat <strong>in</strong> verband gebracht word<strong>en</strong>, dat van de al g<strong>en</strong>oemde dek<strong>en</strong><br />
Arnold Bruun. 51 Maar het overgrote deel betreft de kerkvaders of bestaat uit devotioneelascetische<br />
literatuur <strong>en</strong> sermo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Liturgische boek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s niet g<strong>en</strong>oemd <strong>in</strong> de<br />
catalogus: dat was ook niet te verwacht<strong>en</strong>, omdat zij niet voor <strong>in</strong>dividuele uitl<strong>en</strong><strong>in</strong>g war<strong>en</strong><br />
bedoeld.<br />
Thomas Kock heeft de opbouw van bibliothek<strong>en</strong> uit de sfeer van de Moderne Devotie<br />
onderzocht met de focus op die van de broeders des gem<strong>en</strong><strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s. 52 De bibliotheekcatalogus<br />
van het Goudse Margarethaklooster vertoont hetzelfde patroon als de door Kock bestudeerde<br />
bibliothek<strong>en</strong>. Hij b<strong>en</strong>adrukt dat niet het apostolaat de raison d’être van de devote bibliothek<strong>en</strong><br />
was, maar de behoefte aan sticht<strong>in</strong>g van de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zelf. Vall<strong>en</strong> we hem daar<strong>in</strong> bij, dan<br />
verdwijnt e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel verschil tuss<strong>en</strong> de <strong>religieuze</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> die voor<br />
vrouw<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarmee ook de ev<strong>en</strong>tuele reserve die we zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over<br />
de mededel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de aanhef van de catalogus dat het om de Latijnse boek<strong>en</strong> van de conv<strong>en</strong>tsbibliotheek<br />
gaat. Deze bibliotheek was werkelijk voor de zusters bedoeld.<br />
49<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 6 r .<br />
50<br />
Gouda, SAMH, Librije nr. 159, fols 238 v -239 r : ‘libri lat<strong>in</strong>i pert<strong>in</strong><strong>en</strong>tes ad librariam conv<strong>en</strong>tus Sancte Margarete<br />
<strong>in</strong> Gouda.’ Editie (niet foutloos): K.O. Me<strong>in</strong>sma, Middeleeuwsche bibliothek<strong>en</strong> (Amsterdam: B<strong>in</strong>ger, 1902), pp.<br />
257-60. Zie literatuur g<strong>en</strong>oemd <strong>in</strong> noot 15.<br />
51<br />
Lond<strong>en</strong>, BL, Harley MSS, 2939 fol. 15 r (8 oktober). Zie ook Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95, fol. 9 v .<br />
52<br />
Thomas Kock, Die Buchkultur der Devotio moderna. Handschrift<strong>en</strong>produktion, Literaturversorgung und<br />
Bibliotheksaufbau im Zeitalter des Medi<strong>en</strong>wechsels (2e editie Frankfurt: Lang, 2002).<br />
100
7. CONCLUSIE<br />
Lambert Willemsz stelt de geschied<strong>en</strong>is van het Margarethaklooster voor als uit<strong>in</strong>g van<br />
het goddelijke licht – de goddelijke g<strong>en</strong>ade – van de kuisheid, die haar opgang maakt <strong>in</strong> de<br />
wereldgeschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> uite<strong>in</strong>delijk ook Holland <strong>en</strong> zelfs Gouda bereikt. Hij verwoordt<br />
deze <strong>in</strong>terpretatie <strong>in</strong> zijn kroniek <strong>en</strong> geeft haar door ad posterorum memoriam. De aldus<br />
vormgegev<strong>en</strong> her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g ondersteunt het id<strong>en</strong>titeitsbesef van het conv<strong>en</strong>t <strong>en</strong> draagt bij aan de<br />
best<strong>en</strong>dig<strong>in</strong>g van de kort tevor<strong>en</strong> doorgevoerde kloosterreformatie. Die hervorm<strong>in</strong>g had niet<br />
slechts de toestand van voor de crisis hersteld, maar het kloosterlev<strong>en</strong> – door de <strong>in</strong>troductie van<br />
het Latijnse koorgebed – op e<strong>en</strong> hoger plan gebracht dan tevor<strong>en</strong>. In het voorgaande is ook het<br />
geconstrueerde karakter van de door Lambert Willemsz gegev<strong>en</strong> versie van de geschied<strong>en</strong>is<br />
naar vor<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. De toevoeg<strong>in</strong>g van de kuisheidsgelofte aan de derde regel van Franciscus,<br />
die secundair was <strong>en</strong> specifiek voor het Kapittel van Utrecht, wordt op de oorspronkelijke<br />
formuler<strong>in</strong>g van die regel teruggeprojecteerd. Door deze kunstgreep canoniseert Lambert<br />
Willemsz als het ware de specifieke ontstaansgeschied<strong>en</strong>is van het uit het Kapittel van Utrecht<br />
voortgekom<strong>en</strong> Hollandse Kapittel <strong>en</strong> de daarbij aangeslot<strong>en</strong> kloosters. Omdat ge<strong>en</strong> van die<br />
kloosters e<strong>en</strong> stuk heeft nagelat<strong>en</strong> dat met de kroniek van Lambert Willemsz vergelijkbaar is,<br />
ontstijgt het belang daarvan dus het puur lokale vlak.<br />
De kroniek <strong>en</strong> het cartularium van het Margarethaklooster zijn als één geheel ontworp<strong>en</strong>;<br />
de aanleg ervan wordt aan het slot van het kroniekje <strong>in</strong> één adem g<strong>en</strong>oemd. Bij de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
van het cartularium werd sam<strong>en</strong>hang aangebracht tuss<strong>en</strong> de economische basis van het<br />
klooster <strong>en</strong> de weldad<strong>en</strong> die daaraan t<strong>en</strong> grondslag lag<strong>en</strong>. De beide betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die aan<br />
het begrip memoria kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> – geschiedher<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>en</strong> herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van de<br />
overled<strong>en</strong><strong>en</strong> – word<strong>en</strong> met elkaar <strong>in</strong> onmiddellijke context gebracht. Betrekk<strong>en</strong> we hierbij het<br />
gegev<strong>en</strong> dat als uitvloeisel van de reformatie – blijk<strong>en</strong>s de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van het necrologium –<br />
tev<strong>en</strong>s zorg werd besteed aan de liturgische memoria, gekoppeld aan het Latijnse officie, dan<br />
gaat het niet te ver om te veronderstell<strong>en</strong> dat naar het besef van de zusters van S<strong>in</strong>t-Margaretha<br />
behalve de <strong>in</strong>gezet<strong>en</strong><strong>en</strong> ook de weldo<strong>en</strong>ers deel uitmaakt<strong>en</strong> van de kloosterid<strong>en</strong>titeit.<br />
Met het oog op voortgezet onderzoek kunn<strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte <strong>en</strong>kele stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
geformuleerd . (1) De vorm van het Goudse cartularium <strong>en</strong> de comb<strong>in</strong>atie ervan met e<strong>en</strong><br />
kroniek zijn argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om het onderscheid tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds archivalia <strong>en</strong> anderzijds<br />
manuscript<strong>en</strong> <strong>in</strong> de z<strong>in</strong> van bibliotheekbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s te relativer<strong>en</strong>. (2) Laatmiddeleeuwse<br />
cartularia (bijvoorbeeld uit de sfeer van de Moderne Devotie) mog<strong>en</strong> best e<strong>en</strong>s<br />
wat systematischer word<strong>en</strong> bestudeerd. Daarbij kan het nuttig zijn er het begrip van de<br />
pragmatische Schriftlichkeit (door Staubach c.s. zo succesvol toegepast op ‘literaire’ bronn<strong>en</strong>)<br />
op los te lat<strong>en</strong>. 53 (3) De overlever<strong>in</strong>g uit dit Goudse conv<strong>en</strong>t <strong>in</strong>spireert ook om, <strong>in</strong> sam<strong>en</strong>hang<br />
met memoria, meer studie te mak<strong>en</strong> van oude archieford<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> van kerkelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
53<br />
N. Staubach, ‘Pragmatische Schriftlichkeit im Bereich der Devotio moderna’, Frühmittelalterliche Studi<strong>en</strong> 25<br />
(1991), pp. 418-61.<br />
101
BIJLAGE – KLOOSTERS VERBONDEN MET HET KAPITTEL VAN SION: KRONIEKEN,<br />
NECROLOGIA, CARTULARIA<br />
NA<br />
RAL<br />
SAMH<br />
UB<br />
Nationaal Archief<br />
Regionaal Archief Leid<strong>en</strong><br />
Streekarchief Midd<strong>en</strong> Holland<br />
Universiteitsbibliotheek<br />
AMSTERDAM, ST. AGNES (vrouw<strong>en</strong>, geassocieerd)<br />
Kroniek:<br />
Amsterdam, UB, XXV C 77 (olim Begijnhof) p. 297-316 (<strong>in</strong>clusief lijst<strong>en</strong> van rector<strong>en</strong> <strong>en</strong> prior<strong>in</strong>n<strong>en</strong>;<br />
zesti<strong>en</strong>de eeuw). Editie: J.F.M. Sterck, ‘Van kloosterkerk tot Ath<strong>en</strong>aeum. Uit de geschied<strong>en</strong>is der<br />
S. Agnes-kapel te Amsterdam’, Bijdrag<strong>en</strong> Bisdom Haarlem 40 (1921), pp. 216-81 [265-281]. The<br />
Narrative Sources from the Medieval Low Countries (G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1996-2004 – URL:<br />
www.narrative-sources.be): NL0346-0348.<br />
Necrologium:<br />
Amsterdam, UB, XXV C 77 (olim Begijnhof) pp. 1-262 (zesti<strong>en</strong>de eeuw). Editie: Sterck, ‘Van<br />
kloosterkerk tot Ath<strong>en</strong>aeum’, pp. 241-265. Narrative Sources: NL0345<br />
AMSTERDAM, NIEUWE NONNEN (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
Amsterdam, Stadsarchief, Gasthuiz<strong>en</strong> <strong>in</strong>v. 777 (115 afschrift<strong>en</strong>; 1376-1565)<br />
DELFT, ST. AGNES (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
D<strong>en</strong> Haag, NA, Klooster S<strong>in</strong>t Agnes <strong>in</strong> het Dal van Josaphat (toegang 3.18.03) <strong>in</strong>v. 2: cartularium,<br />
aangelegd plm. 1520.<br />
GOUDA, ST. MARGARETHA (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Kroniek:<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95 f. 1r-6v. M. Carasso-Kok, Repertorium van verhal<strong>en</strong>de historische<br />
bronn<strong>en</strong> uit de Middeleeuw<strong>en</strong> (D<strong>en</strong> Haag, 1981), nr. 322; Narrative Sources: NL0207<br />
Necrologium:<br />
Lond<strong>en</strong>, British Library, Harley MSS, nr. 2939<br />
Cartularium:<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 95 (aangelegd 1453)<br />
GOUDA, ST. MARIE OP DE GOUWE (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
Gouda, SAMH, Kloosters <strong>in</strong>v. 105 (aangelegd 1483; deels legger)<br />
GOUDA, STEIN (mann<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Kroniekje:<br />
Leid<strong>en</strong>, Archief Hoogheemraadschap Rijnland, Polder Will<strong>en</strong>s <strong>in</strong>v. 1 f. 1r-2v. Editie: I.Walvis,<br />
Beschryv<strong>in</strong>g der stad Gouda, II del<strong>en</strong> (Gouda <strong>en</strong> Leid<strong>en</strong> 1714) II, pp. 121-23; M.A.G. Vorstman, ‘Het<br />
klooster Steyn, of Emmaus, bij Gouda. Uittreksels uit e<strong>en</strong> hs. uit dat klooster afkomstig’, kerkhistorisch<br />
Archief 1 (1855), pp. 327-342. Carasso-Kok, Repertorium nr. 275; Narrative Sources: NL0194.<br />
Necrologium:<br />
Gouda, SAMH, Librije nr. 932. Gebrekkige editie <strong>in</strong> vertal<strong>in</strong>g: D. van Heel, ‘Dod<strong>en</strong>lijst van de regulier<strong>en</strong><br />
uit het klooster Emaus te Steyn’, Bijdrag<strong>en</strong> Oudheidkundige Kr<strong>in</strong>g ‘Die Goude’, 6 (1949), pp. 96-<br />
117. Zie ook Ko<strong>en</strong> Goudriaan, ‘Ste<strong>in</strong> bidt voor zijn weldo<strong>en</strong>ers. Het dod<strong>en</strong>boek als bron van <strong>in</strong>formatie<br />
over de betrekk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het klooster Ste<strong>in</strong> met zijn omgev<strong>in</strong>g’, Tid<strong>in</strong>ge van die Goude 24 (2006),<br />
pp. 200-20.<br />
102
’S-GRAVENZANDE, ST. MARIA MAGDALENA (mann<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
D<strong>en</strong> Haag, NA, Klooster Maria Magdal<strong>en</strong>a <strong>in</strong> Bethanië te ’s-Grav<strong>en</strong>zande (toegang 3.18.16) <strong>in</strong>v. 5:<br />
cartularium , zesti<strong>en</strong>de eeuw<br />
HAARLEM, ZIJLKLOOSTER (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
Utrecht, Museum Catharijneconv<strong>en</strong>t, hs. 93 H 32. Editie (sam<strong>en</strong> met orig<strong>in</strong>ele docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>):<br />
C.J. Gonnet, ‘Het cartularium van het Zijlklooster te Haarlem’, Bijdrag<strong>en</strong> Bisdom Haarlem, 16 (1891),<br />
pp. 1-379.<br />
HEILOO, ST. WILLIBRORD (mann<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Cartularium:<br />
Amsterdam, Stadsarchief, Handschrift<strong>en</strong> nr. 111: cartularium regulier<strong>en</strong> Amsterdam/Heiloo, plm. 1556-<br />
1570 (aangelegd na de ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g van het St.-Willibrordklooster met dat van Johannes de Evangelist bij<br />
Amsterdam <strong>in</strong> 1533).<br />
LEIDEN, ST. HIERONYMUS / ROMA (vrouw<strong>en</strong>, geassocieerd)<br />
Cartularia:<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 378: privilegeboek (ca. 1465; chronologisch)<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 387: ‘copiën van losr<strong>en</strong>tebriev<strong>en</strong>’ (ca. 1561; chronologisch behoud<strong>en</strong>s<br />
retroacta)<br />
OEGSTGEEST, MARIËNPOEL (vrouw<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Kroniekje:<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 889 f. 1v (gevolgd door gift<strong>en</strong>lijst). Editie: K.Goudriaan, ‘Het eerste<br />
vrouw<strong>en</strong>klooster van Oudewater’, Heemtijd<strong>in</strong>gh<strong>en</strong>, 35 (1999), pp. 1-36 [34-36]. N.b. Mariënpoel v<strong>in</strong>dt<br />
zijn oorsprong <strong>in</strong> het S<strong>in</strong>t-Ursulaklooster te Oudewater.<br />
Necrologium:<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 888: necrologium (ca. 1500).<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 889: ‘Memorieboec’: eerste helft vijfti<strong>en</strong>de eeuw, met aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> vanaf<br />
1399; vervolgd tot 1570.<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 899: ‘Propijnboexk<strong>en</strong>’ (uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, zesti<strong>en</strong>de eeuw).<br />
Cartularia:<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 858 (midd<strong>en</strong> 15 e eeuw): cartularium<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 911: register van eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong> (plm. 1550, topografisch geord<strong>en</strong>d)<br />
Leid<strong>en</strong>, RAL, Kloosters <strong>in</strong>v. 912: register van land<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (1568; privileges + eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong>, de<br />
laatste topografisch)<br />
SCHOONHOVEN, DEN HEM (mann<strong>en</strong>, geïncorporeerd)<br />
Kroniekje:<br />
Gor<strong>in</strong>chem, Geme<strong>en</strong>tearchief, OA Gor<strong>in</strong>chem <strong>in</strong>v. 3158, pp. 2-3. Editie: Ko<strong>en</strong> Goudriaan, ‘E<strong>en</strong><br />
kroniekje van het klooster S<strong>in</strong>t-Michiel-<strong>in</strong>-d<strong>en</strong>-Hem’, <strong>in</strong>: Het klooster S<strong>in</strong>t Michiel <strong>in</strong> D<strong>en</strong> Hem buit<strong>en</strong><br />
Schoonhov<strong>en</strong>, ed. F.H.J. van Aesch e.a. (Schoonhov<strong>en</strong>, 1997), pp. 5-17. Narrative Sources: NL0235.<br />
Necrologium:<br />
Excerpt <strong>in</strong> Ignatius Walvis, ‘Het Goudsche Aarts Priesterdom’, (Gouda, SAMH, Archief Oud-katholieke<br />
parochie van de H. Johannes de Doper <strong>in</strong>v. 336). Editie: Ignatius Walvis, Het Goudsche Aarts<br />
Priesterdom (1712), ed. J.J. Hallebeek <strong>en</strong> M.F.G. Parm<strong>en</strong>tier (Delft, 1999) zie p. 65-66. Zie ook D. van<br />
Heel, ‘Het klooster van de reguliere kanunnik<strong>en</strong> te D<strong>en</strong> Hem bij Schoonhov<strong>en</strong>’, Archief Aartsbisdom<br />
Utrecht, 69 (1950), pp. 164-98 [188].<br />
Cartularia:<br />
D<strong>en</strong> Haag, NA, Klooster D<strong>en</strong> Hem (toegang 3.18.26) <strong>in</strong>v. 3 (aangelegd tweede helft vijfti<strong>en</strong>de eeuw).<br />
Zie Van Eng<strong>en</strong> (2006), pp. 365-367<br />
Gouda, SAMH, Klooster S<strong>in</strong>t Michaël <strong>in</strong> De Hem <strong>in</strong>v. 687 (olim Bisdom Haarlem, Kerk<strong>en</strong>, kloosters<br />
<strong>en</strong> staties <strong>in</strong>v. 685): zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Gouda, SAMH, Klooster S<strong>in</strong>t Michaël <strong>in</strong> De Hem <strong>in</strong>v. 688 (olim Bisdom Haarlem, Kerk<strong>en</strong>, kloosters<br />
<strong>en</strong> staties <strong>in</strong>v. 686): zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
103
EEN KLAAGZANG UIT GROENENDAAL. WILLEM JORDAENS’<br />
PLANCTUS SUPER OBITU FRATRIS IOHANNIS DE SPECULO, ALIAS DE CUREG-<br />
HEM (CA. 1358)<br />
Valerie Vermass<strong>en</strong><br />
Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong><br />
Op 21 september 1358 overleed Jan Spieghel, e<strong>en</strong> jonge diak<strong>en</strong> uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, op 24-jarige<br />
leeftijd na e<strong>en</strong> kort ziekbed aan de pest. Naar aanleid<strong>in</strong>g van dit overlijd<strong>en</strong> schreef Willem<br />
Jorda<strong>en</strong>s, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s kanunnik <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, e<strong>en</strong> klaagzang, waar<strong>in</strong> hij het overlijd<strong>en</strong> van zijn<br />
medebroeder Jan <strong>in</strong> zeer meeslep<strong>en</strong>de bewoord<strong>in</strong>g<strong>en</strong> betreurt. Het werk dateert vermoedelijk<br />
van kort na Jans overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1358. Het werd ons overgeleverd als de Klaagzang over het<br />
overlijd<strong>en</strong> van broeder Jan Spieghel, alias van Cureghem (Planctus super obitu fratris Iohannis<br />
de Speculo, alias de Cureghem). De tekst van deze Planctus werd <strong>in</strong> 1885 al uitgegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
Analecta Bollandiana, maar tot dusver slechts zeld<strong>en</strong> bestudeerd. 1 Misschi<strong>en</strong> is dit te wijt<strong>en</strong><br />
aan de negatieve beoordel<strong>in</strong>g die Paul O’Sheridan maakte van de Planctus. Hij bestempelde het<br />
als e<strong>en</strong> merkwaardig <strong>en</strong> bizar werkje, waarvan de naïviteit gr<strong>en</strong>sde aan de domheid. 2 Luc<br />
Indestege wijdde <strong>in</strong> 1974 e<strong>en</strong> artikel aan deze klaagzang, waar<strong>in</strong> hij aantoonde dat doorhe<strong>en</strong> de<br />
tekst e<strong>en</strong> blik kan geworp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op het lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de priorij Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal rond het midd<strong>en</strong><br />
van de veerti<strong>en</strong>de eeuw. 3 In deze bijdrage komt de tekstoverlever<strong>in</strong>g van de Planctus aan bod<br />
<strong>en</strong> wordt nader onderzocht tot welk literair g<strong>en</strong>re de tekst behoort.<br />
De tekst van de Planctus is bewaard <strong>in</strong> vijf handschrift<strong>en</strong>. Dankzij deze vijf overgeleverde<br />
kopieën van de Planctus kan gesteld word<strong>en</strong> dat Jorda<strong>en</strong>s’ klaagzang e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong>, maar niet<br />
onbelangrijke verspreid<strong>in</strong>g k<strong>en</strong>de, zowel b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> als buit<strong>en</strong> het milieu van de Moderne Devotie.<br />
In chronologische volgorde is de Planctus opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volg<strong>en</strong>de handschrift<strong>en</strong>.<br />
WENEN, Österreichische Nationalbibliothek, ser. nov. 12708, fols 202 r -284 bv , geredigeerd<br />
tuss<strong>en</strong> 1485 <strong>en</strong> 1487, Rooklooster, Novale Sanctorum, deel 1, Johannes Gielemans<br />
De oudste bek<strong>en</strong>de kopie van de Planctus bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> het eerste deel van het Novale<br />
Sanctorum van Johannes Gielemans. Dit hagiografisch verzamelwerk werd sam<strong>en</strong>gesteld<br />
tuss<strong>en</strong> 1485 <strong>en</strong> 1487, het overlijd<strong>en</strong>sjaar van Gielemans. De legger voor de Planctus <strong>in</strong><br />
het Novale Sanctorum komt vrijwel zeker uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal zelf, omdat Gielemans ook<br />
andere tekst<strong>en</strong> uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal kopieerde <strong>in</strong> dit werk, bijvoorbeeld H<strong>en</strong>ricus Pomerius’<br />
De orig<strong>in</strong>e monasterii Viridisvallis.<br />
1<br />
(J.B. de Leu), ‘De orig<strong>in</strong>e monasterii Viridisvallis una cum vitis B. Joannis Rusbrochii primi prioris hujus<br />
monasterii et aliquot coaetaneorum ejus’, Analecta Bollandiana, 4 (1885), pp. 323-33.<br />
2<br />
Paul O’Sheridan, ‘Un ouvrage lat<strong>in</strong> de Ruysbroeck’, Studia Catholica, 5 (1928), pp. 1-22 (p. 18).<br />
3<br />
Luc Indestege, ‘E<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap <strong>in</strong> het Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daalse klooster t<strong>en</strong> tijde van Ruusbroec’, Verslag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Mededel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Kon<strong>in</strong>klijke Academie voor Nederlandse taal-<strong>en</strong> letterkunde, 3 (1974), pp. 231-47.<br />
105
BRUGGE, Stadsbibliotheek, 425, geredigeerd na 1485-1487, abdij T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong><br />
Dit handschrift uit de abdij T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> is e<strong>en</strong> verzamelschrift met hoofdzakelijk historiografische<br />
<strong>en</strong> hagiografische <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> uit diverse <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>d<br />
tot verschill<strong>en</strong>de kloosterfamilies. Er werd<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> verzameld <strong>in</strong> verband met de priorij<br />
van Watt<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> lijst met proost<strong>en</strong> van de O.L.Vrouwkerk te Brugge <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> met<br />
betrekk<strong>in</strong>g tot de abdij van Villers <strong>en</strong> de priorij<strong>en</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, Rooklooster <strong>en</strong><br />
Zev<strong>en</strong>borr<strong>en</strong>. Het deel betreff<strong>en</strong>de Villers, Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, Rooklooster <strong>en</strong> Zev<strong>en</strong>borr<strong>en</strong> werd<br />
hoogstwaarschijnlijk rechtstreeks gekopieerd uit Gielemans’ Novale Sanctorum omdat<br />
deze tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> exact dezelfde volgorde <strong>en</strong>kel <strong>in</strong> het Novale Sanctorum voorkom<strong>en</strong>.<br />
Hoe kwam nu e<strong>en</strong> we<strong>in</strong>ig verspreide tekst – namelijk de Planctus – uit het nooit <strong>in</strong>tegraal<br />
gekopieerde of gedrukte Novale Sanctorum <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift uit de abdij T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong><br />
terecht? E<strong>en</strong> mogelijke hypothese is de volg<strong>en</strong>de: het is bek<strong>en</strong>d dat Johannes Gielemans<br />
meermaals stukk<strong>en</strong> kopieerde uit het Leg<strong>en</strong>darium Flandr<strong>en</strong>se, meer bepaald uit de<br />
kopie van dit leg<strong>en</strong>darium gemaakt door Aegidius van Damme (†1463), monnik van<br />
T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong>. Hier krijg<strong>en</strong> we echter de omgekeerde situatie, namelijk e<strong>en</strong> handschrift uit<br />
T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> waar<strong>in</strong> stukk<strong>en</strong> uit Gielemans’ Novale Sanctorum gekopieerd werd<strong>en</strong>. De<br />
afhankelijkheids relatie tuss<strong>en</strong> dit handschrift van T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Gielemans’ Novale<br />
Sanctorum wordt duidelijk wanneer m<strong>en</strong> bed<strong>en</strong>kt dat de g<strong>en</strong>ealogische afstamm<strong>in</strong>g van<br />
Gielemans zelf – zoals die voorkomt <strong>in</strong> het Novale Sanctorum – bezwaarlijk door de<br />
monnik<strong>en</strong> van T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> kan geredigeerd zijn. Het ziet dus ernaar uit dat we hier e<strong>en</strong><br />
sterke aanwijz<strong>in</strong>g van tekstuitwissel<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Rooklooster <strong>en</strong> T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong>.<br />
Gielemans zelf – of één van zijn medekanunnik<strong>en</strong> uit Rooklooster – gaf vermoedelijk uit<br />
dankbaarheid voor het gebruik van het Leg<strong>en</strong>darium Flandr<strong>en</strong>se de monnik<strong>en</strong> van T<strong>en</strong><br />
Du<strong>in</strong><strong>en</strong> de geleg<strong>en</strong>heid te kopiër<strong>en</strong> uit de werk<strong>en</strong> die Gielemans onder meer dankzij<br />
tekst<strong>en</strong> uit T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld had. E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is dat de tekst -<br />
fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit het Novale Sanctorum <strong>in</strong> Rooklooster zelf getranscribeerd werd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vervolg<strong>en</strong>s aan de abdij T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>.<br />
BRUSSEL, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek Albert I, 2926-28 (VdG 3159), zesti<strong>en</strong>de eeuw,<br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
Dit is de <strong>en</strong>ige bek<strong>en</strong>de kopie van het Planctus afkomstig uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal zelf. De<br />
tekst van de Planctus <strong>in</strong> dit handschrift uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, opgetek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
hand, is <strong>in</strong> twee del<strong>en</strong> overgeleverd. E<strong>en</strong> deel werd vooraan <strong>in</strong>gebond<strong>en</strong> (fols 1-7)<br />
<strong>en</strong> de rest achteraan (fols 90-96). Tuss<strong>en</strong> beide del<strong>en</strong> bev<strong>in</strong>dt zich Pomerius’ De orig<strong>in</strong>e<br />
monasterii Viridisvallis, geschrev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong>de-eeuwse hand. Het is onduidelijk<br />
wat er met het orig<strong>in</strong>eel <strong>en</strong> de ev<strong>en</strong>tuele vroegere kopieën van de Planctus <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
gebeurd is. In elk geval zijn ze vandaag niet meer voorhand<strong>en</strong>. Ook de red<strong>en</strong> waarom de<br />
Planctus <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de-eeuw gekopieerd werd, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we niet. Was het orig<strong>in</strong>eel <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
slechte staat geraakt <strong>en</strong> werd het na het kopiër<strong>en</strong> vernietigd of g<strong>in</strong>g het verlor<strong>en</strong>?<br />
De overlever<strong>in</strong>g van deze Planctus <strong>in</strong> twee del<strong>en</strong> vraagt om e<strong>en</strong> verklar<strong>in</strong>g. Vermoedelijk<br />
stelde de zesti<strong>en</strong>de-eeuwse kopiist tijd<strong>en</strong>s het kopiër<strong>en</strong> vast dat de Planctus te lang was<br />
voor de voorzi<strong>en</strong>e katern. Er was echter te we<strong>in</strong>ig tekst over om nog e<strong>en</strong> nieuwe katern te<br />
beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>. Daarop kan hij het tractaat van Pomerius ter hand g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> – gekopieerd<br />
<strong>in</strong> de vijfti<strong>en</strong>de eeuw – dat ge<strong>en</strong> volledige katern vulde, om de rester<strong>en</strong>de tekst van de<br />
Planctus verder te kopiër<strong>en</strong> op de leeggeblev<strong>en</strong> folia. Vervolg<strong>en</strong>s werd deze opgesplitste<br />
Planctus nog <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw sam<strong>en</strong> met Pomerius’ De orig<strong>in</strong>e monasterii<br />
Viridisvallis <strong>in</strong> één band <strong>in</strong>gebond<strong>en</strong>.<br />
BRUSSEL, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek Albert I, 13525-26 (VdG 3663), zesti<strong>en</strong>de eeuw,<br />
Rooklooster<br />
In dit handschrift werd eerst Pomerius’ De orig<strong>in</strong>e Viridis Vallis opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, onmiddellijk<br />
gevolgd door de Planctus. Daarna volg<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> verband met Rooklooster<br />
106
(Primordiale, De fundatoribus Rubeevallis <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele epitaf<strong>en</strong>). Het betreft e<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Rooklooster zelf geredigeerde kopie van e<strong>en</strong> excerpt uit Gielemans’ Novale Sanctorum.<br />
PARIJS, Bibliothèque Nationale, lat. 17797, achtti<strong>en</strong>de eeuw, Blanc Manteaux, Parijs<br />
De legger van dit handschrift is bek<strong>en</strong>d, omdat deze expliciet vermeld wordt <strong>in</strong> e<strong>en</strong> nota <strong>in</strong><br />
dit handschrift: ex ms. Dun<strong>en</strong>sis monasterii. Hiermee wordt het eerder besprok<strong>en</strong> handschrift<br />
uit de T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong>abdij bedoeld (BRUGGE, SB 425). De Planctus komt <strong>in</strong> dit handschrift<br />
voor na het Primordiale van Rooklooster <strong>en</strong> Pomerius’ De orig<strong>in</strong>e. Het is niet<br />
bek<strong>en</strong>d wie de kopiist was, noch hoe deze kopie van de Planctus <strong>in</strong> Parijs beland is.<br />
Op basis van deze vijf overgeleverde handschrift<strong>en</strong> valt op dat de tekstverspreid<strong>in</strong>g van<br />
de Planctus grot<strong>en</strong>deels via Rooklooster verliep, e<strong>en</strong> zusterpriorij van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal. Het was<br />
vermoedelijk Johannes Gielemans zelf die de Planctus opmerkte <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal <strong>en</strong> deze tekst<br />
opnam <strong>in</strong> één van zijn omvangrijke hagiografische collecties, het Novale Sanctorum. Drie van<br />
de overgeleverde kopieën van de Planctus gaan immers rechtstreeks of onrechtstreeks terug<br />
op het Novale Sanctorum, wat Gielemans’ rol <strong>in</strong> de tekstoverlever<strong>in</strong>g van de Planctus van<br />
cruciaal belang maakt.<br />
De auteur van de Planctus, Willem Jorda<strong>en</strong>s – ook wel van Herzeele g<strong>en</strong>aamd – is ge<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>de <strong>in</strong> de veerti<strong>en</strong>de-eeuwse letterkunde. Hij werd omstreeks 1321 te Brussel gebor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> trad kort na 1352 <strong>in</strong> te Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal. Daarvoor had hij de graad van magister <strong>in</strong> de<br />
theologie behaald, vermoedelijk aan de universiteit van Parijs. Hij overleed <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal op<br />
23 november 1372. Willem Jorda<strong>en</strong>s is vooral bek<strong>en</strong>d als vertaler van werk<strong>en</strong> van Ruusbroec<br />
<strong>in</strong> het Middelnederlands <strong>en</strong> als auteur van De oris osculo (De mystieke mondkus). 4<br />
De Planctus is onteg<strong>en</strong>sprekelijk van Jorda<strong>en</strong>s’ hand. Petrus van S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong> vermeldt dit<br />
werk <strong>in</strong> zijn Catalogus scriptorum W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>sium bij het oeuvre van Jorda<strong>en</strong>s, weliswaar<br />
onder de neutralere titel Vita et obitus Ioannis de Curegem, devotissimi diaconi. 5 Ook <strong>in</strong> het<br />
4<br />
E<strong>en</strong> overzicht van de literatuur omtr<strong>en</strong>t Willem Jorda<strong>en</strong>s is te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong>: The Narrative Sources from the<br />
Medieval Low Countries (G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong>, Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1996-2004 – URL www.narrative-sources.be), record G167<br />
[geraadpleegd op 27 november 2007].<br />
5<br />
Petri Trudon<strong>en</strong>sis catalogus scriptorum W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>sium, ed. Willem Lourdaux <strong>en</strong> Ernest Persoons,<br />
Publicaties op het gebied van de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de filologie, 5e reeks, deel 3 (Leuv<strong>en</strong>: Universitaire uitgav<strong>en</strong>,<br />
1968), pp. 54-60, nr. 38.<br />
107
door Dykmans uitgegev<strong>en</strong> obituarium van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal wordt de Planctus aan Willem<br />
Jorda<strong>en</strong>s toegeschrev<strong>en</strong>. Op 21 september, de sterfdag van Jan Spieghel, is <strong>in</strong> het obituarium<br />
de volg<strong>en</strong>de nota te lez<strong>en</strong>: ‘In het jaar 1358 overleed broeder Jan van Kuregem, diak<strong>en</strong>. Di<strong>en</strong>s<br />
lev<strong>en</strong> vol deugd<strong>en</strong> werd door broeder Willem Jorda<strong>en</strong>s kort beschrev<strong>en</strong> op geëlaboreerde wijze,<br />
maar niettem<strong>in</strong> waarachtig.’ 6<br />
Over het subject van de Planctus, Johannes de Speculo of Jan Spieghel, is niet zoveel<br />
bek<strong>en</strong>d. Hij werd <strong>in</strong> 1334 net als Jorda<strong>en</strong>s gebor<strong>en</strong> te Brussel <strong>en</strong> was na zijn <strong>in</strong>trede <strong>in</strong><br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal op 21 juli 1352 zes jaar kanunnik <strong>in</strong> de priorij. Kort na 1358 zou hij de priesterwijd<strong>in</strong>g<br />
ontvang<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, maar zoals vermeld, overleed hij op 21 september 1358 op 24-jarige<br />
leeftijd. Uit de Planctus valt af te leid<strong>en</strong> dat Jan handschrift<strong>en</strong> illum<strong>in</strong>eerde die zijn mede -<br />
broeders gekopieerd hadd<strong>en</strong>. Vermoedelijk is hij dus de oudst bek<strong>en</strong>de illum<strong>in</strong>ator van<br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal. Aangezi<strong>en</strong> Jan Spieghel <strong>in</strong>trad <strong>in</strong> 1352 <strong>en</strong> Willem Jorda<strong>en</strong>s wellicht iets later,<br />
kreg<strong>en</strong> beide ongeveer terzelfdertijd hun opleid<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal onder leid<strong>in</strong>g van de<br />
novic<strong>en</strong>meester Reynier van d<strong>en</strong> Daele (de Valle), oud-dek<strong>en</strong> van Breda. 7 Hun gezamelijke<br />
opleid<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal kan e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> geweest zijn waarom het onverwachte he<strong>en</strong>gaan van<br />
Jan Willem Jorda<strong>en</strong>s zeer sterk getroff<strong>en</strong> heeft. Misschi<strong>en</strong> schreef hij daarom, wellicht kort na<br />
dit gebeur<strong>en</strong>, de hagiografisch get<strong>in</strong>te Klaagzang. Luc Indestege wijst er immers op dat de<br />
geme<strong>en</strong>schap van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal <strong>in</strong> 1358 nog heel kle<strong>in</strong> was <strong>en</strong> pas veerti<strong>en</strong> jaar bestond.<br />
Opvall<strong>en</strong>d <strong>in</strong> dit werk is de grote betrokk<strong>en</strong>heid tuss<strong>en</strong> de auteur van de Planctus, Willem<br />
Jorda<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> de toegesprok<strong>en</strong>e, Jan Spieghel. De vertelstijl verraadt dit direct: Willem Jorda<strong>en</strong>s<br />
richt zich niet tot e<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeldige lezer, maar rechtstreeks tot de overled<strong>en</strong>e. Hij schrijft<br />
ook <strong>in</strong> de eerste persoon <strong>en</strong>kelvoud, wat e<strong>en</strong> sfeer van <strong>in</strong>timiteit schept. Jorda<strong>en</strong>s schuwt niet<br />
om eig<strong>en</strong> ervar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze van andere nauw betrokk<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong> te vermeld<strong>en</strong>, zodat de<br />
<strong>in</strong>nigheid gemaximaliseerd wordt <strong>en</strong> de lezer <strong>in</strong> feite e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>staander blijft. Dit versterkt<br />
het vermoed<strong>en</strong> dat de Planctus kort na Jans overlijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1358 geschrev<strong>en</strong> werd. Maar<br />
tegelijk moet<strong>en</strong> we ons hoed<strong>en</strong> voor het gevaar ons te lat<strong>en</strong> meeslep<strong>en</strong> door de ontroer<strong>en</strong>de<br />
beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Jans korte maar voorbeeldige lev<strong>en</strong>. Hoewel het e<strong>en</strong> emotioneel belad<strong>en</strong><br />
lam<strong>en</strong>tatie lijkt, zijn er aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> dat het om e<strong>en</strong> retorisch geconstrueerde stijloef<strong>en</strong><strong>in</strong>g gaat,<br />
met e<strong>en</strong> aantal allegorische verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> er<strong>in</strong>.<br />
De Planctus is moeilijk onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bepaald literair g<strong>en</strong>re. Te oordel<strong>en</strong> naar de<br />
titel is het e<strong>en</strong> klaagzang of lam<strong>en</strong>tatio, maar opvall<strong>en</strong>d is dat de titel het woord planctus bevat<br />
<strong>in</strong> plaats van het wijder verspreide lam<strong>en</strong>tatio. De b<strong>en</strong>am<strong>in</strong>g planctus wordt doorgaans gebruikt<br />
om e<strong>en</strong> muzikale klaagzang mee aan te duid<strong>en</strong> (vb. de Planctus Mariae), of e<strong>en</strong> strofische<br />
elegie (vb. de Planctus de obitu Karoli). 8 Enig speurwerk leverde ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel werk op dat de<br />
titel Planctus draagt én waarvan het tekstcorpus volledig <strong>in</strong> proza geschrev<strong>en</strong> werd. 9 Het woord<br />
6<br />
‘A.D. M.ccc.lviij. obiit fr. Johannes de Cureghem, dyaconus. Hujus vitam virtutibus pl<strong>en</strong>am fr. Wilhelmus<br />
Jordani curioso stilo, neque m<strong>in</strong>us veraci, comp<strong>en</strong>dioseque dep<strong>in</strong>xit.’, zie Marc Dykmans, Obituaire du<br />
monastère de Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dael dans la Forêt de Soignes, Académie Royale de Belgique. Commission Royale<br />
d’Histoire. Publications <strong>in</strong> 8, 51 (Brussel: Palais des Académies, 1940), p. 259. Johnson merkt terecht op dat e<strong>en</strong><br />
stylus curiosus beschouwd werd als e<strong>en</strong> nastrev<strong>en</strong>swaardig iets door zowel de klassieke als de middeleeuwse<br />
auteurs. Het had dus ge<strong>en</strong>sz<strong>in</strong>s e<strong>en</strong> pejoratieve bijklank, zoals Paul O’Sheridan me<strong>en</strong>de, zie Wilhelm Jorda<strong>en</strong>s’s<br />
Avellana: A Fourte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Virtue-Vice Debate, ed. Lawr<strong>en</strong>ce Joseph Johnson, Speculum Anniversary<br />
Monographs, 9 (Cambridge Mass.: Medieval Academy of America, 1985), p. 2 <strong>en</strong> Paul O’Sheridan, ‘Un ouvrage<br />
lat<strong>in</strong> de Ruysbroeck’, Studia Catholica, 5 (1928), p. 18.<br />
7<br />
Albert Ampe, ‘Willems Jorda<strong>en</strong>s <strong>in</strong> nieuw perspectief’, Ons Geestelijk Erf, 40 (1966), pp. 133-66.<br />
8<br />
Planctus de obitu Karoli, Ernst Dümmler ed., Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica, Poetae Lat<strong>in</strong>i Aevi Carol<strong>in</strong>i, 1<br />
(Berlijn, 1881), pp. 433-36.<br />
9<br />
De De planctu naturae van Alanus van Rijsel is zowel <strong>in</strong> proza als versvorm geschrev<strong>en</strong>. Net als Jorda<strong>en</strong>s<br />
schreef Alanus van Rijsel ook e<strong>en</strong> werk over deugd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondeugd<strong>en</strong>: De virtutibus et vitiis et donis Spiritus Sancti.<br />
Johnson constateerde dat er sterke overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn <strong>in</strong>zake het deugd<strong>en</strong>schema <strong>in</strong> de De virtutibus et vitiis et<br />
108
planctus is sowieso e<strong>en</strong> eerder zeldzame term. In kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van moderne devot<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong><br />
gelijkaardig voorbeeld bek<strong>en</strong>d. In die z<strong>in</strong> is de naamgev<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> unicum, wat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s geldt<br />
voor de <strong>in</strong>houd van het werk. Concreet v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we <strong>in</strong> de Planctus e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>beschrijv<strong>in</strong>g van Jan<br />
Spieghel, gek<strong>en</strong>merkt door e<strong>en</strong> sterke beklemton<strong>in</strong>g van di<strong>en</strong>s deugd<strong>en</strong>, wat suggereert dat we<br />
de Planctus moet<strong>en</strong> situer<strong>en</strong> <strong>in</strong> de hagiografische sfeer.<br />
Jorda<strong>en</strong>s op<strong>en</strong>t zijn Planctus met e<strong>en</strong> theologische bespiegel<strong>in</strong>g naar aanleid<strong>in</strong>g van<br />
e<strong>en</strong> citaat van August<strong>in</strong>us: ‘Niet vleselijk maar geestelijk moet de liefde tuss<strong>en</strong> u zijn.’ (‘Non<br />
carnalis , sed spiritualis debet esse <strong>in</strong>ter vos dilectio’). 10 Deze steriel aando<strong>en</strong>de beschouw<strong>in</strong>g<br />
dat de geestelijke liefde primeert bov<strong>en</strong> de fysieke, staat op het eerste zicht <strong>in</strong> scherp contrast<br />
met de emotionele t<strong>en</strong>eur van de rest van de tekst. Aan het e<strong>in</strong>d van deze theologische<br />
argum<strong>en</strong>tatie , richt Jorda<strong>en</strong>s zich plots rechtstreeks tot Jan met de boodschap dat hij dankzij<br />
deze bed<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> troost v<strong>in</strong>dt na ‘jouw overlijd<strong>en</strong>, mijn broeder’, t<strong>en</strong>m<strong>in</strong>ste <strong>in</strong>di<strong>en</strong> zijn<br />
verstand de kracht van het verdriet zou erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Jorda<strong>en</strong>s besluit dat het vromer zou zijn<br />
om zich te verheug<strong>en</strong> over Jans lot dan om hem te bew<strong>en</strong><strong>en</strong>, want het spirituele primeert<br />
uite<strong>in</strong>delijk bov<strong>en</strong> het wereldijke. Deze scholastiek aando<strong>en</strong>de <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g, waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong> citaat<br />
van de Kerkvader August<strong>in</strong>us toegepast wordt op e<strong>en</strong> concrete eig<strong>en</strong>tijdse situatie is e<strong>en</strong> eerste<br />
aanwijz<strong>in</strong>g dat Willem Jorda<strong>en</strong>s, die magister <strong>in</strong> de theologie was, eerder zijn geest dan zijn<br />
hart laat sprek<strong>en</strong>. Via deze <strong>in</strong>leid<strong>en</strong>de theologische bespiegel<strong>in</strong>g krijg<strong>en</strong> we dus e<strong>en</strong> eerste h<strong>in</strong>t<br />
dat – ondanks de schijnbaar oprechte droef<strong>en</strong>is die weerkl<strong>in</strong>kt uit de Planctus – het toch om<br />
e<strong>en</strong> bered<strong>en</strong>eerde, geconstrueerde tekst gaat.<br />
De kern van de Planctus op<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> korte bespiegel<strong>in</strong>g over Jans naam. Terecht werd Jan<br />
volg<strong>en</strong>s Jorda<strong>en</strong>s immers vernoemd naar Johannes de Doper, waarbij hij terloops ook laat<br />
vall<strong>en</strong> dat de naam Spieghel (of Van d<strong>en</strong> Spieghel) van moederszijde afkomstig is. 11 Vervolg<strong>en</strong>s<br />
snijdt Jorda<strong>en</strong>s achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s de verschill<strong>en</strong>de deugd<strong>en</strong> van de overled<strong>en</strong>e aan, waarbij<br />
hij op meeslep<strong>en</strong>de wijze het e<strong>en</strong>voudige lev<strong>en</strong> van de jonggestorv<strong>en</strong> diak<strong>en</strong> verhaalt. Vaak<br />
word<strong>en</strong> persoonlijke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Jorda<strong>en</strong>s opgerakeld. Willem Jorda<strong>en</strong>s was goed<br />
vertrouwd met de christelijke deugd<strong>en</strong>, omdat hij tev<strong>en</strong>s auteur was van e<strong>en</strong> werk met als titel<br />
Conflictus virtutum et viciorum, ook wel Avellana g<strong>en</strong>oemd. In deze droom-allegorie v<strong>in</strong>dt<br />
e<strong>en</strong> tweestrijd tuss<strong>en</strong> de deugd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de hoofdzond<strong>en</strong> plaats. Van de zev<strong>en</strong> vermelde deugd<strong>en</strong><br />
(humilitas, b<strong>en</strong>ignitas, mititas, str<strong>en</strong>uitas, largitas, temperantia <strong>en</strong> castitas), word<strong>en</strong> er zes ook<br />
woordelijk vermeld <strong>in</strong> de Planctus. Enkel largitas ontbreekt, vermoedelijk omdat persoonlijk<br />
bezit niet geoorloofd was <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal <strong>en</strong> dus was gulheid e<strong>en</strong> deugd die m<strong>in</strong>der van<br />
toepass<strong>in</strong>g was op Jan Spieghel.<br />
In eerste <strong>in</strong>stantie wordt de fysieke verschijn<strong>in</strong>g van Jan beschrev<strong>en</strong> op beeld<strong>en</strong>de wijze:<br />
‘Mijn dierbare, ik her<strong>in</strong>ner me je aang<strong>en</strong>ame gezicht, je verfijnde mond, je vrome lach<br />
aantrekkelijk als bloem<strong>en</strong>, die bij mij vaak aanstekelijk werkte, die weerklonk als e<strong>en</strong> smaragd<br />
donis Spiritus Sancti van Alanus van Rijsel <strong>en</strong> Willem Jorda<strong>en</strong>s’ Avellana. Zo speelt bij beide auteurs e<strong>en</strong><br />
rebeller<strong>en</strong>de V<strong>en</strong>us - met haar kroost - de hoofdrol <strong>in</strong> e<strong>en</strong> wereld die t<strong>en</strong> prooi is gevall<strong>en</strong> aan ongematigde<br />
zond<strong>en</strong> . Willem Jorda<strong>en</strong>s studeerde vermoedelijk aan de Parijse universiteit, zodat hij daar <strong>in</strong> contact kan<br />
gekom<strong>en</strong> zijn met het werk van Alanus van Rijsel, want voor zover bek<strong>en</strong>d was de tekst van de De planctu<br />
naturae niet aanwezig <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, zie Wilhelm Jorda<strong>en</strong>s’s Avellana, ed. Johnson, p. 5, p. 14.<br />
10<br />
Regel van August<strong>in</strong>us, hoofdstuk 10., zie voor e<strong>en</strong> editie van deze Regel: De Regel van August<strong>in</strong>us, ed. V<strong>in</strong>c<strong>en</strong>t<br />
Jan Christiaan Hun<strong>in</strong>k (Amsterdam: Ath<strong>en</strong>aeum-Pollak <strong>en</strong> Van G<strong>en</strong>nep, 2005).<br />
11<br />
‘Recte prorsus nom<strong>en</strong> tuum Johannes erat, et materno cognom<strong>in</strong>e de Speculo cognom<strong>en</strong>tum.’ Analecta<br />
Bollandiana, 4 (1885), p. 325. Verder <strong>in</strong> de Planctus valt e<strong>en</strong> tweede maal op dat elke verwijz<strong>in</strong>g naar de vader<br />
van Jan Spieghel ontbreekt. Willem Jorda<strong>en</strong>s maakt immers meld<strong>in</strong>g van het bezoek dat Jan Spieghel bracht<br />
aan Brussel, ‘jouw geboortestad <strong>en</strong> verblijfplaats van je moeder’ (‘Bruxellam, nativitatis tuae atque maternae<br />
commorationis oppidum’, Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 328). Was Jan Spieghels vader al overled<strong>en</strong> voor<br />
zijn geboorte? We hebb<strong>en</strong> er het rad<strong>en</strong> naar.<br />
109
<strong>en</strong> die door haar bevalligheid verdriet verdreef <strong>en</strong> blijheid opwekte.’ 12 De emotionele<br />
betrokk<strong>en</strong>heid bereikt e<strong>en</strong> hoogtepunt wanneer Jorda<strong>en</strong>s verhaalt hoe Jan gewoon was ‘s nachts<br />
te wak<strong>en</strong> bij het ziekbed van medebroeders. Zich rechtstreeks richt<strong>en</strong>d tot Jan vraagt Jorda<strong>en</strong>s<br />
zich vervolg<strong>en</strong>s vertwijfeld af wie nu ‘s nachts bij zijn ziekbed zal wak<strong>en</strong> nu Jan overled<strong>en</strong> is. 13<br />
Doorhe<strong>en</strong> de beschrijv<strong>in</strong>g van de deugd<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> tipje van de sluier opgelicht <strong>in</strong> verband<br />
met het dagelijks lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal omstreeks 1350. We kom<strong>en</strong> te wet<strong>en</strong> dat er veel belang<br />
gehecht werd aan stilzwijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan het zich op regelmatige tijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong>zaam terugtrekk<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
cel, waar m<strong>en</strong> las, bad <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> kopieerde of illum<strong>in</strong>eerde. 14 E<strong>en</strong> belangrijke passage <strong>in</strong><br />
de Planctus is deze waar Jorda<strong>en</strong>s vermeldt dat Jan ook nieuw geschrev<strong>en</strong> boek<strong>en</strong> zou<br />
geïllum<strong>in</strong>eerd hebb<strong>en</strong>, maar – volg<strong>en</strong>s Jorda<strong>en</strong>s – weigerde Jan afbeeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van dier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te tek<strong>en</strong><strong>en</strong> die ‘e<strong>en</strong> geur van ijdelheid verspreidd<strong>en</strong>’. 15 Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>de hij<br />
– op aanvraag of aangespoord door devotie – wel met de grootste verer<strong>in</strong>g de gekruisigde<br />
Christus of de maagd Maria of de beelt<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> of andere heilige. Dankzij deze <strong>in</strong>formatie<br />
werd Jan Spieghel aangewez<strong>en</strong> als eerste verluchter van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal <strong>en</strong> kon ook bewez<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> dat <strong>in</strong> Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal kort na de sticht<strong>in</strong>g al handschrift<strong>en</strong> gekopieerd <strong>en</strong> geïllum<strong>in</strong>eerd<br />
werd<strong>en</strong>.<br />
De hagiografische geme<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> zijn scher<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>in</strong>slag <strong>in</strong> de Planctus. Hoewel Jan<br />
Spieghel de e<strong>en</strong>zaamheid van zijn kloostercel erg waardeerde, schuwde hij het werk<strong>en</strong> met de<br />
andere broeders niet. Wanneer de hooi- <strong>en</strong> oogsttijd aanbrak, betoonde hij zich meer ijverig<br />
<strong>en</strong> onvermoeibaar dan zijn medebroeders bij het werk<strong>en</strong> op het land, terwijl hij daarbij e<strong>en</strong><br />
absoluut stilzwijg<strong>en</strong> <strong>in</strong> acht nam. Hij spaarde zijn ledemat<strong>en</strong> niet, zelfs <strong>in</strong>di<strong>en</strong> ze gezwoll<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verzwakt war<strong>en</strong> van het harde labeur. Jorda<strong>en</strong>s prijst Jans uitzonderlijke uithoud<strong>in</strong>gs -<br />
vermog<strong>en</strong> <strong>en</strong> het feit dat hij nooit excuses zocht om zich aan e<strong>en</strong> taak te onttrekk<strong>en</strong>. Om de<br />
gehoorzaamheid van Jan te beschrijv<strong>en</strong>, stelt Jorda<strong>en</strong>s zich niet tevred<strong>en</strong> met louter zijn eig<strong>en</strong><br />
getuig<strong>en</strong>is maar haalt hij er ook de getuig<strong>en</strong>is bij van de novic<strong>en</strong>meester Reynier vand<strong>en</strong><br />
Daele. 16<br />
Ook op ascetisch vlak was Jan volg<strong>en</strong>s Willem e<strong>en</strong> navolg<strong>en</strong>swaardig voorbeeld: hij was<br />
matig met voedsel <strong>en</strong> drank, karig met slaap <strong>en</strong> bijzonder zu<strong>in</strong>ig <strong>in</strong>zake het zich verwarm<strong>en</strong>,<br />
zelfs gedur<strong>en</strong>de de w<strong>in</strong>ter. In het refectorium at hij alles wat hem voorgeschoteld werd met<br />
onverschilligheid <strong>en</strong> weigerde hij extra porties. Zeld<strong>en</strong> dronk hij wijn, <strong>en</strong> dan nog uitsluit<strong>en</strong>d<br />
op bevel: hij was met e<strong>en</strong> zeer kle<strong>in</strong>e slok tevred<strong>en</strong> <strong>en</strong> dronk de wijn nipp<strong>en</strong>d. Tot het e<strong>in</strong>de van<br />
zijn lev<strong>en</strong> was hij gewoon nachtwakes te do<strong>en</strong>, die hij volg<strong>en</strong>s Jorda<strong>en</strong>s wellicht nog verder -<br />
gezet zou hebb<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s zijn ziekte, <strong>in</strong>di<strong>en</strong> de magister (Reynerus) het hem niet verbod<strong>en</strong> had.<br />
De maagdelijke kuisheid van Jan wordt door Jorda<strong>en</strong>s geïllustreerd aan de hand van<br />
di<strong>en</strong>s baardloosheid, afgezi<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele bijna onzichtbare jeugdige spriet<strong>en</strong>, terwijl Jans<br />
12<br />
‘Fateor, carissime, illam tuam dulcem faciem, tuumque illud gracile os, pii risus amo<strong>en</strong>itate floridum, efficaciam<br />
mihi saepissime dedisse ac praebuisse smaragdi, sui gratiositate aspectus fugando tristitiam, laetitiam excitando.’<br />
Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 325.<br />
13<br />
‘Unde, mi dilecte frater, si ego nunc aliqua aegritud<strong>in</strong>e decumberem, quis circa me vigilaret?’ Analecta<br />
Bollandiana, 4 (1885), p. 327.<br />
14<br />
‘Amorem praeterea solitud<strong>in</strong>is mihi probat jugis cellae <strong>in</strong> regularium <strong>in</strong>tervallorum vacationibus immoratio: <strong>in</strong><br />
qua, clauso super te ostio, aut legebas, aut orabas aut scribebas; aut certe illum<strong>in</strong>abas libros noviter scriptos eosque<br />
vermiculabas, seu, ut communiter dicitur, florabas.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 326.<br />
15<br />
‘… aliquam vanitatem redol<strong>en</strong>tia…’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 326.<br />
16<br />
‘Testor et ego’ <strong>en</strong> ‘testatur et frater Reynerus, supprior, et tuus ab <strong>in</strong>gressu Ord<strong>in</strong>is magister pariter et<br />
confessor’, Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 327. Ook wanneer Jan Spieghels slechte gezondheidstoestand aan<br />
de medekanunnik<strong>en</strong> werd meegedeeld, vloeid<strong>en</strong> de tran<strong>en</strong> bij zowel Willem Jorda<strong>en</strong>s als bij Reynier vand<strong>en</strong><br />
Daele: ‘...fier<strong>in</strong>t mihi lacrimae meae panes <strong>in</strong> prandio; nec solum mihi, sed et fratri Reynero, magistro tuo, qui te<br />
<strong>in</strong> mirum t<strong>en</strong>errime diligebat.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 331.<br />
110
leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> al lang baardgroei hadd<strong>en</strong>. Inzake contact met vrouw<strong>en</strong> was hij zo voorzichtig,<br />
dat hij zelfs het bezoek van zijn moeder <strong>en</strong> zus weigerde. Slechts e<strong>en</strong>maal zou Jan zich buit<strong>en</strong><br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal naar Brussel begev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> – zijn geboortestad <strong>en</strong> verblijfplaats van zijn<br />
moeder – niet om op bezoek te gaan, maar op vraag van de orde.<br />
Uiteraard legt Jorda<strong>en</strong>s sterk de klemtoon op de voorliefde van Jan voor het bidd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mediter<strong>en</strong> . Ook di<strong>en</strong>s ijver <strong>in</strong> het vervull<strong>en</strong> van liturgische tak<strong>en</strong> wordt b<strong>en</strong>adrukt, zelfs tot<br />
de dag voor zijn overlijd<strong>en</strong>. Jans voorkeur voor armoede kwam tot uit<strong>in</strong>g <strong>in</strong> diverse vorm<strong>en</strong>:<br />
afwijz<strong>in</strong>g van persoonlijk bezit, het gebruik van verouderd <strong>en</strong> goedkoop materiaal, het drag<strong>en</strong><br />
van verslet<strong>en</strong> tuniek<strong>en</strong>, sandal<strong>en</strong> <strong>en</strong> scho<strong>en</strong><strong>en</strong>, het slap<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> hard bed <strong>en</strong> het ongedecoreerd<br />
zijn van de eig<strong>en</strong> cel. Jorda<strong>en</strong>s voegt er veelbetek<strong>en</strong><strong>en</strong>d aan toe: ‘En dan zwijg ik nog over de<br />
verwaarloz<strong>in</strong>g van je lichaam.’ 17<br />
Na de uitvoerige opsomm<strong>in</strong>g van Jans deugd<strong>en</strong> merkt Willem Jorda<strong>en</strong>s ter conclusie op dat<br />
Jans discretie <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voud zijn grootste deugd van allemaal was. Dit wordt geïllustreerd aan de<br />
hand van e<strong>en</strong> persoonlijke anecdote: ‘Ik weet immers dat je van bij het beg<strong>in</strong> gekant was teg<strong>en</strong><br />
het feit dat je voedsel bestrooid werd met veel zout. En wanneer de proost je overvloedig<br />
zout<strong>en</strong> verbood omwille van je longaando<strong>en</strong><strong>in</strong>g, bestrooide je <strong>in</strong> het vervolg nooit nog voedsel<br />
noch eier<strong>en</strong> met zout, zelfs al smaakte het dan flets.’ 18 Bij het roem<strong>en</strong> van Jans nederigheid –<br />
de laatst besprok<strong>en</strong> deugd – laat Jorda<strong>en</strong>s zich zo meeslep<strong>en</strong> door zijn betoog dat hij het woord<br />
heiligheid (sanctitas) <strong>in</strong> de mond neemt. 19<br />
In e<strong>en</strong> derde deel komt de eig<strong>en</strong>lijke lam<strong>en</strong>tatie aan bod, die gepaard gaat met talrijke<br />
weeklag<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitroep<strong>en</strong>. Jorda<strong>en</strong>s schrijft: ‘Helaas! Nu nadert deze rede het e<strong>in</strong>de, namelijk het<br />
pijnlijke uur waarop de dood ons lichamelijk scheidde.’ 20 Het gegev<strong>en</strong> dat Jorda<strong>en</strong>s laat blijk<strong>en</strong><br />
dat het e<strong>en</strong> redevoer<strong>in</strong>g (oratio) is, verraadt de geconstrueerde <strong>en</strong> bered<strong>en</strong>eerde opbouw van de<br />
tekst. Er is overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> herk<strong>en</strong>bare opbouw <strong>in</strong> de tekst die de regels van de retorica volgt:<br />
exordium, expositio <strong>en</strong> conclusio.<br />
Jan Spieghels ziekte – hoogstwaarschijnlijk de buil<strong>en</strong>pest – wordt <strong>in</strong> dit derde deel erg<br />
gedetailleerd beschrev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de volg<strong>en</strong>de bewoord<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: ‘Op de vierde zondag waarop je het<br />
abces had, waaraan veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>in</strong> de buurt van Brussel stierv<strong>en</strong>, begon je je ziek te voel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op de derde dag, namelijk vrijdag, versche<strong>en</strong> op je rechterschouderblad e<strong>en</strong> roodachtige,<br />
dodelijke vlek, gelijk<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> flagellant<strong>en</strong>wonde <strong>en</strong> zonder dat je er je van bewust was, nam<br />
de ziekte je <strong>in</strong> haar greep. Zozeer zelfs, dat weg<strong>en</strong>s het verzwakk<strong>en</strong> van je bre<strong>in</strong> <strong>en</strong> door het<br />
vast<strong>en</strong> <strong>en</strong> wak<strong>en</strong>, je verstand verm<strong>in</strong>derde <strong>en</strong> je <strong>in</strong> je taalgebruik zelfs e<strong>en</strong> tikkeltje waanz<strong>in</strong><br />
vertoonde . Nadat ik die d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gehoord had <strong>en</strong> nadi<strong>en</strong> ook met eig<strong>en</strong> og<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> had, begon<br />
ik weldra te wanhop<strong>en</strong> over je herstel, <strong>in</strong> die mate dat het doembeeld van jouw dood mijn hart<br />
begon <strong>in</strong> te nem<strong>en</strong>, zodat mijn tran<strong>en</strong> mijn brood doordr<strong>en</strong>kt<strong>en</strong> <strong>in</strong> het refectorium; <strong>en</strong> niet <strong>en</strong>kel<br />
bij mij, maar ook bij broeder Reynerus, jouw leraar, die je met bewonder<strong>in</strong>g begeleidde <strong>in</strong> je<br />
jeugdigheid.’ 21 Na de maaltijd, tijd<strong>en</strong>s de bije<strong>en</strong>komst van de broeders, kreg<strong>en</strong> ze te hor<strong>en</strong> dat<br />
Jan overled<strong>en</strong> was. Het tijdstip van overlijd<strong>en</strong> wordt tot <strong>in</strong> het kle<strong>in</strong>ste detail meegedeeld.<br />
17<br />
‘…ut de corporis tui <strong>in</strong>curia sileam…’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 329.<br />
18<br />
‘Scio <strong>en</strong>im a pr<strong>in</strong>cipio te solitum fuisse appositum tibi cibum multo sale aspergere; atque, cum hoc tibi a<br />
praeposito propter pectoris passiones fuisset prohibitum, nunquam vel cibum aliquem nec ovum quidem salivisse<br />
de cetero, licet <strong>in</strong>sulsum…’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 330.<br />
19<br />
‘Verum haec mea tuae sanctitatis laudatio confundit merito caput meum, dum ea quae <strong>in</strong> te miror et praedico<br />
meis improbis moribus vituperare non cesso.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 330.<br />
20<br />
‘Sed heu! Nunc accedit oratio ad occasum, ad horam videlicet illam dolorosam <strong>in</strong> qua nos corporaliter mors<br />
separavit.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 331.<br />
21<br />
‘Quarta autem feria orto <strong>in</strong> <strong>in</strong>gu<strong>in</strong>e epidimiali apostemate, quo apud Bruxellam multi obierant, languere<br />
coepisti ac die tertio, sexta scilicet feria, nata te ignorante <strong>in</strong> dextra scapula quadam subrufa letiferaque macula<br />
quasi fustigationis impoedatura morbus <strong>in</strong>valuit, adeo ut propter <strong>in</strong>anitatem capitis, cerebro jejuniis ac vigiliis<br />
111
Wat hierna volgt, kan niet anders omschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dan als geweeklaag, doorspekt met<br />
allegorisch get<strong>in</strong>te comm<strong>en</strong>taar. Zo wordt bijvoorbeeld vaak verwez<strong>en</strong> naar het symbool van de<br />
roos: ‘Wie, mijn dierbare, zal nu <strong>in</strong> jouw plaats voor mij de rozelaar snoei<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe zull<strong>en</strong> we<br />
weldra het plantso<strong>en</strong> met aardbei<strong>en</strong> aanplant<strong>en</strong>?’ <strong>en</strong> ‘Weldra zal je <strong>in</strong> de hemelse roz<strong>en</strong>tu<strong>in</strong> de<br />
allermooiste roz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> plant<strong>en</strong>’. 22 De roz<strong>en</strong>symboliek is dus prom<strong>in</strong><strong>en</strong>t aanwezig <strong>in</strong> het<br />
werk <strong>en</strong> het valt moeilijk te ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> diepere betek<strong>en</strong>is achter deze woord<strong>en</strong><br />
schuilgaat. Maar waarvoor staat de roos dan symbool <strong>in</strong> de Planctus?<br />
Naslagwerk<strong>en</strong> zijn het erover e<strong>en</strong>s dat de roos het symbool bij uitstek is voor V<strong>en</strong>us. In e<strong>en</strong><br />
christelijke context staat de roos voor het lev<strong>en</strong>, de ziel, het hart <strong>en</strong> de liefde. Iconografisch<br />
wordt de roos soms voorgesteld als de kelk waar<strong>in</strong> Christus’ bloed opgevang<strong>en</strong> werd. Ze<br />
symboliseert ook de vergankelijkheid omdat ze snel verwelkt. 23 Het snoei<strong>en</strong> van de roz<strong>en</strong> of de<br />
rozelaar symboliseert op allegorische wijze de (vleselijke) liefde die ontdaan wordt van alle<br />
passies, smart<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Toegepast op de Planctus zou de roz<strong>en</strong>metafoor ons e<strong>en</strong> h<strong>in</strong>t<br />
kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> van de – eerder wereldlijke – liefdegevoel<strong>en</strong>s die er tuss<strong>en</strong> Jan Spieghel <strong>en</strong><br />
Willem Jorda<strong>en</strong>s mogelijk geweest war<strong>en</strong>. Het snoei<strong>en</strong> van de rozelaar <strong>en</strong> het aanplant<strong>en</strong> van<br />
de aardbei<strong>en</strong> word<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong> als gezamelijke activiteit. Maar zoals het betaamt, werd<strong>en</strong><br />
deze zondige impuls<strong>en</strong> onderdrukt <strong>en</strong> z<strong>in</strong>gt Willem nu de lof van Jans kuisheid. In die z<strong>in</strong><br />
lijk<strong>en</strong> ook de beg<strong>in</strong>woord<strong>en</strong> van de Planctus – geput uit de Regel van August<strong>in</strong>us – eerder<br />
dubbelz<strong>in</strong>nig : ‘niet vleselijk, maar geestelijk moet de liefde tuss<strong>en</strong> u zijn’.<br />
Zowel deze roz<strong>en</strong>symboliek als de behandel<strong>in</strong>g van Jan Spieghels deugd<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> het<br />
vermoed<strong>en</strong> dat we <strong>in</strong> Planctus e<strong>en</strong> voorafspiegel<strong>in</strong>g krijg<strong>en</strong> van Jorda<strong>en</strong>s latere werk, de<br />
Avellana. In Jorda<strong>en</strong>s’ Avellana is het de kuisheid (castitas) die de roos als haar k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong> kiest.<br />
De schoonheid van de roos die onbeschadigd uitrijst bov<strong>en</strong> haar steel met doorn<strong>en</strong> illustreert<br />
hoe de kuise m<strong>en</strong>s zijn eig<strong>en</strong> zondige z<strong>in</strong>nelijkheid overstijgt. Het beeld van de roz<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
aardbei<strong>en</strong>perkje doet sterk d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de locus amo<strong>en</strong>us-topos die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s voorkomt <strong>in</strong> de<br />
Avellana.<br />
De mem<strong>en</strong>to mori-gedachte komt dichtbij wanneer Jorda<strong>en</strong>s met afschuw probeert de<br />
gedachte te verdr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hoe ongedierte onder de aarde over Jans bevallige gezicht zal kruip<strong>en</strong>. 24<br />
T<strong>en</strong> slotte lijkt Jorda<strong>en</strong>s zich te herpakk<strong>en</strong> wanneer hij stilistisch handig teruggrijpt naar de<br />
bed<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g waarmee hij de Planctus begonn<strong>en</strong> was, met name dat het veel beter zou zijn dat hij<br />
zich zou verheug<strong>en</strong> over Jans lot dan dat hij di<strong>en</strong>s he<strong>en</strong>gaan zou betreur<strong>en</strong>. Omwille van zijn<br />
voorbeeldige lev<strong>en</strong> was er ge<strong>en</strong> twijfel mogelijk dat Jan zou opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
heilig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> de hemelse roz<strong>en</strong>tu<strong>in</strong> de allermooiste roz<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> aanplant<strong>en</strong>.<br />
P. Lefèvre merkte al op dat er nerg<strong>en</strong>s <strong>in</strong> de Planctus verwez<strong>en</strong> wordt naar mirakel<strong>en</strong><br />
bewerkstelligd door Johannes. Het is alsof Jorda<strong>en</strong>s dit k<strong>en</strong>merk van heiligheid bewust<br />
vermeed om de ‘alledaagse heiligheid’ van Jan extra <strong>in</strong> de verf te zett<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> wou hij<br />
<strong>in</strong> navolg<strong>in</strong>g van de ideal<strong>en</strong> van de Moderne Devotie aanton<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> vrijwel volmaakte<br />
rarefacto, <strong>in</strong> verbis aliquantulum phr<strong>en</strong>eticare monstrares. Quo audito ac postea oculot<strong>en</strong>us perspecto, de tua mox<br />
convalesc<strong>en</strong>tia desperando, ita cor meum tuae mortis occupavit imago, ut fier<strong>en</strong>t mihi lacrimae meae panes <strong>in</strong><br />
prandio; nec solum mihi, sed et fratri Reynero, magistro tuo, qui te <strong>in</strong> mirum t<strong>en</strong>errime diligebat.’ Analecta<br />
Bollandiana, 4 (1885), p. 331.<br />
22<br />
‘Quis nunc, dilecte, loco tui pro me sariet rosarium, et quam nuper plantavimus areolam fragorum?’ <strong>en</strong><br />
‘Mox <strong>en</strong>im, ut pie credo,… <strong>in</strong> coelesti rosario rosa candidissima complantata.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885),<br />
pp. 331-32.<br />
23<br />
Jean Chevalier <strong>en</strong> Ala<strong>in</strong> Gheerbrant, Dictionnaire des symboles: mythes, rêves, coutumes, gestes, formes,<br />
figures, couleurs, nombres (Parijs: Laffont, 1990), pp. 822-24.<br />
24<br />
Ook <strong>in</strong> Jorda<strong>en</strong>s’ Avellana komt de mem<strong>en</strong>to mori-gedachte naar voor: Wilhelm Jorda<strong>en</strong>s’s Avellana,<br />
ed. Johnson, p. 18.<br />
112
lev<strong>en</strong>swandel die e<strong>in</strong>digde <strong>in</strong> e<strong>en</strong> geur van heiligheid ook kon word<strong>en</strong> bereikt via de nauw -<br />
gezette navolg<strong>in</strong>g van de leefregel <strong>en</strong> de <strong>in</strong>t<strong>en</strong>se beoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de christelijke deugd<strong>en</strong>.<br />
Het <strong>en</strong>ige bov<strong>en</strong>natuurlijke verschijnsel <strong>in</strong> de Planctus is e<strong>en</strong> visio<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> niet bij naam<br />
g<strong>en</strong>oemde lek<strong>en</strong>broeder zou gehad hebb<strong>en</strong> na Jans overlijd<strong>en</strong>. Deze lekebroeder zou dit<br />
visio<strong>en</strong> opgebiecht hebb<strong>en</strong> aan ‘de prior’, die ev<strong>en</strong>m<strong>in</strong> bij naam g<strong>en</strong>oemd wordt, maar die <strong>in</strong><br />
die periode niemand anders dan Jan van Ruusbroec kan geweest zijn. Het visio<strong>en</strong> was e<strong>en</strong><br />
verschijn<strong>in</strong>g van de overled<strong>en</strong> Jan Spieghel <strong>in</strong> de kerk, omr<strong>in</strong>gd door licht <strong>en</strong> twee <strong>en</strong>gel<strong>en</strong>.<br />
Dezelfde lek<strong>en</strong>broeder verklaarde ook met zekerheid Jan gezi<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>s eig<strong>en</strong><br />
uitvaartdi<strong>en</strong>st. Jans verschijn<strong>in</strong>g zou tuss<strong>en</strong> de diak<strong>en</strong>s gestaan hebb<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> afgew<strong>en</strong>d<br />
gezicht. Onmiddellijk na deze beschrijv<strong>in</strong>g van het visio<strong>en</strong> richt Jorda<strong>en</strong>s zich tot Jan<br />
<strong>en</strong> vraagt: ‘Wat zeg je over de <strong>in</strong>terpretatie van deze d<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, dierbare broeder? B<strong>en</strong> je van<br />
m<strong>en</strong><strong>in</strong>g dat ze moet<strong>en</strong> afgezwor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als leug<strong>en</strong>s?’ Jorda<strong>en</strong>s toont zich dus kritisch<br />
teg<strong>en</strong>over bov<strong>en</strong>natuurlijke verschijnsel<strong>en</strong>, zelfs wanneer deze betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de door<br />
hem bewonderde Jan Spieghel. Uite<strong>in</strong>delijk komt Jorda<strong>en</strong>s tot de conclusie dat Jans lev<strong>en</strong> niet<br />
<strong>in</strong> teg<strong>en</strong>spraak is met deze verschijnsel<strong>en</strong>, waarmee hij zich ver houdt van hun waarheids -<br />
gehalte. De Planctus e<strong>in</strong>digt met e<strong>en</strong> hoopvolle bespiegel<strong>in</strong>g over Jans verblijf bij God.<br />
Het gegev<strong>en</strong> dat de Planctus afwijkt van <strong>en</strong>kele gangbare hagiografische gewoont<strong>en</strong> –<br />
zoals het ontbrek<strong>en</strong> van mirakel<strong>en</strong> – doet vrag<strong>en</strong> rijz<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de bedoel<strong>in</strong>g van Jorda<strong>en</strong>s’<br />
werk. Vermoedelijk was het niet bedoeld als e<strong>en</strong> persoonlijke uit<strong>in</strong>g van rouwbeklag bij<br />
het overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dierbare vri<strong>en</strong>d, maar hebb<strong>en</strong> we te mak<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> moraliser<strong>en</strong>d<br />
exemplaristisch werk dat de deugd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> voorbeeldige kanunnik <strong>in</strong> hagiografische vorm<br />
beklemtoonde. De rationeel gestructureerde opbouw van de tekst <strong>en</strong> de vele mooie stilistische<br />
w<strong>en</strong>d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> do<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat Jorda<strong>en</strong>s zijn griev<strong>en</strong> op bered<strong>en</strong>eerde wijze neerschreef,<br />
mogelijk zelfs <strong>in</strong> navolg<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d model. Deze gestileerdheid van de Planctus doet<br />
ev<strong>en</strong>wel ge<strong>en</strong> afbreuk aan het reële verdriet dat Jorda<strong>en</strong>s ongetwijfeld zal hebb<strong>en</strong> gevoeld bij<br />
het ontijdige overlijd<strong>en</strong> van zijn vri<strong>en</strong>d <strong>en</strong> studieg<strong>en</strong>oot.<br />
Het argum<strong>en</strong>t dat de Planctus opgesteld werd om de oorspronkelijke spiritualiteit van<br />
de Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dalers te bewar<strong>en</strong>, gaat <strong>in</strong> dit geval moeilijk op omdat de geme<strong>en</strong>schap nog maar<br />
veerti<strong>en</strong> jaar oud was. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gold het prioraat van Jan van Ruusbroec, waaronder Jan<br />
Spieghel overleed, als e<strong>en</strong> bloeiperiode <strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong>sz<strong>in</strong>s als e<strong>en</strong> periode van spirituele<br />
neergang . T<strong>en</strong>slotte, <strong>in</strong>di<strong>en</strong> het Jorda<strong>en</strong>s echt te do<strong>en</strong> was om de deugd<strong>en</strong> van Jan Spieghel als<br />
model te stell<strong>en</strong> voor medebroeders, kan m<strong>en</strong> zich afvrag<strong>en</strong> of hij wel de juiste ‘verpakk<strong>in</strong>g’<br />
gekoz<strong>en</strong> heeft (e<strong>en</strong> lam<strong>en</strong>tatie).<br />
M<strong>en</strong> kan dus niet zomaar poner<strong>en</strong> dat Jorda<strong>en</strong>s de bij de Moderne Devot<strong>en</strong> gebruikelijke<br />
‘stichtersvit<strong>en</strong>’ navolgde om de nagedacht<strong>en</strong>is aan zijn vri<strong>en</strong>d te bewar<strong>en</strong>. Jan Spieghel was<br />
immers ge<strong>en</strong> ‘stichter’, noch e<strong>en</strong> belangrijke figuur b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>de m<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> rond 1358 nog niet de traditie van het op schrift<br />
stell<strong>en</strong> van de lev<strong>en</strong>s van medebroeders of -zusters. In dit opzicht staat Jorda<strong>en</strong>s’ Planctus op<br />
zichzelf <strong>en</strong> kan het werk niet <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bestaande traditie <strong>in</strong>gepast word<strong>en</strong>. Wellicht gaf dit aan<br />
Jorda<strong>en</strong>s ook de vrijheid om Jans lev<strong>en</strong> te verwoord<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> zelfgekoz<strong>en</strong> vorm.<br />
Dat de Planctus de aanzet voor e<strong>en</strong> zaligverklar<strong>in</strong>g wil gev<strong>en</strong>, lijkt ook we<strong>in</strong>ig<br />
waarschijnlijk , louter door de vertelstijl, de titel van het werk <strong>en</strong> het gebrek aan bov<strong>en</strong> -<br />
natuurlijke verschijnsel<strong>en</strong>. Het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> oproep tot navolg<strong>in</strong>g van de deugd<strong>en</strong> van<br />
Jan Spieghel – zoals eerder gebruikelijk is <strong>in</strong> de vit<strong>en</strong>-literatuur van de Moderne Devot<strong>en</strong> –<br />
doet twijfel<strong>en</strong> aan de mogelijke moraliser<strong>en</strong>de functie van de Planctus, al hoeft de<br />
aanspor<strong>in</strong>g tot navolg<strong>in</strong>g uiteraard niet expliciet uitgedrukt te word<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> stichtelijk werk.<br />
De exemplarische bedoel<strong>in</strong>g kan immers gewoon schuilgaan achter de opsomm<strong>in</strong>g van de<br />
deugd<strong>en</strong> .<br />
De Klaagzang over het overlijd<strong>en</strong> van Jan Spieghel uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal is e<strong>en</strong> memoria-tekst die<br />
113
<strong>in</strong> de overgeleverde handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel <strong>in</strong> verzamelcodices voorkomt. De tekstoverlever<strong>in</strong>g<br />
suggereert dat de Planctus via Rooklooster voor de achtti<strong>en</strong>de eeuw slechts <strong>in</strong> één <strong>religieuze</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap buit<strong>en</strong> de kr<strong>in</strong>g van de Moderne Devotie terecht kwam – meerbepaald <strong>in</strong> de abdij<br />
T<strong>en</strong> Du<strong>in</strong><strong>en</strong>. Er is dus sprake van e<strong>en</strong> eerder beperkte tekstverspreid<strong>in</strong>g, zeker <strong>in</strong> het licht van<br />
de <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sieve tekstuitwissel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de priorij<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>d tot het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim. Dit<br />
gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de persoonlijke vertelstijl van de Planctus suggerer<strong>en</strong> dat de tekst oorspronkelijk<br />
<strong>en</strong>kel bedoeld was voor de kanunnik<strong>en</strong> van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal zelf. Het is overig<strong>en</strong>s louter aan de<br />
compilatorische activiteit<strong>en</strong> van Johannes Gielemans te dank<strong>en</strong> dat deze tekst ook <strong>in</strong><br />
Rooklooster bek<strong>en</strong>d was.<br />
De vraag naar de precieze functie van de Planctus b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
is door het verlies van de eerste registratie moeilijk te beantwoord<strong>en</strong>. Er kan dus ge<strong>en</strong><br />
uitsluitsel gegev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de context waar<strong>in</strong> deze tekst zich bevond <strong>en</strong> het ev<strong>en</strong>tuele<br />
gebruik dat daaruit zou voortvloei<strong>en</strong>. Was het e<strong>en</strong> contemplatieve tekst, bestemd voor privé -<br />
lectuur door de kanunnik<strong>en</strong> van Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal? Dit lijkt <strong>in</strong> elk geval meer waarschijnlijk dan e<strong>en</strong><br />
gebruik als voorleeslectuur.<br />
Qua g<strong>en</strong>re hoort de Planctus thuis <strong>in</strong> de hagiografische sfeer omwille van de lev<strong>en</strong>s -<br />
beschrijv<strong>in</strong>g die de kern van het werk uitmaakt <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de hagio -<br />
grafische opsomm<strong>in</strong>g van de deugd<strong>en</strong> van Jan Spieghel. Maar anderzijds onderscheidt de<br />
Planctus zich ook van de traditionele hagiografische g<strong>en</strong>res dankzij de unieke betitel<strong>in</strong>g én<br />
<strong>in</strong>houd, het persoonlijke vertelperspectief <strong>en</strong> de opmerkelijke schaarsheid aan <strong>en</strong> de kritische<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g van de bov<strong>en</strong>natuurlijke verschijnsel<strong>en</strong>. De structuur suggereert dat we te<br />
mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> retorisch geconstrueerde stijloef<strong>en</strong><strong>in</strong>g, gek<strong>en</strong>merkt door beeldrijke<br />
beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> metafor<strong>en</strong> die de hed<strong>en</strong>daagse lezer treff<strong>en</strong> door hun emotionele <strong>in</strong>t<strong>en</strong>siteit.<br />
114
HERINNERING IN DE PRAKTIJK. DE ROL VAN BEELD EN GESCHRIFT<br />
Truus van Buer<strong>en</strong> m.m.v. Marieke de W<strong>in</strong>kel<br />
Universiteit Utrecht<br />
1. INLEIDING. DE MIDDELEEUWSE PRAKTIJK VAN HET GEDENKEN<br />
In 1552 liet Johanna van Zwiet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> memorietafel voor haar familie vervaardig<strong>en</strong>. Op dit<br />
schilderij van 129,5 cm hoog <strong>en</strong> 385 cm breed staat e<strong>en</strong> voorstell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> Maria met K<strong>in</strong>d<br />
met aan weerszijd<strong>en</strong> de portrett<strong>en</strong> van zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> led<strong>en</strong> van het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong><br />
(Afbeeld<strong>in</strong>g 1). 1 Bov<strong>en</strong> elke beelt<strong>en</strong>is prijkt het wap<strong>en</strong>schild van de geportretteerde, eronder<br />
staat e<strong>en</strong> tekst met de naam, de sterfdatum <strong>en</strong> de plaats waar de afgebeelde persoon is<br />
begrav<strong>en</strong>. Het schilderij was bestemd voor Mariënpoel, het regulariss<strong>en</strong>klooster bij Leid<strong>en</strong> dat<br />
<strong>in</strong> 1428 was gesticht door Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>, Johanna’s overgrootvader. 2 De memorie -<br />
tafel di<strong>en</strong>de ter vervang<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> ouder exemplaar. In de tekst onder het portret van de<br />
opdrachtgeefster staat dat zij heeft ‘do<strong>en</strong> vernieuw<strong>en</strong> dit tafereel wanttet van ouderdom al<br />
verga<strong>en</strong> was’. Dat ‘tafereel’ – e<strong>en</strong> schilderij of e<strong>en</strong> muurschilder<strong>in</strong>g – moet <strong>in</strong> of kort na 1450<br />
zijn vervaardigd.<br />
* Met dank aan Mario Dam<strong>en</strong>, Douwe Faber, Daantje Meuwiss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rolf de Weijert voor hun opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij<br />
e<strong>en</strong> eerdere versie van dit artikel <strong>en</strong> aan het Regionaal Archief Leid<strong>en</strong>. Voor dit artikel heb ik dankbaar gebruik<br />
gemaakt van de ongepubliceerde doctoraalscriptie van Simone van de Velde, Gebed zonder e<strong>in</strong>d. Memorieboek<strong>en</strong><br />
van klooster Mariënpoel (1428-1573) (Universiteit Utrecht, 1999).<br />
1<br />
Initial<strong>en</strong> P.S. (op schilderij), mogelijk Pieter Willemsz. Sluyter. Dater<strong>in</strong>g <strong>in</strong> onderschrift portret Johanna van<br />
Zwiet<strong>en</strong>: 1552. Doek, 129,5 385 cm, Leid<strong>en</strong>, Stedelijk Museum De Lak<strong>en</strong>hal, <strong>in</strong>v. nr 250. Literatuur: Stedelijk<br />
Museum de Lak<strong>en</strong>hal. Catalogus van de schilderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> tek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> (Leid<strong>en</strong>, 1983), p. 6 (met verdere literatuurverwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> Truus van Buer<strong>en</strong>, met (bijdrag<strong>en</strong> van) W.C.M. Wüstefeld Lev<strong>en</strong> na de dood. Ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
late Middeleeuw<strong>en</strong> (Turnhout/Utrecht: Museum Catharijneconv<strong>en</strong>t, 1999), pp. 238-40.<br />
2<br />
Over het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> over Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder: F.J.W. van Kan, ‘Boudewijn<br />
van Zwiet<strong>en</strong>, tresorier van Holland’, Holland, 13 (1981), pp. 288-305; F.J.W. van Kan, ‘Het middeleeuwse riddermatige<br />
geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>’, Jaarboek van het C<strong>en</strong>traal Bureau voor G<strong>en</strong>ealogie, 38 (1984), pp. 49-96;<br />
Wouter<strong>in</strong>a P. Bouwman, ‘Latijnse aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> uit het missaal van het kasteel Lo<strong>en</strong>ersloot betreff<strong>en</strong>de de<br />
families Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong>’, De Nederlandsche leeuw, 115 (1998), kol. 1-21, spec. kol. 12-<br />
16; Hanno Brand, Over macht <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht. stedelijke elites <strong>in</strong> Leid<strong>en</strong> (1420-1510), Studies <strong>in</strong> Urban Social,<br />
Economic and Political History of the Medieval and Modern Low Countries, 6 (Leuv<strong>en</strong>/Apeldoorn, 1996), zie<br />
register; Mario Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st. De gewestelijke ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van Holland <strong>en</strong> Zeeland <strong>in</strong> de<br />
Bourgondische periode (1425-1482), Hollandse Studiën, 36 (Hilversum, 2000), zie register; Antheun Janse,<br />
Ridderschap <strong>in</strong> Holland. Portret van e<strong>en</strong> adellijke elite <strong>in</strong> de late Middeleeuw<strong>en</strong>, Adelsgeschied<strong>en</strong>is, 1 (Hilversum,<br />
2001), zie register. Voor de sticht<strong>in</strong>gsdatum van Mariënpoel, zie bijvoorbeeld Van Kan, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’,<br />
p. 298.<br />
115
Afbeeld<strong>in</strong>g 1 – Memorietafel met Maria met K<strong>in</strong>d <strong>en</strong> vier g<strong>en</strong>eraties van de familie Van Zwiet<strong>en</strong>.<br />
Dit schilderij werd <strong>in</strong> 1552 geschonk<strong>en</strong> aan klooster Mariënpoel bij Leid<strong>en</strong> door Johanna van<br />
Zwiet<strong>en</strong>, de laatste van haar tak van het geslacht. Het is e<strong>en</strong> sterk aangepast kopie van e<strong>en</strong> oude<br />
memorievoorstell<strong>in</strong>g die waarschijnlijk <strong>in</strong> 1454 of na het overlijd<strong>en</strong> van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
1454 werd vervaardigd.<br />
De twee memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> war<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderdeel van de <strong>praktijk</strong> van het ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
oftewel de memoria zoals deze <strong>in</strong> het klooster Mariënpoel gestalte kreeg. De memoria is te<br />
omschrijv<strong>en</strong> als zorg voor het hier <strong>en</strong> het hiernamaals b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap van de lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de dod<strong>en</strong> die <strong>in</strong> gezam<strong>en</strong>lijke verbond<strong>en</strong>heid elkaars belang<strong>en</strong> behartig<strong>en</strong>. S<strong>in</strong>ds de jar<strong>en</strong><br />
tachtig van de tw<strong>in</strong>tigste eeuw gebruik<strong>en</strong> onderzoekers dit concept als e<strong>en</strong> heuristisch middel<br />
om middeleeuwse geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> materiële bronn<strong>en</strong> te explorer<strong>en</strong>. De memoria wordt daarbij,<br />
<strong>in</strong> de woord<strong>en</strong> van Patrick Geary, gekarakteriseerd als ‘a key organiz<strong>in</strong>g pr<strong>in</strong>ciple, not only<br />
<strong>in</strong> medieval theology but <strong>in</strong> every aspect of medieval life’. 3 Het belang van de memoria is<br />
niet gemakkelijk te overschatt<strong>en</strong>, want het werd beschouwd als e<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>de factor <strong>in</strong> de<br />
verschill<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (kloosters, sted<strong>en</strong>, etc,) <strong>en</strong> daarom zowel bestanddeel als<br />
uitdrukk<strong>in</strong>g van de <strong>religieuze</strong>, politieke, sociale <strong>en</strong> economische geschied<strong>en</strong>is van die<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> . 4 <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong>s<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong> dus aan verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> onderhevig <strong>en</strong> de<br />
memoria moet daarom beschouwd <strong>en</strong> onderzocht word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> dynamisch f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>.<br />
In dit artikel wordt <strong>in</strong>gegaan op de <strong>praktijk</strong> van het ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol daar<strong>in</strong> van de<br />
zog<strong>en</strong>aamde memorietafels (ook memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> memoriestukk<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd). Dit<br />
zijn schilder<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> beeldhouwwerk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>religieuze</strong> voorstell<strong>in</strong>g, de gebedsportrett<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wap<strong>en</strong>schild<strong>en</strong> van de te ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> person<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tekst waar<strong>in</strong> hun naam <strong>en</strong> sterfdatum<br />
wordt g<strong>en</strong>oemd. 5 In veel gevall<strong>en</strong> gaan de geportretteerd<strong>en</strong> vergezeld van hun bescherm -<br />
heilig<strong>en</strong>. Memoriestukk<strong>en</strong> kond<strong>en</strong>, net als grafzerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> -monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zowel voor als na<br />
de dood van de geportretteerd<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> geplaatst. Oexle was de eerste die het belang van<br />
memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor het memoria-onderzoek <strong>in</strong> zijn algeme<strong>en</strong>heid aantoonde. Hij<br />
3<br />
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Mill<strong>en</strong>ium (Pr<strong>in</strong>ceton,<br />
1994), p. 18; Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria und Memorialbild’, <strong>in</strong> Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des<br />
liturgisch<strong>en</strong> Ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>s im Mittelalter, ed. Karl Schmid <strong>en</strong> Joachim Wollasch, Münstersche Mittelalter-Schrift<strong>en</strong>,<br />
48 (Münch<strong>en</strong>, 1984), pp. 384-440, spec. 394 <strong>en</strong> Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria als Kultur’, <strong>in</strong> Memoria als Kultur,<br />
ed. Idem, Veröff<strong>en</strong>tlichung<strong>en</strong> des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 121 (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1995), pp. 9-78.<br />
4<br />
Truus van Buer<strong>en</strong>, ‘Care for the Here and the Hereafter. A multitude of Possibilities’, <strong>in</strong> Care for the Here and<br />
the Hereafter: Memoria, Art and Ritual <strong>in</strong> the Middle Ages, ed. Truus van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Andrea van Leerdam<br />
(Turnhout, 2005), pp. 13-34, spec. p. 14.<br />
5<br />
Ik gebruik de term portret zowel voor verzonn<strong>en</strong> portrett<strong>en</strong> als voor portrett<strong>en</strong> naar het lev<strong>en</strong>, zie Van Buer<strong>en</strong>,<br />
Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 91-92.<br />
116
constateerde dat memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet zomaar e<strong>en</strong> bijdrage leverd<strong>en</strong> aan de cultuur van<br />
de memoria, maar dat ze tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> afspiegel<strong>in</strong>g zijn van die cultuur. In het artikel ‘Memoria<br />
und Memorialbild’ laat hij zi<strong>en</strong> hoe <strong>in</strong> memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> alle aspect<strong>en</strong> van de memoria<br />
word<strong>en</strong> verbeeld: <strong>religieuze</strong>, maar ook sociale, historische, historiografische <strong>en</strong> politiekmaatschappelijke<br />
aspect<strong>en</strong>. Memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> publieke functie. Dat wil niet<br />
zegg<strong>en</strong> dat ze voor iedere<strong>en</strong> zichtbaar war<strong>en</strong>. Ze fungeerd<strong>en</strong>, net als rituel<strong>en</strong> <strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong><br />
tekst<strong>en</strong> , als communicatiemiddel <strong>en</strong> ze war<strong>en</strong> dus daar te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> waar deg<strong>en</strong><strong>en</strong> voor wie hun<br />
boodschapp<strong>en</strong> bestemd war<strong>en</strong>, ze kond<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Veel van deze kunstwerk<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich <strong>in</strong><br />
e<strong>en</strong> kerk waar iedere<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebed voor de herdachte person<strong>en</strong> kon uitsprek<strong>en</strong>. Andere war<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> bedoeld voor de led<strong>en</strong> van bepaalde geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zoals families <strong>en</strong><br />
kloosters; ze bevond<strong>en</strong> zich bijvoorbeeld <strong>in</strong> e<strong>en</strong> privékapel of e<strong>en</strong> niet algeme<strong>en</strong> toegankelijke<br />
ruimte <strong>in</strong> e<strong>en</strong> klooster. 6<br />
Ik hoop te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het belangrijk kan zijn om bij e<strong>en</strong> onderzoek van memorie -<br />
<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> schriftelijke, maar ook object<strong>en</strong> <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>de kunst te betrekk<strong>en</strong>.<br />
Onproblematisch is dit niet. Het weg<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>formatie die de beide brontyp<strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong><br />
kan lastig zijn, maar daarnaast, <strong>en</strong> hierop zal ik met name <strong>in</strong>gaan, zi<strong>en</strong> onderzoekers van<br />
object<strong>en</strong> <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> veel gevall<strong>en</strong> voor dezelfde vrag<strong>en</strong> gesteld als<br />
onderzoekers van schriftelijke bronn<strong>en</strong>. De Maria met K<strong>in</strong>d van de familie Van Zwiet<strong>en</strong> uit het<br />
bij Leid<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> klooster Mariënpoel le<strong>en</strong>t zich uitstek<strong>en</strong>d voor e<strong>en</strong> besprek<strong>in</strong>g van de<br />
problematiek . Het schilderij is e<strong>en</strong> – gedeeltelijke – kopie van e<strong>en</strong> ouder exemplaar <strong>en</strong> het<br />
heeft bijna alle functies die <strong>in</strong> e<strong>en</strong> memoriestuk aanwezig kond<strong>en</strong> zijn. Daarnaast zijn er<br />
verschill<strong>en</strong>de relevante schriftelijke bronn<strong>en</strong> van het klooster overgeleverd. De voornaamste<br />
zijn: de akt<strong>en</strong> die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de sticht<strong>in</strong>g van het klooster, e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst, e<strong>en</strong><br />
necrologium waar<strong>in</strong> staat opgetek<strong>en</strong>d op welke dag voor wi<strong>en</strong>s ziel<strong>en</strong>heil gebed<strong>en</strong> moest<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> twee kostersboekjes. 7<br />
2. TOT GEDACHTENIS VAN DE STICHTER EN ZIJN FAMILIE<br />
In memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn de verschill<strong>en</strong>de functies van de laat-middeleeuwse memoria<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
terug te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor de Maria met K<strong>in</strong>d die <strong>in</strong> 1552 werd<br />
vervaardigd . Wat betreft de <strong>religieuze</strong> functie: de geportretteerd<strong>en</strong> zijn kniel<strong>en</strong>d <strong>in</strong> gebed<br />
afgebeeld voor Maria <strong>en</strong> het K<strong>in</strong>d Jezus <strong>en</strong> ze gev<strong>en</strong> dan ook het goede voorbeeld aan<br />
dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die het schilderij zag<strong>en</strong>. Het tweede aspect van de <strong>religieuze</strong> functie lijkt afwezig,<br />
want de voor memorietafels gebruikelijke bede, ‘God heb de ziel’ of ‘Bid voor de ziel’,<br />
ontbreekt . Het schilderij speelde echter wel degelijk e<strong>en</strong> rol <strong>in</strong> de zorg voor het ziel<strong>en</strong>heil van<br />
de familie Van Zwiet<strong>en</strong>. Dit kan word<strong>en</strong> afgeleid uit de aanwezigheid van de z<strong>in</strong>snede<br />
‘Hier leyt begrav<strong>en</strong>’ <strong>in</strong> de onderschrift<strong>en</strong> onder de portrett<strong>en</strong> van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>, zijn<br />
vrouw Ludgard van Nij<strong>en</strong>rode <strong>en</strong> hun dochter Margriet (Afbeeld<strong>in</strong>g 2). Hieruit blijkt dat<br />
het schilderij zich dicht bij het familiegraf bevond, <strong>en</strong> dat was de plaats, aldus e<strong>en</strong> van de<br />
6<br />
Voor e<strong>en</strong> analyse van de thans nog bek<strong>en</strong>de memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uit het (aarts)bisdom Utrecht: Van Buer<strong>en</strong>,<br />
Lev<strong>en</strong> na de dood. Voor e<strong>en</strong> overzicht van de thans bek<strong>en</strong>de memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> op het <strong>in</strong>ternet: Memoria <strong>in</strong><br />
beeld. Middeleeuwse memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uit Nederland (www.let.uu.nl/memorie/).<br />
7<br />
De geraadpleegde stukk<strong>en</strong> bev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> het Regionaal Archief Leid<strong>en</strong> (RAL), <strong>in</strong>v<strong>en</strong>taris van Overvoorde,<br />
J.C. Inv<strong>en</strong>taris van de archiev<strong>en</strong> van de kloosters (Leid<strong>en</strong>, 1917, herzi<strong>en</strong> 1995): Kloosterarchiev<strong>en</strong> 859-860,<br />
862 <strong>en</strong> 873 (de oorkond<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de sticht<strong>in</strong>g); 858 (cartularium, met ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de stukk<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de<br />
sticht<strong>in</strong>g van het klooster), 888 (necrologium), 889 (‘Dit ist memorieboec’), 883 (‘Dat coster boeck’) <strong>en</strong> 884 (‘Dit<br />
is die coster<strong>in</strong>ne boeck’). Zie verder www.leid<strong>en</strong>archief.nl.<br />
117
epal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>gsakte, waar de zusters dagelijks e<strong>en</strong> aantal mal<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> bidd<strong>en</strong><br />
voor de stichter <strong>en</strong> zijn familie. 8<br />
Afbeeld<strong>in</strong>g 2 – Detail met Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn vrouw Ludgard van Nij<strong>en</strong>rode.<br />
Boudewijn wordt aangeduid als ‘raad <strong>en</strong> tresorier van hertog Philips van Bourgondië’ <strong>en</strong><br />
als ‘stichter van het klooster’.<br />
8<br />
RAL, kloosterarchiev<strong>en</strong> 860. Zie voor e<strong>en</strong> afbeeld<strong>in</strong>g <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beknopte beschrijv<strong>in</strong>g van de sticht<strong>in</strong>gsakte<br />
Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 241-42.<br />
118
Naam begrav<strong>en</strong>e<br />
Tabel 1 – Portrett<strong>en</strong> <strong>in</strong> de memorietafel Van Zwiet<strong>en</strong> (van l<strong>in</strong>ks naar rechts)<br />
Overled<strong>en</strong><br />
(jaar op<br />
memorietafel)<br />
Relatie met stichter<br />
Grafplaats (op<br />
memorietafel)<br />
Aanduid<strong>in</strong>g grafplaats<br />
Mariënpoel (op<br />
memorietafel)<br />
(1) Jan 1510 Achterkle<strong>in</strong>zoon Mariënpoel Hier voor het hoogaltaar<br />
bij zijn oom<br />
(=overgrootvader) 9<br />
(2) Johanna (1556, Achterkle<strong>in</strong>dochter (Mariënpoel) Niet aangegev<strong>en</strong><br />
niet vermeld)<br />
(3) Otte van Egmond 1485 Aangetrouwde Mariënpoel<br />
Begrav<strong>en</strong> bij haar man<br />
kle<strong>in</strong>dochter, tweede<br />
vrouw van Adriaan<br />
(4) Adriaan 1486 Kle<strong>in</strong>zoon Mariënpoel Begrav<strong>en</strong> bij zijn<br />
ouders voor het<br />
hoogaltaar<br />
(5) Cathar<strong>in</strong>a 1442 Schoondochter, Pieterskerk, Leid<strong>en</strong> 10 -<br />
van d<strong>en</strong> Abeele<br />
eerste vrouw van Jan<br />
(6) Jan 1485 Zoon Mariënpoel Begrav<strong>en</strong> bij zijn vader<br />
(7) Cathar<strong>in</strong>a van 1461 Schoondochter, Pieterskerk, Leid<strong>en</strong> -<br />
Diem<strong>en</strong><br />
vrouw van Gijsbrecht<br />
(8) Gijsbrecht 1456 Zoon Mariënpoel Hier [<strong>in</strong> de kapel]<br />
begrav<strong>en</strong> 11<br />
(9) Johanna van 1451 Schoondochter, Bavo, Haarlem -<br />
Ley<strong>en</strong>burg<br />
vrouw van Dirk<br />
(10) Dirk 1451 Zoon Onbek<strong>en</strong>d. Overled<strong>en</strong> Niet aangegev<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s terugreis uit<br />
Heilig Land<br />
(11) Boudewijn 1454 Stichter Mariënpoel Hier ligt begrav<strong>en</strong><br />
van Zwiet<strong>en</strong><br />
(12) Ludgard<br />
van Nij<strong>en</strong>rode<br />
1464 Vrouw van de<br />
stichter<br />
Mariënpoel<br />
Hier ligt begrav<strong>en</strong><br />
(13) Everhard<br />
van Hoogwoude,<br />
bastaard van Willem<br />
van Beier<strong>en</strong><br />
1458 Schoonzoon, tweede<br />
man van Aleid<br />
Grote kerk,<br />
D<strong>en</strong> Haag<br />
(14) Aleid 1467 Dochter Grote kerk, D<strong>en</strong> Haag -<br />
(15) Cathar<strong>in</strong>a 1425( = 1495 12 ) Dochter, non <strong>in</strong> (Mariënpoel) Niet aangegev<strong>en</strong><br />
Mariënpoel<br />
(16) Jan van Poelgeest 1432(= 1457 13 ) Schoonzoon, Pieterskerk, Leid<strong>en</strong> -<br />
man van Margriet<br />
(17) Margriet 1447 Dochter Mariënpoel Hier ligt begrav<strong>en</strong><br />
-<br />
9<br />
Het woord ‘oom’ werd <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw gebruikt voor allerlei verwantschapsbetrekk<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
10<br />
Dit graf lag bij het door Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> gestichte altaar, zie Th.H. Luns<strong>in</strong>gh Scheurleer et al., Het<br />
Rap<strong>en</strong>burg. Geschied<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> Leidse gracht (Leid<strong>en</strong>, 1992), dl. IV, p. 293. Zie ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s over het graf <strong>en</strong> bijbehor<strong>en</strong>de<br />
altaar, Bijleveld, ‘Het nonn<strong>en</strong>klooster Mariënpoel’, p. 167. Voor sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Boudewijn van<br />
Zwiet<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Mariënpoel: Van Kan, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’, pp. 297-99.<br />
11<br />
In het ‘Costerboeck’, Kloosterachiev<strong>en</strong> 883, staat op fol. 45r: ‘Item voert hooch outer onder die groete sarcke<br />
legh<strong>en</strong> alle die van swiet<strong>en</strong> wtg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> ghisbrecht van swiet<strong>en</strong> om datse te gher<strong>in</strong>ge op malkander steru<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
leijt voert hijlighe cruus capel <strong>en</strong>de bouw<strong>en</strong> van der boechorst <strong>in</strong>t zelfde graf om die selfde zaecks als boev<strong>en</strong>’,<br />
W.J.J.C. Bijleveld, ‘Het nonn<strong>en</strong>klooster Mariënpoel <strong>en</strong> de stichter Boudewyn van Swiet<strong>en</strong>’, Jaarboekje voor<br />
Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> Oudheidkunde van Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rijnland, 2 (1905), pp. 138-78, spec. p. 162.<br />
12<br />
Het jaartal 1425 <strong>in</strong> de tekst is e<strong>en</strong> fout. In het necrologium staat 1495, 15 september, RAL Kloosterarchiev<strong>en</strong><br />
888.<br />
13<br />
Zie Van Kan, ‘Het middeleeuwse riddermatige geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>’, p. 53.<br />
119
De tweede functie van memorietafels, de sociale functie, betreft het ton<strong>en</strong> van de<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waartoe m<strong>en</strong> behoorde. De Maria met K<strong>in</strong>d uit 1552 is op de eerste plaats e<strong>en</strong><br />
visualisatie van de wijze waarop Johanna van Zwiet<strong>en</strong>, de laatste uit het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>,<br />
zich over de dood he<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> voelde met haar voorouders. Uit de tekst<strong>en</strong> onder de<br />
portrett<strong>en</strong> blijkt dat de familieled<strong>en</strong> niet allemaal <strong>in</strong> Mariënpoel begrav<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> (zie het<br />
bov<strong>en</strong>staande overzicht Portrett<strong>en</strong> <strong>in</strong> de memorietafel Van Zwiet<strong>en</strong>), maar via het schilderij<br />
war<strong>en</strong> ze daar toch aanwezig als één geme<strong>en</strong>schap. Daarnaast gev<strong>en</strong> hun attribut<strong>en</strong> aan tot<br />
welke andere geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong> de geportretteerd<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> of waarmee ze zich<br />
het meest verbond<strong>en</strong> voeld<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> van hun adeldom hebb<strong>en</strong> alle mann<strong>en</strong> e<strong>en</strong> helmtek<strong>en</strong><br />
op hun wap<strong>en</strong>schild; tev<strong>en</strong>s drag<strong>en</strong> ze, met uitzonder<strong>in</strong>g van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
harnas . Boudewijn was weliswaar van adel, maar de ridderslag heeft hij nooit ontvang<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarom is hij gekleed <strong>in</strong> e<strong>en</strong> tabbaard. 14 Dirk, de oudste zoon, maakte e<strong>en</strong> pelgrimage naar het<br />
Heilige Land zoals blijkt uit de palmtak die hij vasthoudt. De k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> <strong>en</strong> aangetrouwde<br />
k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> <strong>en</strong> de moeder van Johanna war<strong>en</strong>, getuige het Taukruis dat zij aan e<strong>en</strong> kett<strong>in</strong>g om de<br />
hals drag<strong>en</strong>, lid van e<strong>en</strong> Antoniusbroederschap. De band tuss<strong>en</strong> de familie <strong>en</strong> het klooster werd<br />
alle<strong>en</strong> al getoond door de aanwezigheid van het schilderij <strong>in</strong> het koor. Via de memorietekst<strong>en</strong><br />
met hun nam<strong>en</strong> <strong>en</strong> via hun portrett<strong>en</strong> was de familie aanwezig bij de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>in</strong> de kapel.<br />
Dochter Kathar<strong>in</strong>a draagt het habijt van de reguliere kanonikess<strong>en</strong> want zij was <strong>in</strong> Mariënpoel<br />
<strong>in</strong>getred<strong>en</strong>, zo blijkt ook uit het onderschrift.<br />
Uit het bov<strong>en</strong>staande blijkt dat <strong>in</strong> het schilderij – <strong>in</strong> beeld <strong>en</strong> woord – ook de historio -<br />
grafische functie van memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> terug te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> is. Het belangrijkste feit wordt<br />
echter vermeld <strong>in</strong> de tekst onder het portret van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>: hij wordt de ‘fondator<br />
van dit cloester’ g<strong>en</strong>oemd. Boudewijn deed de sticht<strong>in</strong>g t<strong>en</strong> behoeve van het ziel<strong>en</strong>heil van<br />
hemzelf <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong>, maar deze was behalve e<strong>en</strong> vrome, tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> politieke daad. Het<br />
g<strong>in</strong>g namelijk niet om e<strong>en</strong> nieuw conv<strong>en</strong>t, maar om e<strong>en</strong> verplaats<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> al bestaande<br />
<strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schap die <strong>in</strong> moeilijkhed<strong>en</strong> verkeerde. 15 Dit conv<strong>en</strong>t was <strong>in</strong> 1399 gesticht <strong>in</strong><br />
Oudewater als het Elfduiz<strong>en</strong>d Maagd<strong>en</strong>conv<strong>en</strong>t. In 1422 werd het opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> het kapittel<br />
van Sion. Enkele jar<strong>en</strong> later moest<strong>en</strong> de nonn<strong>en</strong> hun klooster verlat<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van de<br />
politieke conflict<strong>en</strong> die <strong>in</strong> deze periode het graafschap Holland <strong>en</strong> het bisdom Utrecht<br />
verscheurd<strong>en</strong> . Vanuit de Hollandse sted<strong>en</strong> Oudewater, Gouda <strong>en</strong> Schoonhov<strong>en</strong> streed de<br />
Hoekse partij van Jacoba van Beier<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Filips van Bourgondië <strong>en</strong> de Kabeljauw<strong>en</strong> om het<br />
gezag over Holland, Zeeland <strong>en</strong> Westfriesland. Buit<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was er <strong>in</strong> het bisdom Utrecht e<strong>en</strong><br />
strijd gaande rond de bisschopszetel, tuss<strong>en</strong> de partij van bisschopskandidaat Rudolf van<br />
Diepholt <strong>en</strong> de partij van Zweder van Kuil<strong>en</strong>burg die door de paus tot bisschop was b<strong>en</strong>oemd.<br />
Filips van Bourgondië, maar ook de kloosters van de Moderne Devotie, <strong>en</strong> dus de kloosters van<br />
het Kapittel van Sion, stond<strong>en</strong> aan de kant van de paus. In 1426 werd bisschop Zweder uit het<br />
bisdom verdrev<strong>en</strong>. Het jaar daarop werd de situatie <strong>in</strong> Oudewater voor de zusters onhoudbaar,<br />
omdat Jacoba van Beier<strong>en</strong>, de belangrijkste Hoekse edel<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong> met de sted<strong>en</strong> Gouda,<br />
Schoonhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Oudewater e<strong>en</strong> verbond slot<strong>en</strong> met Rudolf van Diepholt. De zusters<br />
14<br />
De vraag of Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> wel of niet tot de adel behoorde, is afdo<strong>en</strong>d positief beantwoord door Van<br />
Kan, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’, zie vooral p. 289 <strong>en</strong> 294.<br />
15<br />
De nu volg<strong>en</strong>de passage is ontle<strong>en</strong>d aan K. Goudriaan, ‘Het eerste vrouw<strong>en</strong>klooster van Oudewater’,<br />
Heemtijd<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Orgaan van de Stichts-Hollandse historische ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g, 35 (1999), pp. 1-36, spec. 7-13 (de<br />
ontstaansgeschied<strong>en</strong>is van het klooster <strong>in</strong> Oudewater) <strong>en</strong> pp. 17-20 (de partijstrijd <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor het<br />
klooster ). Zie ook F.J.W. van Kan, ‘Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Moderne Devotie’, <strong>in</strong> Heimwee naar de Middeleeuw<strong>en</strong>.<br />
Opstell<strong>en</strong> <strong>in</strong> theologisch perspectief ter geleg<strong>en</strong>heid van het 19de lustrum van het Collegium Theologicum c.s.<br />
F.F.F.-Numo S.S.S., ed. E. De Bijll Nach<strong>en</strong>ius et al. (Leid<strong>en</strong>, 1989), pp. 22-49, spec. pp. 44-46. Marian<br />
Cast<strong>en</strong>miller, ‘Het dagelijks lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> middeleeuws klooster’, Jaarboekje voor geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> oudheidkunde<br />
van Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>, 73 (1981), pp. 27-38.<br />
120
vertrokk<strong>en</strong> uit hun stad; hoe zij <strong>in</strong> Leid<strong>en</strong> zijn terechtgekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe het contact ontstond met<br />
Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> is niet bek<strong>en</strong>d, maar ze war<strong>en</strong> bij hem klaarblijkelijk aan het goede<br />
adres. Boudewijn was <strong>in</strong>middels opgeklomm<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> belangrijk gewestelijk ambt<strong>en</strong>aar <strong>in</strong> het<br />
Bourgondische rijk <strong>en</strong> het is dan ook niet verwonderlijk dat hij achter zijn vorst stond. 16 Hij<br />
ontfermde zich over de Oudewaterse zusters. De sticht<strong>in</strong>g van het nieuwe klooster, dat uit<br />
maximaal veertig koorzusters <strong>en</strong> ti<strong>en</strong> lek<strong>en</strong>zusters mocht bestaan, werd <strong>in</strong> 1429 bevestigd door<br />
Zweder van Kuil<strong>en</strong>burg, die werd gesteund door Filips van Bourgondië.<br />
Aan de Maria met K<strong>in</strong>d van de familie van Zwiet<strong>en</strong> is dus e<strong>en</strong> <strong>religieuze</strong>, sociale <strong>en</strong> historio -<br />
grafische functie toe te schrijv<strong>en</strong>. Aan de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> politiek-maatschappelijke<br />
omstandighed<strong>en</strong> van de sticht<strong>in</strong>g van het klooster wordt <strong>in</strong> de memorietafel niet gerefereerd.<br />
Toch mog<strong>en</strong> we aannem<strong>en</strong> dat het verhaal over de wijze waarop de zusters <strong>in</strong> hun klooster<br />
bij Leid<strong>en</strong> belandd<strong>en</strong> steeds opnieuw werd doorverteld aan nieuwe g<strong>en</strong>eraties nonn<strong>en</strong> die<br />
het klooster bevolkt<strong>en</strong>. Want de memorievoorstell<strong>in</strong>g heeft ongetwijfeld, net als sticht<strong>en</strong>de<br />
verhal<strong>en</strong> , e<strong>en</strong> didactische <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>en</strong>de functie gehad: de geportretteerd<strong>en</strong><br />
toond<strong>en</strong> zich alle<strong>en</strong> al door hun houd<strong>in</strong>g goede gelovig<strong>en</strong> die navolg<strong>in</strong>g verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar de<br />
memorietafel her<strong>in</strong>nerde de zusters ook voortdur<strong>en</strong>d aan hun stichter die het conv<strong>en</strong>t uit de<br />
moeilijkhed<strong>en</strong> had gered. Het zou <strong>in</strong>teressant zijn te wet<strong>en</strong> hoe de novic<strong>en</strong> <strong>in</strong>gewijd werd<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> tradities van het klooster. 17 Hier word<strong>en</strong> we geconfronteerd met vrag<strong>en</strong> die<br />
zowel voor tekst<strong>en</strong> als voor kunstwerk<strong>en</strong> niet steeds te beantwoord<strong>en</strong> zijn. Werd het kroniekje<br />
over de periode <strong>in</strong> Oudewater die voorafgaat aan het memorieboek van het klooster tijd<strong>en</strong>s de<br />
maaltijd of bij andere sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> aan de novic<strong>en</strong> of aan het hele conv<strong>en</strong>t voorgelez<strong>en</strong>?<br />
Kreg<strong>en</strong> ze het necrologium te zi<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> kal<strong>en</strong>der stond aangegev<strong>en</strong> op welke dag<br />
voor wie e<strong>en</strong> memoriedi<strong>en</strong>st gehoud<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>? Werd<strong>en</strong> ze door de zuster die voor<br />
hun opleid<strong>in</strong>g zorgde naar het familiegraf <strong>en</strong> het memoriestuk gebracht <strong>en</strong> werd er dan over<br />
verteld?<br />
Gezi<strong>en</strong> de bepal<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>gsakte moet dat laatste <strong>in</strong> elk geval zijn gebeurd, want de<br />
aspirant-kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s opnieuw bij het betred<strong>en</strong> <strong>en</strong> verlat<strong>en</strong> van het koor<br />
e<strong>en</strong> gebed voor hun stichter <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> uit te sprek<strong>en</strong> bij het familiegraf. 18 Dat gebeurde vele<br />
mal<strong>en</strong> per dag, want de zusters war<strong>en</strong> als regulariss<strong>en</strong> verplicht dagelijks op het koor bije<strong>en</strong><br />
te kom<strong>en</strong> voor het z<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de getijd<strong>en</strong>. Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> had tev<strong>en</strong>s lat<strong>en</strong> vastlegg<strong>en</strong><br />
dat de visitator<strong>en</strong> van het kapittel van Sion jaarlijks moest<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> of de zusters alle<br />
bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uitvoerd<strong>en</strong>. De eis<strong>en</strong> die de zorg voor het ziel<strong>en</strong>heil van hemzelf <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong><br />
betroff<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> niet mis. Behalve het bezoek aan het graf door de zusters <strong>in</strong>dividueel, wilde<br />
Boudewijn voor zichzelf <strong>en</strong> zijn familie elke week e<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> requiemmis met daarna e<strong>en</strong><br />
grafbegang<strong>en</strong>is. Hetzelfde moest gebeur<strong>en</strong> op alle dag<strong>en</strong> voorafgaand aan de Mariafeest<strong>en</strong>. 19<br />
Op elke zaterdag moest er e<strong>en</strong> Mariamis word<strong>en</strong> opgedrag<strong>en</strong>; na afloop ervan moest<strong>en</strong> de<br />
zusters vijf Ave Maria’s bidd<strong>en</strong> voor hun stichter. Verder moest<strong>en</strong> de ‘lieve ghem<strong>in</strong>der<br />
geestelijke vri<strong>en</strong>dynn<strong>en</strong>’, zoals Boudewijn de zusters noemde <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>gsakte, elk jaar<br />
opnieuw op de dag van zijn overlijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jaargetijde houd<strong>en</strong> voor hemzelf <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong>.<br />
Afgaand op dit alles, mog<strong>en</strong> we dus aannem<strong>en</strong> dat de stichter ‘leefde’ <strong>in</strong> het klooster.<br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d is de zichtbaarheid van de oude <strong>en</strong> de nieuwe memorietafel van belang bij<br />
e<strong>en</strong> onderzoek naar hun beoogde <strong>en</strong> feitelijke functie. Kond<strong>en</strong> behalve de priesters, de zusters,<br />
16<br />
Zie over de politieke carrière <strong>en</strong> de politieke stell<strong>in</strong>gname van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>, Van Kan, ‘Boudewijn<br />
van Zwiet<strong>en</strong>’, pp. 291-97 <strong>en</strong> Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st (via register).<br />
17<br />
Over het noviciaat: Marian Cast<strong>en</strong>miller, ‘Liturgische vier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het klooster Mariënpoel’, Spiegel<br />
historiael, 18 (1983), pp. 22-30, spec. 28-29.<br />
18<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong>, 860.<br />
19<br />
De Mariafeest<strong>en</strong> zijn <strong>in</strong> de kal<strong>en</strong>der allemaal <strong>in</strong> rood aangegev<strong>en</strong>.<br />
121
elangrijke bezoekers <strong>en</strong> – mogelijk – de familie (bijvoorbeeld bij de grafbegang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>), ook<br />
ander<strong>en</strong> ze zi<strong>en</strong>? 20 De kerk was e<strong>en</strong> dubbelkerk, met bov<strong>en</strong> het schip e<strong>en</strong> galerij vanwaaruit de<br />
zusters, gescheid<strong>en</strong> van de lek<strong>en</strong>, de misvier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> bijwon<strong>en</strong>. 21 Tuss<strong>en</strong> het koor <strong>en</strong> het<br />
schip bevond zich e<strong>en</strong> oksaal. In welke mate deze koorafsluit<strong>in</strong>g de lek<strong>en</strong>gelovig<strong>en</strong> het zicht<br />
op het koor ontnam, valt niet te zegg<strong>en</strong>. Het is goed mogelijk dat slechts e<strong>en</strong> beperkte groep<br />
de memorietafel kon zi<strong>en</strong>. Dit kan de betek<strong>en</strong>is van de memorietafel als communicatiemiddel<br />
hebb<strong>en</strong> beperkt, maar desondanks kunn<strong>en</strong> de verhal<strong>en</strong> over dit kunstwerk <strong>en</strong> de weldad<strong>en</strong> van<br />
de erop afgebeelde person<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> groter aantal person<strong>en</strong> dan de bewoners van het klooster<br />
bek<strong>en</strong>d zijn geweest. Voor de zusters was contact met de buit<strong>en</strong>wereld beperkt, maar dat gold<br />
niet voor de rectores, de familieled<strong>en</strong> van de zusters, de weldo<strong>en</strong>ers van het klooster <strong>en</strong> voor<br />
andere bij het klooster betrokk<strong>en</strong> person<strong>en</strong>.<br />
3. EEN MARIAKLOOSTER, GEEN URSULAKLOOSTER<br />
Gezi<strong>en</strong> de eis<strong>en</strong> die Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> stelde, was de zorg voor het ziel<strong>en</strong>heil van<br />
de stichter <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> vermoedelijk stevig geworteld <strong>in</strong> de collectieve id<strong>en</strong>titeit van de<br />
kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het klooster. Onder collectieve id<strong>en</strong>titeit valt het geheel aan opvatt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> dat<br />
m<strong>en</strong> heeft over de eig<strong>en</strong> groep dat de groep tot die specifieke groep maakt. Id<strong>en</strong>titeit wordt<br />
daarmee nauw <strong>in</strong> relatie gebracht tot uniciteit, tot dat wat e<strong>en</strong> persoon, groep of <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<br />
onderscheidt van andere person<strong>en</strong>, groep<strong>en</strong> of <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 22 Het is heel aannemelijk dat zowel<br />
de zusters als de familie Van Zwiet<strong>en</strong>, zeker to<strong>en</strong> de stichter nog leefde, Mariënpoel zag<strong>en</strong> als<br />
hun – gezam<strong>en</strong>lijke – klooster. Ik kom hier nog op terug.<br />
Maar hoe zat het met de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan het oude klooster <strong>in</strong> Oudewater? De creatie van e<strong>en</strong><br />
cont<strong>in</strong>uïteit met het verled<strong>en</strong> speelde e<strong>en</strong> belangrijke rol <strong>in</strong> de vorm<strong>in</strong>g <strong>en</strong> verstevig<strong>in</strong>g van<br />
e<strong>en</strong> collectieve id<strong>en</strong>titeit. Dat gevoel van cont<strong>in</strong>uïteit kon word<strong>en</strong> gerealiseerd via didactische<br />
tekst<strong>en</strong> zoals zuster- <strong>en</strong> broederboek<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> korte biografietjes van overled<strong>en</strong> kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>in</strong> collatietraktat<strong>en</strong>, tekst<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> de <strong>in</strong>houd van de wekelijkse<br />
studiebije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> van de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vastgelegd. 23 Datzelfde geldt voor het<br />
voorlez<strong>en</strong> uit de kloosterkroniek<strong>en</strong>, het verer<strong>en</strong> van de reliek<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het<br />
ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> uit het verled<strong>en</strong>, waaronder de sterfdag<strong>en</strong> van stichters,<br />
weldo<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zelf. 24 Object<strong>en</strong> zoals memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
bijdrag<strong>en</strong> aan het ervar<strong>en</strong> van cont<strong>in</strong>uïteit. Zij toond<strong>en</strong> wie de overled<strong>en</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong> die tot de<br />
geme<strong>en</strong>schap behoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> veel gevall<strong>en</strong> refereerd<strong>en</strong> zij via beeld <strong>en</strong> tekst ook aan hun<br />
20<br />
Cast<strong>en</strong>miller, ‘Het dagelijkse lev<strong>en</strong>’, 30-32. De auteur baseert zich op de statut<strong>en</strong> van het kapittel van Sion<br />
waaraan Mariënpoel verbond<strong>en</strong> was.<br />
21<br />
J.D. Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leid<strong>en</strong>. Studies <strong>in</strong> Cultural History (Ass<strong>en</strong>, 1979), pp. 17 <strong>en</strong> 199 (III.10).<br />
22<br />
Zie over id<strong>en</strong>titeit (<strong>in</strong> relatie tot memoria) bijvoorbeeld Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift,<br />
Er<strong>in</strong>nerung und politische Id<strong>en</strong>tität <strong>in</strong> früh<strong>en</strong> Hochkultur<strong>en</strong> (Münch<strong>en</strong>, 1997), pp. 130-44, spec. over <strong>in</strong>dividuele<br />
<strong>en</strong> groepsid<strong>en</strong>titeit, pp. 130-31.<br />
23<br />
Over zusterboek<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun functie <strong>in</strong> deze bundel: Anne Bollmann, ‘Form<strong>en</strong> und Funktion<strong>en</strong> schriftlicher<br />
Memoria <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Schwesterngeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> der Devotio Moderna’. Over collatietraktat<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze bundel: Bas<br />
Diemel ‘Geestelijke toesprak<strong>en</strong> als model voor het monastieke vrouw<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> analyse van de receptie van de<br />
collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>in</strong> verzamelhandschrift Nijmeg<strong>en</strong> UB 188’.<br />
24<br />
Alhoewel Bram van d<strong>en</strong> Hov<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>der<strong>en</strong> <strong>in</strong> De Her<strong>en</strong> van de Kerk. De kanunnik<strong>en</strong> van Oudmunster<br />
te Utrecht <strong>in</strong> de late Middeleeu w<strong>en</strong> (Zutph<strong>en</strong>, 1997) de term id<strong>en</strong>titeit niet gebruikt, blijkt met name uit deel III<br />
hoezeer m<strong>en</strong> via de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van de kerk <strong>en</strong> de reliekverer<strong>in</strong>g kon ton<strong>en</strong> wie m<strong>en</strong> was <strong>en</strong> wilde zijn. Voor de wijze<br />
waarop de Utrechtse kanunnik<strong>en</strong> hun id<strong>en</strong>titeit toond<strong>en</strong> via dood <strong>en</strong> begrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> de regel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> daaromtr<strong>en</strong>t: Bram<br />
van d<strong>en</strong> Hov<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>der<strong>en</strong>, ‘Utrecht Canons, Death and Funeral Regulations’, <strong>in</strong> Care for the Here and the<br />
Hereafter, ed. Van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Leerdam, pp. 155-89.<br />
122
dad<strong>en</strong>. Kortom, alle handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> resultat<strong>en</strong> van handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die het <strong>in</strong>standhoud<strong>en</strong> van<br />
tradities <strong>en</strong> het ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van het gezam<strong>en</strong>lijke verled<strong>en</strong> betroff<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> functie <strong>in</strong><br />
het schepp<strong>en</strong> van id<strong>en</strong>titeit. Hoe zat dat bij het klooster Mariënpoel? Was het nog wel te<br />
beschouw<strong>en</strong> als de voortzett<strong>in</strong>g van het conv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Oudewater, hoe zag<strong>en</strong> de stichter <strong>en</strong> de<br />
zusters dat, <strong>en</strong> hoe hebb<strong>en</strong> schriftelijke <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> het gebruik daarvan<br />
bijgedrag<strong>en</strong> aan dat gevoel van cont<strong>in</strong>uïteit?<br />
In de sticht<strong>in</strong>gsakte van 1431 wordt met ge<strong>en</strong> woord gerept over het klooster <strong>in</strong> Oudewater.<br />
Het komt alle<strong>en</strong> ter sprake <strong>in</strong> de oorkonde van 1429 met de bevestig<strong>in</strong>g door de bisschop van<br />
de akte waar<strong>in</strong> de pastoor van Oegstgeest, b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s parochie het klooster was gekom<strong>en</strong>,<br />
toestemm<strong>in</strong>g geeft e<strong>en</strong> kerk met e<strong>en</strong> altaar, e<strong>en</strong> kerkhof, etc. te sticht<strong>en</strong>. In deze oorkonde<br />
schrijft bisschop Zweder, zelf uit het bisdom verdrev<strong>en</strong>, dat ‘de armoede <strong>en</strong> de ongemakk<strong>en</strong><br />
van scheur<strong>in</strong>g <strong>en</strong> rebellie’ die heers<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bisdom Utrecht de zusters dwong<strong>en</strong> hun oude<br />
klooster te verlat<strong>en</strong>. De pastoor houdt het algem<strong>en</strong>er. Hij zegt dat de nonn<strong>en</strong> van Oudewater<br />
naar Leid<strong>en</strong> zijn gegaan propter causas rationabiles, om (allesz<strong>in</strong>s) begrijpelijke red<strong>en</strong><strong>en</strong>. 25<br />
Bij e<strong>en</strong> verhuiz<strong>in</strong>g kon m<strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de oude <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g naar de buit<strong>en</strong>wereld<br />
lev<strong>en</strong>d houd<strong>en</strong> via de naam <strong>en</strong> het zegel. Voor Mariënpoel is ge<strong>en</strong> gebruik gemaakt van deze<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>. Het overnem<strong>en</strong> van het patronaat vond plaats <strong>in</strong> Oudewater zelf. Het conv<strong>en</strong>t<br />
dat, getuige de kroniek aan het beg<strong>in</strong> van het memorieboek, <strong>in</strong> 1430 de gebouw<strong>en</strong> kocht van de<br />
zusters van Mariënpoel, nam tev<strong>en</strong>s de naam S<strong>in</strong>t-Ursulaconv<strong>en</strong>t over. 26 Het nieuwe klooster bij<br />
Leid<strong>en</strong> kreeg Maria als patroon. Ook de zegels waarmee m<strong>en</strong> zijn overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> bekrachtigde,<br />
war<strong>en</strong> zeer geschikt om aan de buit<strong>en</strong>wereld duidelijk te mak<strong>en</strong> hoe m<strong>en</strong> zichzelf zag <strong>en</strong><br />
wilde zi<strong>en</strong>. Veel<strong>en</strong>turf gaf zijn artikel over het gebruik van kloosterzegels <strong>in</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim dan ook de titel ‘Id<strong>en</strong>titeit verbeeld’. 27 De Utrechtse Karmeliet<strong>en</strong><br />
liet<strong>en</strong> tot twee maal toe hun zegel verander<strong>en</strong> om het verled<strong>en</strong> van de plek waar zij zich nieuw<br />
vestigd<strong>en</strong> <strong>in</strong> ere te houd<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> zij <strong>in</strong> 1468 verhuisd<strong>en</strong> naar het Agathagasthuis, liet<strong>en</strong> zij op<br />
hun zegel naast de beelt<strong>en</strong>is van Maria, de ordeheilige, die van S<strong>in</strong>t-Agatha aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Later,<br />
bij e<strong>en</strong> verhuiz<strong>in</strong>g naar het Nicolaaskerkhof, kwam de beelt<strong>en</strong>is van S<strong>in</strong>t-Nicolaas naast Maria<br />
te staan. 28 Voor e<strong>en</strong> soortgelijke aanpak is bij de sticht<strong>in</strong>g van Mariënpoel niet gekoz<strong>en</strong>: het<br />
zegel toont e<strong>en</strong> staande Maria met K<strong>in</strong>d, met daaronder het wap<strong>en</strong> van Boudewijn van<br />
Zwiet<strong>en</strong>! 29<br />
Intern bod<strong>en</strong> de liturgische vier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van de kerk of kapel allerlei mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om het lev<strong>en</strong> <strong>in</strong> het oorspronkelijke klooster te blijv<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. De feestdag van Ursula<br />
<strong>en</strong> de elfduiz<strong>en</strong>d maagd<strong>en</strong>, 21 oktober, staat <strong>in</strong> de kal<strong>en</strong>der <strong>in</strong> zwart <strong>in</strong>geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet <strong>in</strong> het<br />
rood dat werd gebruikt voor belangrijke feestdag<strong>en</strong>. In de – veel latere, rond 1550 opgezette –<br />
handschrift<strong>en</strong> die op de achterzijde van de omslag word<strong>en</strong> aangeduid als het ‘coster boeck’ <strong>en</strong><br />
‘coster<strong>in</strong>ne boeck’ wijst ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s niets op bijzondere feestelijkhed<strong>en</strong>. 30 In 1430 was de kapel<br />
klaar. Aan wie of wat het <strong>en</strong>ige altaar was gewijd, is niet bek<strong>en</strong>d. In 1457 werd<strong>en</strong> er vier<br />
altar<strong>en</strong> gewijd, het hoogaltaar <strong>en</strong> drie altar<strong>en</strong> die voor het oksaal war<strong>en</strong> geplaatst. Het<br />
hoogaltaar was onder andere gewijd aan de heilige Ursula. Op de thans nog bek<strong>en</strong>de<br />
25<br />
Citaat (vertal<strong>in</strong>g uit het Latijn): Goudriaan, ‘Het eerste vrouw<strong>en</strong>klooster’, 18. RAL, kloosterarchiev<strong>en</strong> 860.<br />
De formuler<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de stukk<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> erop dat alle zusters naar Leid<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong>.<br />
26<br />
Goudriaan, ‘Het eerste vrouw<strong>en</strong>klooster’, pp. 20-23.<br />
27<br />
Kees Veel<strong>en</strong>turf, ‘Id<strong>en</strong>titeit verbeeld: over de kloosterzegels van het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim’, <strong>in</strong> Ge<strong>en</strong> povere<br />
schoonheid. Laat-middeleeuwse kunst <strong>in</strong> verband met de Moderne Devotie, ed. Kees Veel<strong>en</strong>turf (Nijmeg<strong>en</strong>, 2000),<br />
pp. 291-314.<br />
28<br />
B<strong>in</strong>i Biemans-van der Wal, ‘Met cons<strong>en</strong>t vande gebuer<strong>en</strong>’. Inricht<strong>in</strong>g, aankled<strong>in</strong>g <strong>en</strong> gebruik van de Klaaskerk<br />
<strong>in</strong> Utrecht tot 1579 (ongepubliceerde doctoraalscriptie) (Op<strong>en</strong> Universiteit, Maastricht, 2007), pp. 57-58.<br />
29<br />
Zie Bijleveld, ‘Het nonn<strong>en</strong>klooster Mariënpoel’, pp. 152-153 (met afb.).<br />
30<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 883 <strong>en</strong> 884.<br />
123
schilderij<strong>en</strong> die zeker of mogelijk uit Mariënpoel afkomstig zijn, komt de heilige Ursula met<br />
haar elfduiz<strong>en</strong>d maagd<strong>en</strong> echter niet één maal voor. 31 In de grote memorietafel met de familie<br />
Van Zwiet<strong>en</strong> zijn Maria <strong>en</strong> het k<strong>in</strong>d Jezus afgebeeld, niet de H. Ursula.<br />
Als we afgaan op de wijze waarop het klooster zich naar buit<strong>en</strong> profileerde <strong>en</strong> op de<br />
algem<strong>en</strong>e liturgie <strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van de kapel dan lijkt zich, nadat de zusters<br />
zich bij Leid<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gevestigd, e<strong>en</strong> breuk met het verled<strong>en</strong> af te tek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het beeld wordt<br />
echter anders als we de <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong> die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de memorie<strong>praktijk</strong><strong>en</strong>.<br />
Uit het thans nog bek<strong>en</strong>de necrologium, dat rond 1500 werd aangelegd, zijn weliswaar slechts<br />
<strong>en</strong>kele van de bijna tweehonderd nam<strong>en</strong> aantoonbaar uit de Oudewaterse periode afkomstig, 32<br />
maar <strong>in</strong> het memorieboek van Mariënpoel wordt op verschill<strong>en</strong>de wijz<strong>en</strong> gerefereerd aan het<br />
oude klooster. Dit handschrift bevat achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> korte kroniek betreff<strong>en</strong>de het<br />
ontstaan <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van het klooster <strong>in</strong> Oudewater, e<strong>en</strong> lijstje met sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
weldo<strong>en</strong>ers uit de Oudewaterse periode, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> overzicht van de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door de<br />
weldo<strong>en</strong>ers van het klooster van Mariënpoel tot 1570. 33 In veel gevall<strong>en</strong> gaan de vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
vergezeld van e<strong>en</strong> verzoek om gebed of memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. 34 De tekst van de kroniek bevat<br />
voornamelijk de geschied<strong>en</strong>is van de bouw <strong>en</strong> verwerv<strong>in</strong>g van de verschill<strong>en</strong>de behuiz<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
van het Oudewaterse conv<strong>en</strong>t, met e<strong>en</strong> beschrijv<strong>in</strong>g van het terre<strong>in</strong> waar m<strong>en</strong> zich uite<strong>in</strong>delijk<br />
vestigde, <strong>en</strong> de daaropgeleg<strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> had aangekocht of lat<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong>. De kroniek<br />
e<strong>in</strong>digt met de verkoop van de gebouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1430. Hier wordt dus vooral <strong>in</strong>gegaan op de wijze<br />
waarop <strong>en</strong>kele weldo<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> de zusters zelf hadd<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan de totstandkom<strong>in</strong>g van de<br />
oorspronkelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g. Het sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijstje uit de periode <strong>in</strong> Oudewater sluit dan ook<br />
naadloos aan op het kroniekje. Behalve geld, de hoofdmoot, word<strong>en</strong> daar<strong>in</strong> met name boek<strong>en</strong><br />
vermeld <strong>en</strong> daarnaast <strong>en</strong>kele sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van de eredi<strong>en</strong>st. De nonn<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
toestemm<strong>in</strong>g hun beest<strong>en</strong> <strong>en</strong> goed over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> de boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> het huisraad <strong>in</strong>derdaad<br />
naar Leid<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zal het gebruik ervan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan het oude klooster, maar of dit gebeurde is niet bek<strong>en</strong>d. 35<br />
Het blijft, als we de <strong>in</strong>formatie uit de verschill<strong>en</strong>de brontyp<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong>, lastig<br />
te bepal<strong>en</strong> <strong>in</strong> hoeverre de vroege geschied<strong>en</strong>is van de voorgangsters van de zusters van<br />
Mariënpoel e<strong>en</strong> rol speelde <strong>in</strong> de collectieve id<strong>en</strong>titeit van de zusters: er zijn veel docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
bewaard geblev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook over de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van het klooster is vrij veel bek<strong>en</strong>d, maar hoe<br />
compleet ons beeld is, blijft onduidelijk. We wet<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s niet g<strong>en</strong>oeg over de overdracht<br />
van <strong>in</strong>formatie <strong>en</strong> de manier waarop het geschrev<strong>en</strong> woord de zusters bereikte. Werd de<br />
kroniek mogelijk voorgelez<strong>en</strong> bij de maaltijd? Werd<strong>en</strong> de overled<strong>en</strong><strong>en</strong> uit Oudewater op de<br />
dag<strong>en</strong> dat ze werd<strong>en</strong> herdacht, vermeld als de weldo<strong>en</strong>ers van het voormalige klooster aldaar?<br />
Welke verhal<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bij de Maria met K<strong>in</strong>d verteld, werd<strong>en</strong> de bedoel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de opdrachtgever,<br />
ook zo opgepakt of veranderd<strong>en</strong> de verhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus de receptie ervan <strong>in</strong> de loop van<br />
de tijd? 36 De vrag<strong>en</strong> die de onderzoeker zichzelf stelt, zijn voor object<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor geschrev<strong>en</strong><br />
tekst<strong>en</strong> niet anders.<br />
31<br />
Voor e<strong>en</strong> overzicht, zie Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leid<strong>en</strong>, pp. 17-25, <strong>en</strong> Memoria <strong>in</strong> beeld (zoek<strong>en</strong> via<br />
trefwoord Mariënpoel), zie hiervóór noot 6.<br />
32<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 888. De kal<strong>en</strong>der werd circa 1500 aangelegd <strong>en</strong> de aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> door tot<br />
27 februari 1556. Nader onderzoek is gew<strong>en</strong>st. In e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> is voor het sterfjaar alle<strong>en</strong> de eerste twee<br />
cijfers, 14, opgetek<strong>en</strong>d. Het gaat vooral om zusters, mogelijk deels uit Oudewater.<br />
33<br />
In dit artikel wordt de term ‘sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>’ voor alle typ<strong>en</strong> gift<strong>en</strong> gebruikt.<br />
34<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889.<br />
35<br />
Zie Goudriaan, ‘Het eerste vrouw<strong>en</strong>klooster’, pp. 13-18.<br />
36<br />
Zie over dit probleem Van Buer<strong>en</strong>, ‘Care for the Here’, pp. 24-25 (met speciale aandacht voor de problem<strong>en</strong><br />
waarvoor onderzoekers zich gesteld zi<strong>en</strong>).<br />
124
Desondanks kunn<strong>en</strong> we concluder<strong>en</strong> dat Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> van Mariënpoel zijn<br />
klooster wilde mak<strong>en</strong>. Dat deed hij naar buit<strong>en</strong> toe door zijn wap<strong>en</strong>schild op het kloosterzegel<br />
te zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> het klooster aan Maria te wijd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> door b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het klooster zelf zijn stempel<br />
op de organisatie te drukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de memoria voor hemzelf <strong>en</strong> zijn naast<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> groot deel<br />
uitdrukkelijk aan de feestdag<strong>en</strong> van Maria te koppel<strong>en</strong>. 37 Alle<strong>en</strong> al door het zo c<strong>en</strong>traal zett<strong>en</strong><br />
van Maria zull<strong>en</strong> de vroegere beschermheilig<strong>en</strong> meer naar de achtergrond zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Of<br />
de stichter bewust de Oudewaterse periode heeft will<strong>en</strong> wegvag<strong>en</strong>, valt naar mijn m<strong>en</strong><strong>in</strong>g niet<br />
te zegg<strong>en</strong>. Aan de politieke gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die leidd<strong>en</strong> tot de hersticht<strong>in</strong>g van het klooster door<br />
Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> wordt <strong>in</strong> beeld <strong>en</strong> <strong>geschrift</strong> niet her<strong>in</strong>nerd, maar wat dat betek<strong>en</strong>t,<br />
is niet duidelijk. Het is namelijk goed mogelijk dat het aanschouw<strong>en</strong> van bijvoorbeeld de<br />
memorietafel <strong>en</strong> het lez<strong>en</strong> <strong>in</strong> de kroniek aanleid<strong>in</strong>g gaf tot het ophal<strong>en</strong> van her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
vertell<strong>en</strong> van verhal<strong>en</strong> over de oorsprong <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van de kloostergeme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong><br />
haar begunstigers die niet <strong>in</strong> beeld war<strong>en</strong> gebracht <strong>en</strong> die niet stond<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d. 38<br />
Waarschijnlijk werd ook <strong>in</strong> de oorspronkelijke memorievoorstell<strong>in</strong>g ge<strong>en</strong> meld<strong>in</strong>g gemaakt<br />
van red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de sticht<strong>in</strong>g van het klooster, want de sticht<strong>in</strong>gsakte van 1431 bevat e<strong>en</strong><br />
opmerkelijk feit. In de opsomm<strong>in</strong>g van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> voor wier ziel hij gebed wil, noemt Boudewijn<br />
van Zwiet<strong>en</strong> behalve zichzelf, zijn vrouw, zijn ouders <strong>en</strong> voorvader<strong>en</strong> al zijn voorgaande<br />
werkgevers : Albrecht van Beier<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>s vrouw Margriet van Kleef, Willem van Beier<strong>en</strong>, maar<br />
ook Jacoba van Beier<strong>en</strong>, Jan van Beyer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Filips van Bourgondië. Hier koos Boudewijn dus<br />
ge<strong>en</strong> partij. 39<br />
4. DE OUDE EN DE NIEUWE MEMORIETAFEL EN HUN BOODSCHAPPEN<br />
Met tekst<strong>en</strong> kon van alles gebeur<strong>en</strong>, onopzettelijk <strong>en</strong>, <strong>in</strong>di<strong>en</strong> de veranderde situatie daar<br />
aanleid<strong>in</strong>g toe gaf, ook opzettelijk. Aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het mak<strong>en</strong> van afschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
compleet nieuwe versies behoord<strong>en</strong> tot de mogelijkhed<strong>en</strong>. Datzelfde geldt voor kunstwerk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ik zal dan ook wat uitgebreider stilstaan bij de reconstructie van de oude memorietafel. Hoe<br />
de oorspronkelijke memorievoorstell<strong>in</strong>g eruit zag <strong>en</strong> welke functies zij had, valt alle<strong>en</strong> maar af<br />
te leid<strong>en</strong> uit het schilderij dat <strong>in</strong> 1552 werd vervaardigd. Probleemloos is dit niet, want Johanna<br />
van Zwiet<strong>en</strong> liet de oude memorietafel niet zonder meer kopiër<strong>en</strong>. 40 E<strong>en</strong> d<strong>in</strong>g is daarbij zeker:<br />
Johanna <strong>en</strong> haar broer Jan, de afgebeelde vierde g<strong>en</strong>eratie, kunn<strong>en</strong> niet op de oude memorie -<br />
tafel hebb<strong>en</strong> gestaan. Zij war<strong>en</strong> nog niet gebor<strong>en</strong> to<strong>en</strong> deze werd vervaardigd. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
is het niet waarschijnlijk dat hun ouders, Adriaan van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> Otte van Egmond, <strong>in</strong> de<br />
oude memorievoorstell<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> gestaan. Alle<strong>en</strong> van de tak van Johanna van Zwiet<strong>en</strong> staan<br />
37<br />
Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> had e<strong>en</strong> bijzondere verer<strong>in</strong>g voor Maria die volg<strong>en</strong>s de sticht<strong>in</strong>gsakte van k<strong>in</strong>ds af aan<br />
zijn troosteres was geweest. Zie Van Kan, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’, pp. 298, voor e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van wijn aan het<br />
klooster Warmond op Kerstdag, Boudewijns sterfdag <strong>en</strong> drie Mariafeest<strong>en</strong>.<br />
38<br />
Er zijn memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d waar<strong>in</strong> de aanleid<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor de vervaardig<strong>in</strong>g ervan niet op de object<strong>en</strong><br />
zelf word<strong>en</strong> vermeld, terwijl zonder meer kon word<strong>en</strong> aangetoond dat ze, net als geschrev<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> politiek-maatschappelijke functie hadd<strong>en</strong>. Dat geldt bijvoorbeeld voor twee<br />
Noordnederlandse opvolg<strong>in</strong>gsreeks<strong>en</strong>, zie voor de opvolg<strong>in</strong>gsreeks van de Duitse Orde: Daantje Meuwiss<strong>en</strong>,<br />
‘Faithful to Tradition. The Function of the Portrait Series of the Land Commanders of the Teutonic Order, Utrecht<br />
Bailiwick’, <strong>in</strong> The military Orders and the Reformation. Choices, state build<strong>in</strong>g and the weight of tradition, ed.<br />
Hans Mol, Hel<strong>en</strong> Nicholson <strong>en</strong> Klaus Militzer (Hilversum, 2006), pp. 237-68 <strong>en</strong> voor de opvolg<strong>in</strong>gsreeks van het<br />
Haarlemse Jansklooster: Truus van Buer<strong>en</strong>, Tot lof van Haarlem. Het beleid van de stad Haarlem t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
de kunstwerk<strong>en</strong> uit de geconfisqueerde geestelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (Hilversum, 1993), pp. 355-62.<br />
39<br />
In de akte staat abusievelijk van Jacoba van Beier<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> dat ze overled<strong>en</strong> is, terwijl ze pas <strong>in</strong> 1436 stierf.<br />
40<br />
In e<strong>en</strong> eerdere publicatie heb ik met verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g gehoud<strong>en</strong> (zie Van Buer<strong>en</strong>,<br />
Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 238-40). De conclusies zijn echter niet anders dan voorhe<strong>en</strong>.<br />
125
immers de derde <strong>en</strong> vierde g<strong>en</strong>eratie afgebeeld, terwijl Boudewijn <strong>en</strong> Ludgard ook andere<br />
kle<strong>in</strong>k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> oorspronkelijke schilder<strong>in</strong>g met slechts twee g<strong>en</strong>eraties kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de teg<strong>en</strong>strijdighed<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> het nieuwe schilderij verklar<strong>en</strong> (Afbeeld<strong>in</strong>g 3). Er bev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> zich namelijk twee<br />
portrett<strong>en</strong> <strong>in</strong> het schilderij die er strikt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> helemaal niet sam<strong>en</strong> <strong>in</strong> kond<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Van<br />
Johanna’s oudtante Aleid, de oudste dochter van Boudewijn <strong>en</strong> Ludgard, staat niet haar eerste<br />
man, Claas van Diep<strong>en</strong>burg (†1440), op het schilderij, maar haar tweede man Everhard van<br />
Hoogwoude. Aleid <strong>en</strong> Everhard trouwd<strong>en</strong> op 13 maart 1453. 41 Dat maakt e<strong>en</strong> dater<strong>in</strong>g vóór<br />
1453 onwaarschijnlijk, want tot die tijd zou e<strong>en</strong> afbeeld<strong>in</strong>g van Aleid met haar overled<strong>en</strong><br />
eerste man voor de hand hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>. 42 Het schilderij toont echter ook Cathar<strong>in</strong>a van d<strong>en</strong><br />
Abeele, de grootmoeder van Johanna van Zwiet<strong>en</strong>. Cathar<strong>in</strong>a was al <strong>in</strong> 1442 overled<strong>en</strong>,<br />
waarna Johanna’s grootvader Jan <strong>in</strong> 1451 hertrouwde met Immesoete van der Marck († vóór<br />
1510). Voor zover mij bek<strong>en</strong>d was er voor het voorbijgaan aan de tweede echtg<strong>en</strong>ote <strong>in</strong> de oude<br />
memorietafel t<strong>en</strong> behoeve van de al <strong>in</strong> 1442 overled<strong>en</strong> eerste vrouw ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele red<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik<br />
k<strong>en</strong> dergelijke voorbeeld<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s niet voor andere memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 43<br />
Afbeeld<strong>in</strong>g 3 – Detail met de twee g<strong>en</strong>eraties van de familie die hoogstwaarschijnlijk op de oude<br />
memorietafel hebb<strong>en</strong> gestaan. Hier<strong>in</strong> zal echter niet, zoals <strong>in</strong> dit detail van de nieuwe, hier getoonde<br />
memorietafel, het portret van de eerste vrouw van Jan van Zwiet<strong>en</strong>, Cathar<strong>in</strong>a van de Abeele hebb<strong>en</strong><br />
gestaan, maar Immesoete van de Marck, zijn tweede vrouw. Cathar<strong>in</strong>a was de grootmoeder van<br />
Johanna van Zwiet<strong>en</strong>, de opdrachtgeefster van de nieuwe memorietafel.<br />
Voor de oploss<strong>in</strong>g van het probleem, moet<strong>en</strong> we ons verdiep<strong>en</strong> <strong>in</strong> de bedoel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die Johanna<br />
van Zwiet<strong>en</strong> had met de vernieuwde memorietafel. Zij was <strong>in</strong> 1552 de laatstlev<strong>en</strong>de van haar<br />
tak van het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>. Led<strong>en</strong> van die tak hadd<strong>en</strong> tot <strong>in</strong> de vierde g<strong>en</strong>eratie het<br />
klooster begunstigd. Johanna’s overgrootvader had via zijn bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>gsakte van<br />
41<br />
A.W.E. Dek, G<strong>en</strong>ealogie der grav<strong>en</strong> van Holland (Zaltbommel, 1969), p. 68.<br />
42<br />
De palmtak die Dirk van Zwiet<strong>en</strong> vasthoudt, kan niet als argum<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> aagevoerd. Dirk maakte zijn reis<br />
naar Jeruzalem <strong>in</strong> 1450/51, maar attribut<strong>en</strong> zoals deze kunn<strong>en</strong> later <strong>in</strong>geschilderd zijn <strong>in</strong> memorietafels, zie over<br />
verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de voorstell<strong>in</strong>g verderop <strong>in</strong> dit artikel.<br />
43<br />
Er zijn wel verschill<strong>en</strong>de memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d waar<strong>in</strong> m<strong>en</strong> zich met alle echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> liet afbeeld<strong>en</strong>.<br />
Zie bijvoorbeeld voor het (aarts)bisdom Utrecht, Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, p. 72.<br />
126
het klooster e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap van de zusters <strong>en</strong> de familie Van Zwiet<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk<br />
wilde Johanna haar directe familie uitdrukkelijk als deel van die geme<strong>en</strong>schap profiler<strong>en</strong>.<br />
Zij liet daarom ge<strong>en</strong> aparte memorietafel mak<strong>en</strong> voor het gez<strong>in</strong> waaruit zij was voortgekom<strong>en</strong>,<br />
maar de oude memorietafel van het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong>.<br />
Daarmee week ze voor zover thans na te gaan af van wat gebruikelijk was. Er zijn voor het<br />
(aarts)bisdom Utrecht nog <strong>en</strong>kele memorietafels met meer dan twee g<strong>en</strong>eraties bek<strong>en</strong>d uit<br />
de zesti<strong>en</strong>de eeuw, maar de stukk<strong>en</strong> met gez<strong>in</strong>n<strong>en</strong> zijn verreweg <strong>in</strong> de meerderheid. 44 Dat<br />
betek<strong>en</strong>de simpelweg dat haar grootmoeder Cathar<strong>in</strong>a van d<strong>en</strong> Abeele <strong>in</strong> het nieuwe schilderij<br />
moest kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet de tweede vrouw van haar grootvader. De teg<strong>en</strong>strijdighed<strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
schilderij kunn<strong>en</strong> dan ook als volgt geïnterpreteerd word<strong>en</strong>: voor Johanna van Zwiet<strong>en</strong> was<br />
de aanwezigheid van het portret van haar grootmoeder e<strong>en</strong> voorwaarde voor het kunn<strong>en</strong><br />
toevoeg<strong>en</strong> van de portrett<strong>en</strong> van haar ouders, haar broer <strong>en</strong> zichzelf. Het zal voor haar m<strong>in</strong>der<br />
belangrijk zijn geweest wie van de twee echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van haar oudtante Aleid stond afgebeeld.<br />
Daarom zal het portret van de tweede man van Aleid van Zwiet<strong>en</strong> gehandhaafd zijn geblev<strong>en</strong>.<br />
Voor e<strong>en</strong> nadere dater<strong>in</strong>g van de oude memorievoorstell<strong>in</strong>g kunn<strong>en</strong> we tev<strong>en</strong>s naar de<br />
kled<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> van het schilderij kijk<strong>en</strong> (zie bijlage). 45 Kled<strong>in</strong>g kan aan dater<strong>in</strong>gs -<br />
onderzoek e<strong>en</strong> belangrijke bijdrage lever<strong>en</strong>, maar <strong>in</strong> dit geval bied<strong>en</strong> de kostuums nauwelijks<br />
houvast. De meeste zijn niet historisch correct, maar e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>gel<strong>in</strong>g van verschill<strong>en</strong>de<br />
historische mode-elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Waarschijnlijk was de oude memorietafel zozeer vergaan dat de<br />
schilder de kled<strong>in</strong>g van de daarop geportretteerde person<strong>en</strong> niet kon overnem<strong>en</strong>. 46 Ook<br />
beschikte hij k<strong>en</strong>nelijk niet over andere portrett<strong>en</strong>; daarom greep hij terug op de historische<br />
dracht die hem bek<strong>en</strong>d was. Het kapsel met de puntige ‘hor<strong>en</strong>s’ waarmee de dochters <strong>en</strong><br />
schoondochters zijn afgebeeld, werd vooral <strong>in</strong> Frankrijk gedrag<strong>en</strong>, vanaf kort voor 1410 tot<br />
ongeveer 1425. 47 Het kleed van de (schoon)dochters <strong>in</strong> de memorievoorstell<strong>in</strong>g is echter van<br />
latere datum, de mouw<strong>en</strong> met het bontrandje kom<strong>en</strong> bijvoorbeeld pas vijftig jaar later voor. De<br />
met eekhor<strong>en</strong>tjesbont (m<strong>en</strong>u-vair) gevoerde zwarte mantel met de hoog opstaande kraag is<br />
zelfs zeer archaïsch (derti<strong>en</strong>de-eeuws) <strong>en</strong> heeft het karakter van e<strong>en</strong> ere-mantel. De kled<strong>in</strong>g van<br />
Otte van Egmond, de moeder van Johanna, is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> amalgaam, ditmaal bestaande uit<br />
de archaïsche mantel <strong>en</strong> de mid-zesti<strong>en</strong>de-eeuwse hoofddracht die ook haar dochter draagt.<br />
Daarbij draagt ze e<strong>en</strong> japon met wijde bontmouw<strong>en</strong> die circa 1500-1540 <strong>in</strong> de mode was. De<br />
zoons <strong>en</strong> schoonzoons van Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ludgard van Nij<strong>en</strong>rode kreg<strong>en</strong> allemaal<br />
e<strong>en</strong>zelfde harnas, dat gezi<strong>en</strong> de schaambuidel (braguette) <strong>en</strong> de vorm van de scho<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
midd<strong>en</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw te dater<strong>en</strong> is. De oudste zoon <strong>en</strong> de twee schoonzoons hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> haar- <strong>en</strong> baarddracht volg<strong>en</strong>s de mode van rond 1530-1540, terwijl zoon Jan e<strong>en</strong> kapsel uit<br />
de periode 1400-1430 heeft gekreg<strong>en</strong>. De vader van Johanna draagt over zijn harnas e<strong>en</strong><br />
44<br />
Zie Memoria <strong>in</strong> beeld, hiervóór noot 6.<br />
45<br />
De passage over de kled<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de bijlage is van de hand van Marieke de W<strong>in</strong>kel.<br />
46<br />
Vocht heeft e<strong>en</strong> verwoest<strong>en</strong>de werk<strong>in</strong>g op muur- <strong>en</strong> paneelschilder<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het klooster had daar <strong>in</strong>derdaad mee<br />
te kamp<strong>en</strong>, zoals blijkt uit e<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1523. To<strong>en</strong> werd vanwege het vocht achter e<strong>en</strong> schilderij e<strong>en</strong> geolied<br />
doek gehang<strong>en</strong>, Bijleveld, ‘Het nonn<strong>en</strong>klooster Mariënpoel’, p. 159 <strong>en</strong> 161.<br />
47<br />
Zie Margaret Scott, Late Gotic Europe, 1400-1500, The History of Dress Series (Lond<strong>en</strong>, 1980), pp. 90-93 <strong>en</strong><br />
Mireille Madou, ‘Cornes et cornettes’, <strong>in</strong> Flanders <strong>in</strong> a European Perspective. Manuscript Illum<strong>in</strong>ation around<br />
1400 <strong>in</strong> Flanders and Abroad. Proceed<strong>in</strong>gs of the International Colloquium Leuv<strong>en</strong>, 7-10 September 1993, ed. M.<br />
Smeyers <strong>en</strong> B. Cardon (Leuv<strong>en</strong>, 1995), pp. 417-26, spec. p. 419. Bij deze haardracht hoort e<strong>en</strong> kleed met zeer<br />
wijde mouw<strong>en</strong> op<strong>en</strong> aan de pols <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zeer wijd decolleté, zie de kled<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Très riches heures. In e<strong>en</strong><br />
gemodificeerde vorm (met m<strong>in</strong>der puntige hor<strong>en</strong>s) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kruseltuch komt de mode ongeveer tot 1440 voor (zie<br />
bijvoorbeeld Van Eycks portrett<strong>en</strong> van Giovanna Arnolf<strong>in</strong>i (1434, Lond<strong>en</strong>, National Gallery) <strong>en</strong> Margareta van<br />
Eyck (1439, Brugge Gro<strong>en</strong><strong>in</strong>ge Museum), Madou, ‘Cornes et cornettes’, p. 418.<br />
127
wap<strong>en</strong>rok (paltrock), waarbij de schilder de moeite heeft gedaan hier e<strong>en</strong> iets ouderwetser<br />
model te kiez<strong>en</strong> dan die van zijn zoon Jan. De laatstg<strong>en</strong>oemde <strong>en</strong> zijn zuster Johanna zijn,<br />
sam<strong>en</strong> met hun overgrootvader Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>, de <strong>en</strong>ig<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> auth<strong>en</strong>tiek (<strong>in</strong> de z<strong>in</strong><br />
van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds) kostuum drag<strong>en</strong>. Natuurlijk kan uitgerek<strong>en</strong>d het portret van Boudewijn van<br />
Zwiet<strong>en</strong> de tand des tijds hebb<strong>en</strong> doorstaan, maar het is ook mogelijk dat de schilder zich voor<br />
beide mann<strong>en</strong> op portrett<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> kon baser<strong>en</strong>. Voor het portret van Johanna kan de<br />
kunst<strong>en</strong>aar zelf e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de opdrachtgeefster hebb<strong>en</strong> gemaakt. De Taukruis<strong>en</strong>, de<br />
andere ordetek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong>clusief de palmtak kunn<strong>en</strong> al op de oude memorievoorstell<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong><br />
gestaan, ze kunn<strong>en</strong> echter net zo goed later <strong>in</strong> opdracht van Johanna op het nieuwe schilderij<br />
zijn aangebracht.<br />
De tekst<strong>en</strong> onder de portrett<strong>en</strong> van de nieuwe memorietafel bied<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> verdere<br />
aanknop<strong>in</strong>gspunt<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nadere dater<strong>in</strong>g van het oude exemplaar. Uit het systematisch<br />
onderzoek van de overgeblev<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> op de memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uit het (aarts)bisdom<br />
Utrecht blijkt dat tekst<strong>en</strong> op allerlei mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangebracht, aangevuld <strong>en</strong> veranderd kond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. 48 In e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bij de vervaardig<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> memorietafel voor nog <strong>in</strong><br />
lev<strong>en</strong> zijnde geportretteerd<strong>en</strong> de tekst<strong>en</strong> al <strong>in</strong>geschilderd <strong>en</strong> de sterfdatum op<strong>en</strong>gelat<strong>en</strong>. Dat kan<br />
bij e<strong>en</strong> dater<strong>in</strong>g van de oorspronkelijke memorietafel <strong>in</strong> of (kort) na 1554 voor Boudewijn’s<br />
vrouw Ludgard <strong>en</strong> voor zes van de (aangetrouwde) k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> Van Zwiet<strong>en</strong> zijn gebeurd (zie<br />
hierbov<strong>en</strong> het overzicht Portrett<strong>en</strong> <strong>in</strong> de memorietafel Van Zwiet<strong>en</strong>). Soms werd<strong>en</strong> sterfdata<br />
zelfs nooit <strong>in</strong>gevuld, zoals <strong>in</strong> de tekst onder het gebedsportret van Johanna het geval is. 49<br />
Mogelijk zorgde Johanna of iemand die haar adviseerde voor de vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de diverse<br />
kerk<strong>en</strong> waar haar familieled<strong>en</strong> war<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>, maar deze kunn<strong>en</strong> net zo goed <strong>in</strong> de loop van<br />
de tijd <strong>in</strong> de oude memorievoorstell<strong>in</strong>g zijn <strong>in</strong>geschilderd, zodat ze alle<strong>en</strong> gekopieerd hoefd<strong>en</strong><br />
te word<strong>en</strong> <strong>in</strong> het nieuwe stuk. We kunn<strong>en</strong> dus concluder<strong>en</strong> dat alle<strong>en</strong> de aanwezigheid van<br />
Everard van Hoogwoude e<strong>en</strong> aanknop<strong>in</strong>gspunt biedt voor de dater<strong>in</strong>g van de oorspronkelijke<br />
memorietafel. Hij trouwde zoals gezegd <strong>in</strong> 1453 met Aleid van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> het schilderij moet<br />
dan ook <strong>in</strong> of na dat jaar zijn vervaardigd. Dit kan nog tijd<strong>en</strong>s het lev<strong>en</strong> van Boudewijn van<br />
Zwiet<strong>en</strong> zijn gebeurd, maar omdat hij al <strong>in</strong> 1454 overleed, is e<strong>en</strong> vervaardig<strong>in</strong>g – kort? – na dat<br />
jaar ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s d<strong>en</strong>kbaar. Preciezer dater<strong>en</strong> is niet mogelijk. Of Aleid na het overlijd<strong>en</strong> van haar<br />
man <strong>in</strong> 1458 als weduwe afgebeeld zou zijn, valt niet te zegg<strong>en</strong>. Ook de kled<strong>in</strong>g van Ludgard<br />
van Nij<strong>en</strong>rode maakt niet duidelijk of zij als weduwe of als oudere vrouw is afgebeeld<br />
(Bijlage).<br />
Van e<strong>en</strong>voudig kopiër<strong>en</strong> van de oude memorievoorstell<strong>in</strong>g is dus ge<strong>en</strong> sprake geweest, maar<br />
er doet zich nog e<strong>en</strong> merkwaardig verschijnsel voor. Enkele directe familieled<strong>en</strong> van Johanna<br />
ontbrek<strong>en</strong> op het schilderij. De opdrachtgeefster had behalve haar broer Jan, ook e<strong>en</strong> zus,<br />
Jos<strong>in</strong>a († voor 1526), die getrouwd was met Willem van d<strong>en</strong> Coulster († 1553). Haar broer Jan<br />
was ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s getrouwd geweest, met Philippa van Heemstede († 1524). Dit echtpaar had<br />
e<strong>en</strong> zoon van wie Johanna het huis op het Rap<strong>en</strong>burg erfde dat ze tot haar dood <strong>in</strong> 1554<br />
bewoonde. Deze zoon, Jan, werd circa 1509 gebor<strong>en</strong>, maar hij overleed al <strong>in</strong> 1526, zonder<br />
wettelijk nageslacht. 50 Ook <strong>in</strong> de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst <strong>en</strong> <strong>in</strong> het necrologium word<strong>en</strong> deze<br />
familieled<strong>en</strong> , <strong>in</strong>clusief Johanna’s broer Jan, niet vermeld. Mogelijk heeft Johanna alle<strong>en</strong><br />
zichzelf <strong>en</strong> haar broer lat<strong>en</strong> afbeeld<strong>en</strong>, omdat zij de nadruk wilde legg<strong>en</strong> op de laatst<strong>en</strong> van<br />
haar tak van het geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>. Haar zus had hoe dan ook het geslacht niet kunn<strong>en</strong><br />
47<br />
Zie Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 103-05.<br />
49<br />
Zie over het later <strong>in</strong>vull<strong>en</strong> of on<strong>in</strong>gevuld lat<strong>en</strong> van sterfdata, Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, p. 116.<br />
50<br />
Luns<strong>in</strong>gh Scheurleer et al., Het Rap<strong>en</strong>burg, deel VI, pp. 280-81 <strong>en</strong> 294-96. In Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood,<br />
pp. 238-40, is deze complicatie niet vermeld.<br />
128
voortzett<strong>en</strong> <strong>en</strong> haar neefje Jan was slechts zesti<strong>en</strong> of zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> jaar geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> had ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
niet voor nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gezorgd.<br />
Afbeeld<strong>in</strong>g 4 – Johanna van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> haar broer Jan van Zwiet<strong>en</strong>, met wi<strong>en</strong>s dood <strong>in</strong> 1510 e<strong>en</strong> e<strong>in</strong>d<br />
kwam aan hun tak van het geslacht. Om haar broer als zodanig te profiler<strong>en</strong>, is hij afgebeeld met zijn<br />
kwartier<strong>en</strong>, achter zijn zuster, letterlijk als laatste van de lijn. Johanna zou <strong>in</strong> 1554 overlijd<strong>en</strong>.<br />
Om haar broer duidelijk als de laatste van haar tak van het geslacht neer te zett<strong>en</strong>, manipuleerde<br />
Johanna van Zwiet<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s de gebruikelijke g<strong>en</strong>derafhankelijke plaats<strong>in</strong>g van de portrett<strong>en</strong>.<br />
In memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> mann<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong> vanuit de <strong>religieuze</strong> hoofdvoorstell<strong>in</strong>g,<br />
129
traditioneel op e<strong>en</strong> belangrijker plaats dan vrouw<strong>en</strong>. 51 Het Van Zwiet<strong>en</strong>stuk sluit daarop aan <strong>en</strong><br />
biedt e<strong>en</strong> <strong>in</strong>g<strong>en</strong>ieuze oploss<strong>in</strong>g voor de plaats<strong>in</strong>g van de aangetrouwde familie. Boudewijn<br />
<strong>en</strong> Ludgard kniel<strong>en</strong> respectievelijk heraldisch rechts <strong>en</strong> l<strong>in</strong>ks van Maria. De zoons kniel<strong>en</strong><br />
achter hun vader, met achter h<strong>en</strong> hun echtg<strong>en</strong>ote. De getrouwde dochters kniel<strong>en</strong> met hun<br />
echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aan de m<strong>in</strong>st belangrijke zijde, achter hun moeder, maar tev<strong>en</strong>s achter hun<br />
echtg<strong>en</strong>oot . Bij deze plaats<strong>in</strong>g gaan de schoonzoons dus vóór de eig<strong>en</strong> dochters omdat ze tot<br />
het mannelijke geslacht behor<strong>en</strong> <strong>en</strong> de schoondochters gaan vóór de dochters omdat zij het<br />
geslacht Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong> stand kond<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>. Johanna heeft deze opstell<strong>in</strong>g ongetwijfeld van<br />
de oude memorietafel overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. 52 Haar ouders zijn volg<strong>en</strong>s hetzelfde patroon achter haar<br />
grootouders geplaatst. Zelf knielt ze vóór haar <strong>in</strong> 1510 overled<strong>en</strong> broer Jan. Dit kan niet anders<br />
dan opzet zijn geweest: als vrouw kon zij zelf niet voor de voortzett<strong>in</strong>g van het geslacht zorg<strong>en</strong> ,<br />
red<strong>en</strong> waarom zij haar broer letterlijk profileerde als de laatste. Hij is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s als <strong>en</strong>ige <strong>in</strong> de<br />
reeks afgebeeld met zijn vier kwartier<strong>en</strong> (Afbeeld<strong>in</strong>g 4).<br />
Uit de bov<strong>en</strong>staande reconstructie blijkt dat m<strong>en</strong> bij beeld<strong>en</strong>de kunst geconfronteerd kan<br />
word<strong>en</strong> met hetzelfde type problem<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>komt bij het analyser<strong>en</strong> van handschrift<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> functie <strong>in</strong> de dod<strong>en</strong>gedacht<strong>en</strong>is. In e<strong>en</strong> kal<strong>en</strong>der werd<strong>en</strong> de nam<strong>en</strong> <strong>in</strong>geschrev<strong>en</strong> van<br />
de overled<strong>en</strong><strong>en</strong> voor wie di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, maar er werd<strong>en</strong> <strong>in</strong>di<strong>en</strong> nodig<br />
tev<strong>en</strong>s wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> aangebracht. Dat kon m<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, totdat de kal<strong>en</strong>der onbruikbaar<br />
werd <strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>, maar m<strong>en</strong> kon ook om andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> de kal<strong>en</strong>der<br />
vervang<strong>en</strong> . 53 In e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> is van handschrift<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d dat het om vervang<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gaat,<br />
bijvoorbeeld door e<strong>en</strong> vermeld<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het nieuwe memorieboek. Wat rechtstreeks werd overgeschrev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wat uit verschill<strong>en</strong>de docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nieuw bij elkaar werd gebracht, is vaak moeilijk<br />
vast te stell<strong>en</strong>. 54 Bij memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> soortgelijke vrag<strong>en</strong>. Het war<strong>en</strong> gebruiks -<br />
artikel<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> verv<strong>in</strong>g <strong>en</strong> aanpaste als dat zo van pas kwam. Dat blijkt al bij de totstand -<br />
kom<strong>in</strong>g ervan: soms werd<strong>en</strong> losse schilderij<strong>en</strong> simpelweg voorzi<strong>en</strong> van luik<strong>en</strong> met portrett<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of van e<strong>en</strong> tekstbord. 55 Het vervang<strong>en</strong> of het lat<strong>en</strong> aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> al<br />
bestaande memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> was heel gewoon. De laatste tw<strong>in</strong>tig jaar kom<strong>en</strong> er door<br />
technisch onderzoek <strong>en</strong> restauraties tal van aanpass<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van schilderij<strong>en</strong> aan het licht. Indi<strong>en</strong><br />
de veranderde situatie dat w<strong>en</strong>selijk maakte, werd<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>schild<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> of weggehaald<br />
<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> portrett<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> weggeschilderd of juist bijgeschilderd. Vaak vond<strong>en</strong> deze<br />
verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> al plaats kort nadat de stukk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vervaardigd. 56<br />
51<br />
Dat is geblek<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> systematisch onderzoek van de thans nog bek<strong>en</strong>de voorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met gebedsportrett<strong>en</strong><br />
uit het (aartsbisdom) Utrecht.<br />
52<br />
Voor soortgelijke opstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, p. 72 (e<strong>en</strong> natek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de familie van de<br />
familie Van Duiv<strong>en</strong>voorde) <strong>en</strong> 89 <strong>en</strong> afb. 52 (de luik<strong>en</strong> van de Leidse familie Van der Does-Van Poelgeest).<br />
53<br />
Zie Truus van Buer<strong>en</strong>, ‘Gebruik <strong>en</strong> functie van memorieboek<strong>en</strong>. Met voorbeeld<strong>en</strong> uit norbertijn<strong>en</strong>kloosters’, <strong>in</strong><br />
Werkgroep Norbertijner Geschied<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>. Bijdrag<strong>en</strong> van de contactdag 16 Memorievier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij<br />
Norbertijn<strong>en</strong>, Oude Abdij Drong<strong>en</strong>, België 20 mei 2006, ed. H. Janss<strong>en</strong>s (Averbode, 2006), pp. 9-32.<br />
54<br />
N. Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts nécrologiques, Typologie des sources du moy<strong>en</strong> âge occid<strong>en</strong>tal, 4 (Turnhout<br />
1972), vooral pp. 47-51. Voor deze problematiek concreet <strong>in</strong> memorieboek<strong>en</strong> van kloosters <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>: zie<br />
B<strong>in</strong>i Biemans <strong>en</strong> Truus van Buer<strong>en</strong>, ‘A Veritable Treasure Trove: The Memorial Book of St. Nicholas’s Conv<strong>en</strong>t<br />
<strong>in</strong> Utrecht and its Art Donations’, <strong>in</strong> Care for the Here and the Hereafter, ed. Van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Leerdam,<br />
pp. 249-65 <strong>en</strong> Van Buer<strong>en</strong>, ‘Gebruik <strong>en</strong> functie van memorieboek<strong>en</strong>’, pp. 20-30.<br />
55<br />
Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, p. 109 (met verder verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong>).<br />
56<br />
Over deze problematiek: Truus van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Molly Faries, ‘Care for the Here and the Hereafter: Us<strong>in</strong>g IRR<br />
<strong>in</strong> the Study of Memorial Pa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>gs’, <strong>in</strong> Colloque XII pour l’étude du dess<strong>in</strong> sous-jac<strong>en</strong>t et de la technologie dans<br />
la pe<strong>in</strong>ture: La pe<strong>in</strong>ture dans les Pays-Bas au 16e siècle, Pratique d’atelier, ed. Hélène Veroughstraete (Louva<strong>in</strong>la-Neuve<br />
1999), pp. 147-54, <strong>en</strong> Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 115-23. Over de problematiek betreff<strong>en</strong>de<br />
verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van vijfti<strong>en</strong>de- <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de-eeuwse lijst<strong>en</strong>, Daan Meuwiss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ige Verslype, ‘Materieel onderzoek<br />
naar lijst<strong>en</strong> <strong>en</strong> panel<strong>en</strong> van memorietafels <strong>in</strong> Museum Catharijneconv<strong>en</strong>t te Utrecht’, <strong>in</strong> Album discipulorum.<br />
J.R.J. van Asper<strong>en</strong> de Boer, ed. Peter van d<strong>en</strong> Br<strong>in</strong>k <strong>en</strong> Liesbeth M. Helmus (Zwolle 1997), pp. 127-35.<br />
130
Afbeeld<strong>in</strong>g 5 – Maria Visitatie met de portrett<strong>en</strong> van vier reguliere kanunnik<strong>en</strong><br />
ter weerszijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> graf. De gekruiste stola wijst erop dat het lijk <strong>in</strong> het graf dat<br />
van e<strong>en</strong> geestelijke moest voorstell<strong>en</strong>. De stola was e<strong>en</strong> deel van de liturgische kled<strong>in</strong>g<br />
die priesters droeg<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de mis. De meest rechtse geestelijke is <strong>in</strong> e<strong>en</strong> later stadium<br />
aan het schilderij toegevoegd, vrijwel zeker door dezelfde kunst<strong>en</strong>aar.<br />
Dat is bijvoorbeeld het geval voor e<strong>en</strong> Maria Visitatie, ook wel aangeduid als de Allegorie op<br />
de vergankelijkheid (Afbeeld<strong>in</strong>g 5 <strong>en</strong> 6). 57 Deze memorietafel toont aan weerszijd<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> graf twee reguliere kanunnik<strong>en</strong> met hun beschermheilig<strong>en</strong>, Hiëronymus <strong>en</strong> August<strong>in</strong>us.<br />
Het meest rechtse portret is echter <strong>in</strong> e<strong>en</strong> later stadium toegevoegd, gezi<strong>en</strong> de stijl hoogst -<br />
waarschijnlijk door dezelfde schilder. Voor dit kunstwerk is zelfs op basis van de<br />
verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de voorstell<strong>in</strong>g aannemelijk gemaakt dat het uit Mariënpoel afkomstig is,<br />
57<br />
Onbek<strong>en</strong>de kunst<strong>en</strong>aar, aangeduid als de Meester van de Spes Nostra, gedateerd (op basis van stilistisch<br />
onderzoek ) tuss<strong>en</strong> 1490 <strong>en</strong> 1510, paneel, 88 104,5 cm, Amsterdam, Rijksmuseum A 2312, Alle schilderij<strong>en</strong> van<br />
het Rijksmuseum te Amsterdam. Volledig geïllustreerde catalogus (Haarlem, 1976), p. 637; Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na<br />
de dood, pp. 205-07 (met literatuurverwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong>) <strong>en</strong> Friso Lammertse <strong>en</strong> Jero<strong>en</strong> Giltaij, ed., Vroege Hollanders.<br />
Schilderkunst van de late Middeleeuw<strong>en</strong> (Rotterdam: Museum Boijmans-Van Beun<strong>in</strong>g<strong>en</strong> 2008), pp. 287-90. Het<br />
<strong>in</strong>fraroodreflectografisch onderzoek vond plaats onder leid<strong>in</strong>g van Molly Faries, zie Van Buer<strong>en</strong> <strong>en</strong> Faries, ‘Care<br />
for the Here’, pp. 150 <strong>en</strong> 153. Montage: Lisa Elbers. Zie ook www.rijksmuseum.nl.<br />
131
want de memorietafel <strong>en</strong> de toevoeg<strong>in</strong>g word<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> rond 1500 gedateerd, precies <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
periode waar<strong>in</strong> kort na elkaar vier aan Mariënpoel verbond<strong>en</strong> priesters overled<strong>en</strong>. 58<br />
M<strong>en</strong> kon met tekst<strong>en</strong>, maar ook met memorietafels de geschied<strong>en</strong>is manipuler<strong>en</strong> op<br />
verschill<strong>en</strong>de niveaus. De Maria Visitatie di<strong>en</strong>de na de <strong>in</strong>greep niet om drie, maar om vier<br />
person<strong>en</strong> te ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Ruimte g<strong>en</strong>oeg voor e<strong>en</strong> vierde portret, zo kan m<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gered<strong>en</strong>eerd.<br />
Soms war<strong>en</strong> manipulaties nodig omdat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> memorievoorstell<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> andere of extra<br />
functie wilde gev<strong>en</strong>, zoals bij de opvolg<strong>in</strong>gsreeks van de commandeurs van het Haarlemse<br />
Jansklooster gebeurde. In dat geval hadd<strong>en</strong> de kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> er door de politieke<br />
ontwikkel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> belang bij via de reeks de onaantastbaarheid te ton<strong>en</strong> van de ordegoeder<strong>en</strong> die<br />
zij beheerd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarom werd de tekst onder e<strong>en</strong> aantal portrett<strong>en</strong> aangepast. 59 In deze beide<br />
gevall<strong>en</strong> g<strong>in</strong>g het om e<strong>en</strong> betrekkelijk e<strong>en</strong>voudige <strong>in</strong>greep die nauw aansloot bij de situatie van<br />
dat mom<strong>en</strong>t.<br />
Afbeeld<strong>in</strong>g 6 – Infraroodreflectogrammontage van de meest rechtse geestelijke.<br />
Met <strong>in</strong>fraroodreflectografie kan de voorbereid<strong>en</strong>de tek<strong>en</strong><strong>in</strong>g (ondertek<strong>en</strong><strong>in</strong>g)<br />
zichtbaar word<strong>en</strong> gemaakt. Deze montage toont de ondertek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de albe <strong>en</strong><br />
de staf van S<strong>in</strong>t-August<strong>in</strong>us onder het toegevoegde portret.<br />
Om de bedoel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Johanna van Zwiet<strong>en</strong> te realiser<strong>en</strong>, was echter e<strong>en</strong> radicale <strong>in</strong>greep<br />
nodig. De oude memorievoorstell<strong>in</strong>g werd niet precies gekopieerd: sommige person<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
weggelat<strong>en</strong>, ander<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> juist toegevoegd om, voor zover m<strong>en</strong> dit belangrijk vond, de<br />
opvolg<strong>in</strong>g van de vier g<strong>en</strong>eraties consist<strong>en</strong>t te mak<strong>en</strong>. Wat de ziel<strong>en</strong>heils- <strong>en</strong> religieusdidactische<br />
functie betreft zal het schilderij niet veel veranderd zijn. Er kwam<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> gebeds -<br />
portrett<strong>en</strong> bij van person<strong>en</strong> die de zusters als voorbeeld di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor wie gebed<strong>en</strong> moest<br />
word<strong>en</strong>. De sociale functie werd echter <strong>in</strong>houdelijk anders gevuld <strong>en</strong> dat moet voor Johanna<br />
van Zwiet<strong>en</strong> heel belangrijk zijn geweest. Het schilderij van 1552 toonde nu, behalve de twee<br />
58<br />
De plaats<strong>in</strong>g van het schilderij <strong>in</strong> Mariënpoel is van Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leid<strong>en</strong>, pp. 23-24. In de<br />
literatuur word<strong>en</strong> ook andere mogelijkhed<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd, zie R<strong>en</strong>ée Simons, Spes nostra of semper timoratum esse?<br />
Fluctuemus <strong>in</strong>ter timorem et spem (ongepubliceerde doctoraalscriptie) (Universiteit van Amsterdam, 1988);<br />
Van Buer<strong>en</strong>, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 205-07, <strong>en</strong> Lammertse <strong>en</strong> Giltaij, Vroege Hollanders, p. 289.<br />
59<br />
Zie hiervóór, noot 38.<br />
132
oorspronkelijke g<strong>en</strong>eraties, de verbond<strong>en</strong>heid van vier g<strong>en</strong>eraties Van Zwiet<strong>en</strong> met het<br />
klooster , waaronder de tak van haar familie die, tot deze uitstierf, het klooster bleef<br />
begunstig<strong>en</strong> .<br />
5. DE TIJDEN WAREN VERANDERD<br />
Misschi<strong>en</strong> bracht de nieuwe memorietafel, bedoeld of onbedoeld, nog meer teweeg. Om dit<br />
duidelijk te mak<strong>en</strong> moet kort word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gegaan op de weldo<strong>en</strong>ers uit de honderdvijftig jaar van<br />
het bestaan van Mariënpoel. Vanaf de sticht<strong>in</strong>g van het klooster hebb<strong>en</strong> ook ander<strong>en</strong> dan<br />
de familie Van Zwiet<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gedaan. Zoals gebruikelijk hebb<strong>en</strong> drie<br />
factor<strong>en</strong> , vaak <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met elkaar, hierbij e<strong>en</strong> rol gespeeld: familiale <strong>en</strong> zakelijke band<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers onderl<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de aanwezigheid van familie <strong>in</strong> het klooster. Ik noem slechts<br />
<strong>en</strong>kele van de vele gevall<strong>en</strong> die voor Mariënpoel te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> zijn.<br />
Het geslacht Van Wass<strong>en</strong>aar zou tot het beg<strong>in</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
Onder h<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich H<strong>en</strong>drik van Wass<strong>en</strong>aar, die <strong>in</strong> 1428 aan Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> de<br />
hofstede Padd<strong>en</strong>poel verkocht waar<strong>in</strong> het klooster gevestigd zou word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn vrouw<br />
Cathar<strong>in</strong>a van der Aa (van Gruuthuse). H<strong>en</strong>drik van Wass<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> beid<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> lid van de grafelijke raad. Van het geslacht van<br />
Wass<strong>en</strong>aar zoud<strong>en</strong> twee nonn<strong>en</strong> <strong>in</strong> het klooster tred<strong>en</strong>. 60 Vanaf het midd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de<br />
eeuw tot het beg<strong>in</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw vall<strong>en</strong> ook Frank van de Boekhorst, zijn vrouw<br />
Cathar<strong>in</strong>a van Bak<strong>en</strong>esse <strong>en</strong> hun nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> op. Twee van hun dochters zoud<strong>en</strong> <strong>in</strong>tred<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Mariënpoel. Behalve land, geld <strong>en</strong> r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ontv<strong>in</strong>g het klooster van dit geslacht <strong>in</strong> 1457 e<strong>en</strong><br />
altaar met toebehor<strong>en</strong>. Voor dat altaar lag het familiegraf. Ook deed de familie mee aan e<strong>en</strong><br />
campagne voor de aanschaf van apostelbeeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1497. 61 Led<strong>en</strong> van dit geslacht trouwd<strong>en</strong> met<br />
(achter)kle<strong>in</strong>k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> van de stichter van het klooster 62<br />
Andere sch<strong>en</strong>kers maakt<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s deel uit van de (aangetrouwde) familie van de stichter<br />
<strong>en</strong> zijn nageslacht. Zij behoord<strong>en</strong>, net als de Van Zwiet<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de Van Wass<strong>en</strong>aars, tot de<br />
kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de stedelijke <strong>en</strong> gewestelijke bestuurders. 63 In sommige gevall<strong>en</strong> staat de<br />
verwantschap uitdrukkelijk vermeld <strong>in</strong> de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst. Brun<strong>in</strong>k Spruijt van Abcoude staat<br />
bijvoorbeeld aangeduid als ‘mijn ioncfrou van zwet<strong>en</strong>s broeder’ (de broer van Ludgard van<br />
Nij<strong>en</strong>rode). 64 Willem, de bastaardzoon van Boudewijn die e<strong>en</strong> rol speelde <strong>in</strong> het gewestelijk<br />
bestuur, schonk geld, ev<strong>en</strong>als Dirk Boudewijnsz. van Zwiet<strong>en</strong> (†1482), e<strong>en</strong> achterneef van de<br />
59<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 4v. voor sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ook 889, fol. 12v (Jan van Wass<strong>en</strong>aar †1497),<br />
13r (jonker Jan van Wass<strong>en</strong>aar anno 1497) <strong>en</strong> 13v (mijn vrouw van wass<strong>en</strong>aars jonkvrouw jan moer, 1511).<br />
Memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>in</strong> RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 888: Kathar<strong>in</strong>a Jansdr., non, 12 februari, ge<strong>en</strong> sterfjaar; Margaretha<br />
Philipsdr, non, †19 april 1526, leeftijd 69 (dochter uit het huwelijk van Philips van Wass<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> Cathar<strong>in</strong>a van<br />
Reimerswaal); H<strong>en</strong>drik, † 22 januari, ge<strong>en</strong> jaartal; Philips <strong>en</strong> H<strong>en</strong>drik, vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>in</strong>der<strong>en</strong>, 23 juli, ge<strong>en</strong> jaartal.<br />
Voor korte biografieën van H<strong>en</strong>drik <strong>en</strong> Filips van Wass<strong>en</strong>aar: Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st, pp. 495-96. Voor het<br />
lidmaatschap van de grafelijke raad, zie Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st, Bijlage III (periode 1434-1466).<br />
60<br />
Over deze sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zie Simone van de Velde, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> Frank van der Bouchorst.<br />
Adellijke weldo<strong>en</strong>ers van het klooster Mariënpoel te Leid<strong>en</strong>’, Virtus. Bullet<strong>in</strong> van de Werkgroep<br />
Adelsgeschied<strong>en</strong>is, 9 (2002), pp. 1-11, spec. pp. 6-11. De sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de apostelbeeld<strong>en</strong>: RAL,<br />
Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 12 v.<br />
61<br />
Van de Velde, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’, p. 9 (noot 43).<br />
62<br />
Zie <strong>in</strong> verband hiermee Brand, Over macht <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht; Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st, <strong>en</strong> Mario Dam<strong>en</strong>,<br />
‘Tuss<strong>en</strong> stad <strong>en</strong> land. Bourgondische ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> Leid<strong>en</strong> <strong>in</strong> de 15de eeuw’, Jaarboekje voor geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong><br />
oudheidkunde van Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>, 95 (2003), pp. 45-75, spec. 53-56 (waar<strong>in</strong> hij laat zi<strong>en</strong> dat Boudewijn van<br />
Zwiet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol vervulde <strong>in</strong> het bezorg<strong>en</strong> van ambt<strong>en</strong> aan zijn familie <strong>en</strong> andere relaties).<br />
63<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 4r. Voor Brun<strong>in</strong>k Spruijt: Brand, Over macht <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht, 57.<br />
133
stichter van Mariënpoel. Deze twee hadd<strong>en</strong>, net als <strong>en</strong>kele andere verwant<strong>en</strong>, hun functie <strong>in</strong> het<br />
graafschap aan Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong> te dank<strong>en</strong>. 65<br />
Tot ongeveer 1500 lijk<strong>en</strong> de stichter <strong>en</strong> zijn nageslacht echter de meest prom<strong>in</strong><strong>en</strong>te<br />
weldo<strong>en</strong>ers te zijn geweest. 66 De k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoonzoons zegd<strong>en</strong> bij akte van 1 oktober 1428<br />
toe de testam<strong>en</strong>taire beschikk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van hun vader <strong>en</strong> schoonvader te respecter<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
klooster te blijv<strong>en</strong> steun<strong>en</strong>. Jan <strong>en</strong> Gijsbrecht beloofd<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> voor de kapel op<br />
zich te nem<strong>en</strong>. Niet alle k<strong>in</strong>der<strong>en</strong> toond<strong>en</strong> zich echter ev<strong>en</strong> actief. Van de twee dochters, Aleid<br />
<strong>en</strong> Margriet, <strong>en</strong> van de oudste zoon Dirk van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s vrouw Johanna van Ley<strong>en</strong>burg<br />
zijn ge<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> Gijsbrecht, de tweede zoon van Boudewijn<br />
<strong>en</strong> Ludgard, di<strong>en</strong>s vrouw Johanna, hun zoon Pieter <strong>en</strong> de vrouw van hun zoon Hugo gulle<br />
gevers te zijn geweest: zij schonk<strong>en</strong> allemaal geld <strong>en</strong> <strong>in</strong> één geval e<strong>en</strong> r<strong>en</strong>te. De belangrijkste<br />
begunstigers behoord<strong>en</strong> echter tot de tak van Johanna van Zwiet<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> schonk geld voor<br />
miss<strong>en</strong> , liturgische gewad<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> altaar met toebehor<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> of meer aangetrouwde familieled<strong>en</strong><br />
ded<strong>en</strong> mee aan de zojuistg<strong>en</strong>oemde campagne voor de apostelbeeld<strong>en</strong> van rond 1497.<br />
Dat het hebb<strong>en</strong> van familie <strong>in</strong> e<strong>en</strong> klooster e<strong>en</strong> belangrijke red<strong>en</strong> was om sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
te do<strong>en</strong>, kan voor Mariënpoel ruimschoots word<strong>en</strong> aangetoond. 67 De Van de Boekhorst<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld begunstigd<strong>en</strong> het klooster tuss<strong>en</strong> 25 maart 1452, to<strong>en</strong> Elisabeth <strong>en</strong> Kunera, twee<br />
dochters van Frank van de Boekhorst <strong>en</strong> Cathar<strong>in</strong>a van Bak<strong>en</strong>esse, <strong>in</strong>trad<strong>en</strong>, <strong>en</strong> 1515, het jaar<br />
waar<strong>in</strong> Elisabeth overleed, de laatstlev<strong>en</strong>de van de twee nonn<strong>en</strong>. 68 In verband met e<strong>en</strong> probleem<br />
betreff<strong>en</strong>de de pacht van e<strong>en</strong> stuk land werd <strong>in</strong> 1535 voor Mariënpoel e<strong>en</strong> gunstige regel<strong>in</strong>g<br />
getroff<strong>en</strong> omdat e<strong>en</strong> nicht, de latere prior<strong>in</strong> Gerritje IJsbrandsdochter van Rietwijk, <strong>in</strong> het<br />
conv<strong>en</strong>t zat; ‘anders <strong>en</strong> soud<strong>en</strong> sij dat niet geda<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>’, zo staat er <strong>in</strong> de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst. 69<br />
In de tweede helft van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw war<strong>en</strong> twee led<strong>en</strong> van de familie Van Zwiet<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>getred<strong>en</strong> . Johanna Pietersdochter, e<strong>en</strong> achterkle<strong>in</strong>dochter van Boudewijn <strong>en</strong> Ludgard, werd<br />
slechts 35 jaar oud <strong>en</strong> stierf <strong>in</strong> december 1500. 70 Cathar<strong>in</strong>a, de dochter van Boudewijn <strong>en</strong><br />
Ludgard was aanvankelijk non <strong>in</strong> het Elfduiz<strong>en</strong>dmaagd<strong>en</strong>klooster <strong>in</strong> Warmond, maar vijf jaar<br />
na de dood van haar vader trad zij <strong>in</strong> <strong>in</strong> Mariënpoel. Zij was er 35 jaar prior<strong>in</strong> <strong>en</strong> overleed op<br />
92-jarige leeftijd <strong>in</strong> 1495. Net als bij de Van der Boekhorst<strong>en</strong> valt ook hier op dat de familie<br />
Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kr<strong>in</strong>g daar direct omhe<strong>en</strong> met name <strong>in</strong> deze periode sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> deed.<br />
Cathar<strong>in</strong>a’s aanwezigheid <strong>in</strong> het klooster zal tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> goede <strong>in</strong>vloed hebb<strong>en</strong> gehad op het<br />
<strong>in</strong> ere houd<strong>en</strong> van de stichter <strong>en</strong> het nalev<strong>en</strong> van zijn bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, maar uit de periode daarna<br />
zijn ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> aanwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> niet aan zijn w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voldeed. 71 Het ‘coster<strong>in</strong>ne<br />
boeck’ dat Gerritje IJsbrandsdochter, de laatste prior<strong>in</strong> van het klooster, circa 1550 begon <strong>en</strong> tot<br />
1571 bijhield, vertoont wel m<strong>in</strong>der aandacht voor de Van Zwiet<strong>en</strong>s. 72 Ook het necrologium <strong>en</strong><br />
het memorieboek do<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat de familie Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong> de loop van de zesti<strong>en</strong>de eeuw<br />
65<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 10v. Biografische aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>: voor Willem van Zwiet<strong>en</strong>, Dirk<br />
Boudewijnsz. Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor Klaas de Vriese: Dam<strong>en</strong>, De staat van di<strong>en</strong>st, resp. pp. 502, 501-02 <strong>en</strong> 494 <strong>en</strong><br />
Dam<strong>en</strong>, ‘Tuss<strong>en</strong> stad <strong>en</strong> land’, pp. 53-56, over Boudewijn als makelaar.<br />
66<br />
Zie RAL Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 3r-4r, 11r <strong>en</strong> 12v <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> meer uitgebreide besprek<strong>in</strong>g van de<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> , Van de Velde, ‘Boudewijn van Zwiet<strong>en</strong>’, pp. 4-6.<br />
67<br />
Op de misschi<strong>en</strong> ook voor Mariënpoel belangrijke <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van biechtvaders wordt hier niet <strong>in</strong>gegaan.<br />
68<br />
Zie hiervóór, noot 61.<br />
69<br />
RAL, Kloosterarchiev<strong>en</strong> 889, fol. 15r.<br />
70<br />
Van Kan, ‘Het middeleeuwse riddermatige geslacht Van Zwiet<strong>en</strong>’, p. 65.<br />
71<br />
Cast<strong>en</strong>miller, ‘Het dagelijkse lev<strong>en</strong>’, p. 36.<br />
72<br />
Het ‘coster<strong>in</strong>ne boeck’ komt qua <strong>in</strong>houd belangrijk overe<strong>en</strong> met het ‘coster boeck’ dat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s rond 1550<br />
werd begonn<strong>en</strong>. Zie voor e<strong>en</strong> analyse van het koster- <strong>en</strong> koster<strong>in</strong>n<strong>en</strong>boek, Simone van de Velde, ‘Gerritg<strong>en</strong><br />
Ysbrandsdochter van Rietwijk. Weldo<strong>en</strong>ster <strong>en</strong> laatste prior<strong>in</strong> van klooster Mariënpoel’, Jaarboekje voor<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> oudheidkunde van Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>, 95 (2003), pp. 77-90, spec. pp. 82-83.<br />
134
langzaam maar zeker m<strong>in</strong>der c<strong>en</strong>traal kwam te staan. Natuurlijk moest<strong>en</strong> de bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de<br />
stichter nog steeds word<strong>en</strong> nageleefd <strong>en</strong> de memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verricht, maar<br />
vermoedelijk war<strong>en</strong> juist nieuwe donaties <strong>en</strong> e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
doeltreff<strong>en</strong>de manier om <strong>in</strong> de aandacht te blijv<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong> echter ge<strong>en</strong> nieuwe memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
voor led<strong>en</strong> van de Van Zwiet<strong>en</strong>familie <strong>in</strong> het necrologium opgetek<strong>en</strong>d. In het<br />
memorieboek werd<strong>en</strong>, na de campagne (kort voor 1500) voor de apostelbeeld<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong><br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> onder de naam Van Zwiet<strong>en</strong> meer geregistreerd, met uitzonder<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong><br />
geldsch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van Johanna bij haar overlijd<strong>en</strong> (20 september 1554).<br />
Het zou zeer de moeite waard zijn de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gspatron<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verschuiv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
groep<strong>en</strong> weldo<strong>en</strong>ers voor Mariënpoel uitgebreid <strong>in</strong> kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. 73 We kunn<strong>en</strong> echter nu al<br />
constater<strong>en</strong> dat <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw andere belangrijke weldo<strong>en</strong>ers dan de Van Zwiet<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> mag<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> trad<strong>en</strong>. De sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de priester Jacob Pietersz.<br />
Asselijns stamm<strong>en</strong> uit de jar<strong>en</strong> tw<strong>in</strong>tig <strong>en</strong> dertig van de zesti<strong>en</strong>de eeuw. Jacob Pietersz. was<br />
jar<strong>en</strong>lang memoriemeester van de Leidse Pieterskerk <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> zuster <strong>in</strong> Mariënpoel. Behalve<br />
met land, veel geld, e<strong>en</strong> kelk <strong>en</strong> twee kle<strong>in</strong>e missal<strong>en</strong> bedacht hij de zusters met pitancies<br />
waarvan ze op vaste tijd<strong>en</strong> van het jaar mocht<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong>. De meest prom<strong>in</strong><strong>en</strong>te begunstigers<br />
van de zesti<strong>en</strong>de eeuw war<strong>en</strong> echter Gerritje IJsbrandsdochter van Rietwijk <strong>en</strong> haar familie.<br />
Uit het necrologium blijkt dat <strong>in</strong> de maand<strong>en</strong> februari, maart, juli, augustus <strong>en</strong> september<br />
memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor led<strong>en</strong> van deze familie. 74 Gerritje, die <strong>in</strong><br />
1572 overleed, was de laatste prior<strong>in</strong> van het klooster, waarschijnlijk vanaf 1544. Haar<br />
aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> zijn bewaard geblev<strong>en</strong>, red<strong>en</strong> waarom we meer zicht hebb<strong>en</strong> op haar<br />
activiteit<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van het klooster dan op de – veronderstelde – <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
Cathar<strong>in</strong>a van Zwiet<strong>en</strong>. Gerritje deed zelf sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, maar zowel de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst <strong>in</strong> het<br />
memorieboek als het ‘coster<strong>in</strong>neboeck’ mak<strong>en</strong> duidelijk dat zij zich ook <strong>in</strong>spande om gunst<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong> voor haar klooster. Tuss<strong>en</strong> de perkam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blad<strong>en</strong> van het memorieboek is e<strong>en</strong><br />
bifolium van papier <strong>in</strong>gevoegd met de vermeld<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de laatste overste<br />
<strong>en</strong> haar familie. Uit de formuler<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de ik-vorm <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met het handschrift <strong>in</strong><br />
het ‘coster<strong>in</strong>neboeck’ blijkt dat Gerritje <strong>in</strong> beide gevall<strong>en</strong> de auteur van deze tekst<strong>en</strong> is. 75<br />
De afname van het voorkom<strong>en</strong> van de nam<strong>en</strong> van de Van Zwiet<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de directe verwant<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gslijst<strong>en</strong> wijst erop dat Mariënpoel <strong>in</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw van e<strong>en</strong> klooster van<br />
de Van Zwiet<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hun relaties, meer e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap van – ook? – andere vooraanstaande<br />
weldo<strong>en</strong>ers uit Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgev<strong>in</strong>g werd. De familieled<strong>en</strong> die war<strong>en</strong> <strong>in</strong>getred<strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
klooster , de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de teg<strong>en</strong>prestaties die m<strong>en</strong> verwachtte, zull<strong>en</strong> dat hebb<strong>en</strong><br />
gegarandeerd <strong>en</strong> zull<strong>en</strong> mede aan de id<strong>en</strong>titeit van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g gestalte hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijk war<strong>en</strong> er de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, het graf, het altaar <strong>en</strong> de decoraties <strong>in</strong> de kapel die de zusters<br />
her<strong>in</strong>nerd<strong>en</strong> aan de stichter <strong>en</strong> zijn familie. De memorietafel raakte echter <strong>in</strong> verval. Dat gaf<br />
Johanna van Zwiet<strong>en</strong> aanleid<strong>in</strong>g het klooster e<strong>en</strong> nieuwe memorietafel te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
De zorgvuldige compositie <strong>en</strong> de weloverwog<strong>en</strong> manipulaties ton<strong>en</strong> dat de opdracht voor<br />
het schilderij niet <strong>in</strong> e<strong>en</strong> opwell<strong>in</strong>g is gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de schilder ge<strong>en</strong>sz<strong>in</strong>s de vrije hand kreeg.<br />
Of het idee voor de memorietafel <strong>en</strong> de uitwerk<strong>in</strong>g van het plan volledig uit de koker van<br />
Johanna van Zwiet<strong>en</strong> kwam, is niet zeker. Mogelijk kreeg ze e<strong>en</strong> h<strong>in</strong>t van Gerritje, de prior<strong>in</strong>,<br />
73<br />
Avis heeft al e<strong>en</strong> fors aantal sch<strong>en</strong>kers, vooral uit de vijfti<strong>en</strong>de eeuw, geïd<strong>en</strong>tificeerd <strong>en</strong> met elkaar <strong>in</strong> verband<br />
gebracht., Wieke Avis, ‘...om meerre grati<strong>en</strong> <strong>en</strong>de gh<strong>en</strong>ad<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong>, <strong>in</strong> dese tijt <strong>en</strong>de glorie <strong>in</strong>der ewicheit...’.<br />
De functies van de memorie<strong>praktijk</strong> van het klooster Mariënpoel bij Leid<strong>en</strong> <strong>in</strong> de 15e eeuw, voor de sch<strong>en</strong>kers uit<br />
het Memorieboek <strong>en</strong> voor de familie Van Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder (ongepubliceerd werkstuk) (Universiteit Leid<strong>en</strong>,<br />
2005). Dank aan Wieke Avis die mij haar werkstuk ter <strong>in</strong>zage gaf.<br />
74<br />
Van de Velde, ‘Gerritg<strong>en</strong> Ysbrantsdochter’, pp. 86-87.<br />
75<br />
Van de Velde, ‘Gerritg<strong>en</strong> Ysbrantsdochter’, pp. 82-83.<br />
135
of van de pater van het klooster, mogelijk werd er uitgebreid overlegd. Sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gs<strong>praktijk</strong><strong>en</strong><br />
kond<strong>en</strong> complexe aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> ik heb daarom <strong>in</strong> e<strong>en</strong> eerdere publicatie vier<br />
activiteit<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>, afzonderlijk of <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie, op zich kon nem<strong>en</strong>: het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van het plan voor de opdracht, het aanspor<strong>en</strong> tot sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, het f<strong>in</strong>ancieel of<br />
andersz<strong>in</strong>s bijdrag<strong>en</strong> aan de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het begeleid<strong>en</strong>/controler<strong>en</strong> van de uitvoer<strong>in</strong>g van het<br />
plan. 76 En dan was er nog de uitvoerder, de kunst<strong>en</strong>aar of de schrijver, die <strong>in</strong>vloed kon hebb<strong>en</strong><br />
op het vervaardig<strong>in</strong>gsproces. Hierbov<strong>en</strong> merkte ik al op dat niet zeker is of Johanna van<br />
Zwiet<strong>en</strong> het zojuistgeschetste effect ook uitdrukkelijk beoogde. We kunn<strong>en</strong> er echter zeker<br />
van zijn dat de plaats<strong>in</strong>g van het schilderij bij het familiegraf <strong>in</strong> 1552 de verhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus de<br />
verhoud<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het klooster weer <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s veranderd hebb<strong>en</strong>, want het zal zonder meer e<strong>en</strong><br />
belangrijke gebeurt<strong>en</strong>is zijn geweest. De nieuwe memorietafel kreeg e<strong>en</strong> hoogte van bijna<br />
anderhalve meter <strong>en</strong> e<strong>en</strong> breedte van bijna vier meter. Er staan zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> portrett<strong>en</strong> op van de<br />
familie Van Zwiet<strong>en</strong>. Daar kunn<strong>en</strong> de zusters <strong>in</strong> letterlijke <strong>en</strong> <strong>in</strong> figuurlijke z<strong>in</strong> niet zomaar aan<br />
voorbij zijn gegaan. 77<br />
Werd<strong>en</strong> de weldo<strong>en</strong>ers dus deel van de id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> van het verhaal van het klooster? Ik d<strong>en</strong>k<br />
dat daar, zeker bij grote sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> als die van de Van Zwiet<strong>en</strong>s, de Van de Boekhorst<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de Van Rietwijks niet aan te ontkom<strong>en</strong> was, mede gezi<strong>en</strong> de teg<strong>en</strong>prestaties die verwacht<br />
werd<strong>en</strong>. Kloosters werd<strong>en</strong> gesticht dóór <strong>en</strong> vóór weldo<strong>en</strong>ers. Het dagelijks verplicht uitsprek<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> gebed bij e<strong>en</strong> graf of e<strong>en</strong> memorietafel, brand<strong>en</strong>de kaars<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> graf bij de vier<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
van jaargetijd<strong>en</strong>, uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, bij al deze teg<strong>en</strong>gav<strong>en</strong> wordt de id<strong>en</strong>titeit bevestigd van e<strong>en</strong> groep<br />
die bestaat uit sch<strong>en</strong>kers die tev<strong>en</strong>s ontvangers zijn, <strong>en</strong> ontvangers die tev<strong>en</strong>s sch<strong>en</strong>kers zijn. 78<br />
Dat het zo werkt, blijkt vooral wanneer de status quo verandert. Wanneer datg<strong>en</strong>e waarop<br />
de id<strong>en</strong>titeit is gebaseerd wordt aangetast, wanneer dus sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zoals privileges <strong>en</strong><br />
landerij<strong>en</strong> dreig<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, dan is de id<strong>en</strong>titeit zelf ook <strong>in</strong> het ged<strong>in</strong>g. Vaak<br />
volg<strong>en</strong> dan teg<strong>en</strong>acties. Eig<strong>en</strong>domsbewijz<strong>en</strong>, sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> oorkond<strong>en</strong> met privileges<br />
word<strong>en</strong> verzameld, opnieuw geord<strong>en</strong>d <strong>en</strong> toegelicht; er word<strong>en</strong> kroniek<strong>en</strong> <strong>en</strong> memorieboek<strong>en</strong><br />
vervaardigd, maar ook kunstwerk<strong>en</strong> zoals opvolg<strong>in</strong>gsreeks<strong>en</strong> van de overst<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g . 79 Het naar vor<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> van nieuwe weldo<strong>en</strong>ers die e<strong>en</strong> altaar met toebehor<strong>en</strong> of<br />
zang <strong>en</strong> muziek schonk<strong>en</strong>, kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s van <strong>in</strong>vloed zijn geweest op de wijze waarop de<br />
ontvang<strong>en</strong>de partij zichzelf zag. Datzelfde kan het geval zijn geweest to<strong>en</strong> Johanna van<br />
Zwiet<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1552 e<strong>en</strong> groot, nieuw schilderij gaf met zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> gebedsportrett<strong>en</strong> van de stichter<br />
van het klooster <strong>en</strong> zijn familie.<br />
76<br />
Van Buer<strong>en</strong>, ‘Care for the Here’, pp. 22-23.<br />
77<br />
Prior<strong>in</strong> Gerritje vermeldt de sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van de memorietafel niet, maar het is de vraag of dat gezi<strong>en</strong> de<br />
prom<strong>in</strong><strong>en</strong>te aanwezigheid van het schilderij nodig was.<br />
78<br />
Voor het pr<strong>in</strong>cipe van do ut des: Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘The Medieval Gift as Ag<strong>en</strong>t of Social Bond<strong>in</strong>g and<br />
Power’, <strong>in</strong> Do ut des. Gift Giv<strong>in</strong>g, Memoria, and Conflict Managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the Medieval Low Countries<br />
(Hilversum, 2007), pp. 17-50 (eerder gepubliceerd <strong>in</strong> 2001, maar uitgebreid met e<strong>en</strong> ‘Afterword: the Study of Gift<br />
Giv<strong>in</strong>g s<strong>in</strong>ce the 1990s’).<br />
79<br />
Gerd Althoff, ‘Zur Verschriftlichung von Memoria <strong>in</strong> Kris<strong>en</strong>zeit<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> Memoria <strong>in</strong> der Geselschafft des<br />
Mittelalters, ed. Dieter Geu<strong>en</strong>ich <strong>en</strong> Otto Gerhard Oexle (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1994), pp. 56-73; Arnoud-Jan A. Bijsterveld,<br />
‘Commemorat<strong>in</strong>g Patrons and Gifts <strong>in</strong> Monastic Chronicles’, <strong>in</strong> Do ut des. Gift Giv<strong>in</strong>g, Memoria, and Conflict<br />
Managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the Medieval Low Countries (Hilversum, 2007), pp. 124-57, spec. p. 157 (bewerkte versie van<br />
e<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1999 gepubliceerd artikel); Van Buer<strong>en</strong>, ‘Gebruik <strong>en</strong> functie van memorieboek<strong>en</strong>’, pp. 23-28. Voor de<br />
opvolg<strong>in</strong>gsreeks, hiervóór noot 38.<br />
136
6. SLOTOPMERKINGEN<br />
In dit artikel heb ik aan de hand van de Maria met K<strong>in</strong>d van de familie Van Zwiet<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
hoe e<strong>en</strong> memorievoorstell<strong>in</strong>g kan aansluit<strong>en</strong> bij schriftelijke bronn<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
memoria. Afhankelijk van wat gew<strong>en</strong>st was, kond<strong>en</strong> <strong>in</strong> kunstwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
functie <strong>in</strong> de dod<strong>en</strong>gedacht<strong>en</strong>is behalve op de zorg voor het ziel<strong>en</strong>heil tev<strong>en</strong>s de nadruk gelegd<br />
word<strong>en</strong> op sociale, historische <strong>en</strong> politiek-maatschappelijke aspect<strong>en</strong>. Dat geldt tev<strong>en</strong>s voor<br />
grafmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> grafzerk<strong>en</strong>, die <strong>in</strong> dit verhaal niet aan bod zijn gekom<strong>en</strong>. Behalve de<br />
<strong>in</strong>houdelijke overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> zijn er ook formele<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>: als e<strong>en</strong> handschrift met e<strong>en</strong> memorielijst zoals e<strong>en</strong> lijst van<br />
sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> kal<strong>en</strong>der volgeschrev<strong>en</strong> was dan werd deze vervang<strong>en</strong> of er werd<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld bladzijd<strong>en</strong> toegevoegd of weggehaald. Hiervan zijn talrijke voorbeeld<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d.<br />
Met memoriestukk<strong>en</strong> gebeurd<strong>en</strong> soortgelijke d<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. In deze gevall<strong>en</strong> kon de geschied<strong>en</strong>is van<br />
het object <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is zoals die was weergegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de <strong>in</strong>houd – voorstell<strong>in</strong>g <strong>en</strong> tekst –<br />
met verschill<strong>en</strong>de bedoel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> gemanipuleerd word<strong>en</strong>.<br />
Tekst<strong>en</strong>, memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> grafzerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> grafmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> communicatiemiddel<strong>en</strong><br />
die bedoeld war<strong>en</strong> om <strong>in</strong>t<strong>en</strong>ties over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De mate waar<strong>in</strong> de boodschap<br />
werd opgepakt, had de opdrachtgever slechts t<strong>en</strong> dele <strong>in</strong> de hand, want hier speelde de lezer,<br />
toehoorder <strong>en</strong> de beschouwer haar <strong>en</strong> zijn rol. Bij sam<strong>en</strong> lez<strong>en</strong>, luister<strong>en</strong> of beschouw<strong>en</strong> kan <strong>en</strong><br />
passant of uitdrukkelijk e<strong>en</strong> toelicht<strong>in</strong>g word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>, door e<strong>en</strong> daartoe aangewez<strong>en</strong> persoon<br />
of door ieder lid van de groep. Dan wordt het achterligg<strong>en</strong>de verhaal mede gevormd door<br />
stur<strong>in</strong>g van buit<strong>en</strong>af, door één of meer person<strong>en</strong>, <strong>en</strong> kan het bijdrag<strong>en</strong> aan het vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
groepsid<strong>en</strong>titeit. Vermoedelijk hebb<strong>en</strong> ook memorievoorstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol vervuld<br />
bij de vorm<strong>in</strong>g van verhal<strong>en</strong> over <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Hoe dat gebeurde, verdi<strong>en</strong>t nader onderzoek.<br />
137
BIJLAGE – DE KLEDING VAN DE GEPORTRETTEERDEN IN DE MEMORIETAFEL VAN<br />
ZWIETEN (VAN LINKS NAAR RECHTS)<br />
Naam<br />
begrav<strong>en</strong>e<br />
† Kled<strong>in</strong>g mann<strong>en</strong> Kled<strong>in</strong>g vrouw<strong>en</strong> Haardracht/<br />
hoofdtooi<br />
(1) Jan 1510 Lange wap<strong>en</strong>rok (paltrock)<br />
Klopt voor de<br />
met e<strong>en</strong> vierkante<br />
periode rond 1500<br />
halsuitsnijd<strong>in</strong>g <strong>en</strong><br />
strikk<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele<br />
luss<strong>en</strong>, allebei<br />
typer<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van rond 1500.<br />
(2) Johanna 1556 Kled<strong>in</strong>g van rond 1550: Haar zwarte kap of<br />
overkleed met bru<strong>in</strong> kaper kwam <strong>in</strong> de<br />
bont gevoerd over mode rond 1490,<br />
e<strong>en</strong> onderkleed met maar had pas vanaf<br />
aansluit<strong>en</strong>de<br />
1540 deze vorm:<br />
ondermouw<strong>en</strong>. van bov<strong>en</strong> afgeplat<br />
Auth<strong>en</strong>tieke <strong>in</strong>druk. <strong>en</strong> aan de zijd<strong>en</strong><br />
ronder <strong>en</strong> iets<br />
uitstaand.<br />
(3) Otte van<br />
Egmond<br />
1485 Het fronsje aan de hals<br />
van het hemd pas vanaf<br />
1540 mogelijk. De<br />
wijde bont<strong>en</strong> mouw<strong>en</strong><br />
van de japon war<strong>en</strong><br />
typisch voor de periode<br />
1500-1540. De<br />
archaïsche zwarte<br />
mantel met opstaande<br />
kraag was 13 de -eeuws<br />
<strong>in</strong> oorsprong.<br />
(4) Adriaan 1486 Wap<strong>en</strong>rok (paltrock)<br />
met ronde hals <strong>en</strong><br />
geplooide schoot, laat<br />
vijfti<strong>en</strong>de-eeuws.<br />
Scho<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> braguette<br />
zijn weer 16 de -eeuws.<br />
(5) Cathar<strong>in</strong>a<br />
van d<strong>en</strong><br />
Abeele<br />
1442 Overkleed met<br />
bontkraag <strong>en</strong><br />
aansluit<strong>en</strong>de mouw<strong>en</strong><br />
van na 1450. Mantel<br />
sterk archaïsch (zie 3),<br />
gevoerd met<br />
eekhoorntjesbont<br />
m<strong>en</strong>u-vair ook wel ‘de<br />
Hollande’ g<strong>en</strong>oemd<br />
omdat hier deze<br />
bontsoort (uit het<br />
Oostzee-gebied) het<br />
meest verhandeld werd.<br />
E<strong>en</strong> amalgaam.<br />
(6) Jan 1485 Harnas <strong>en</strong> scho<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van rond 1550. De<br />
schaambuidel, de<br />
braguette , was typisch<br />
voor de zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Kaper als bij (2)<br />
De haardracht met<br />
het sluiertje over de<br />
‘hor<strong>en</strong>s’ was mode<br />
rond 1410 tot 1425.<br />
De schilder lijkt<br />
de structuur niet<br />
helemaal goed<br />
begrep<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>.<br />
K<strong>en</strong>schets<br />
Eig<strong>en</strong>tijds.<br />
Mogelijk<br />
gebaseerd op<br />
portret<br />
Eig<strong>en</strong>tijds. Sluit<br />
aan bij dater<strong>in</strong>g<br />
schilderij<br />
Historiser<strong>en</strong>d<br />
amalgaam,<br />
met jongste<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
1540-1550.<br />
Historiser<strong>en</strong>d<br />
amalgaam<br />
Historiser<strong>en</strong>d<br />
amalgaam<br />
Niet auth<strong>en</strong>tiek.<br />
(7) Cathar<strong>in</strong>a 1461 Als (5) Als (5) Amalgaam<br />
van Diem<strong>en</strong><br />
(8) Gijsbrecht 1456 Harnas als (6) Haar is van model<br />
1400-1430.<br />
138
(9) Johanna 1451 Als (5) Als (5) Amalgaam<br />
van<br />
Ley<strong>en</strong>burg<br />
(10) Dirk 1451 Harnas als (6) Haar met baard: Amalgaam<br />
(11)<br />
Boudewijn<br />
van Zwiet<strong>en</strong><br />
(12) Ludgard<br />
van Nij<strong>en</strong>rode<br />
(13) Everhard<br />
van<br />
Hoogwoude<br />
1454 De tabbaard sluit aan bij<br />
de periode 1420-1430,<br />
ev<strong>en</strong>als de tripp<strong>en</strong> of<br />
patijn<strong>en</strong> aan de voet<strong>en</strong>.<br />
1464 Japon uit de late<br />
vijfti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
vanaf 1530-40.<br />
Naar e<strong>en</strong><br />
voorbeeld van<br />
circa 1420-30,<br />
niet per se e<strong>en</strong><br />
portret van<br />
Boudewijn zelf.<br />
Kap als (2): model Amalgaam<br />
1540-1550 met<br />
uitgebog<strong>en</strong><br />
zijkant<strong>en</strong> . E<strong>en</strong><br />
wimpel (guimpe)<br />
onder de k<strong>in</strong> die<br />
werd gedrag<strong>en</strong> door<br />
weduw<strong>en</strong>, nonn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> oudere vrouw<strong>en</strong>..<br />
1458 Harnas als (6) Haardracht kort met<br />
baardje pas na<br />
1530.<br />
(14) Aleid 1467 Habijt van de reguliere<br />
kanonikes.<br />
(15) Cathar<strong>in</strong>a 1495 Als (5) Als (5)<br />
(16) Jan van 1457 Harnas als (6). Als (13)<br />
Poelgeest<br />
(17) Margriet 1447 Als (5) Als (5)<br />
De sluier is uitgezet<br />
aan de zijd<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s de mode<br />
van de jar<strong>en</strong> 1550.<br />
Amalgaam<br />
Ordedracht<br />
139
MOORDENDE CONCURRENTIE OP DE MEMORIEMARKT.<br />
EEN EERSTE VERKENNING VAN HET FENOMEEN JAARGETIJDE IN DE LAGE<br />
LANDEN TIJDENS DE LATE MIDDELEEUWEN<br />
(CIRCA 1250 TOT 1550)<br />
Paul Trio*<br />
Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong>, Campus Kortrijk<br />
Door de groei<strong>en</strong>de bezorgdheid om de duur van het verblijf <strong>in</strong> het vagevuur <strong>in</strong> te kort<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daaraan gekoppeld het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de besef dat dit kon door goede werk<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>, <strong>in</strong><br />
de eerste plaats miss<strong>en</strong>, nam het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van ‘persoonsgebond<strong>en</strong>’ jaargetijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> christelijk<br />
Europa e<strong>en</strong> duizel<strong>in</strong>gwekk<strong>en</strong>d hoge vlucht. 1 Natuurlijk stond<strong>en</strong> de gelovige nog andere<br />
heilsbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> ter beschikk<strong>in</strong>g, zoals onder andere de opname <strong>in</strong> e<strong>en</strong> necrologium,<br />
het lidmaatschap van e<strong>en</strong> broederschap, het f<strong>in</strong>ancier<strong>en</strong> van de kerkbouw <strong>in</strong> haar geheel of de<br />
uitrust<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> altaar <strong>in</strong> het bijzonder, het opricht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> graftombe, sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
hospitaal. 2 Ook wie koos voor e<strong>en</strong> misvier<strong>in</strong>g t<strong>en</strong> gunste van het ziel<strong>en</strong>heil beschikte nog altijd<br />
over e<strong>en</strong> ruim gamma aan mogelijkhed<strong>en</strong>. 3 Het was echter de mogelijkheid om arm<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong><br />
* Met dank aan Mevr. Lic. Marjan De Smet voor de vele waardevolle opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
1<br />
L. G<strong>en</strong>icot, Une source mal connue de rev<strong>en</strong>us paroissiaux: les r<strong>en</strong>tes obituaires. L’exemple de Frizet,<br />
Belgisch C<strong>en</strong>trum voor landelijke geschied<strong>en</strong>is, 60 (Louva<strong>in</strong>-la-Neuve, 1980), p. 69; J. Chiffoleau, ‘Sur l’usage<br />
obsessionel de la messe pour les morts à la f<strong>in</strong> du moy<strong>en</strong>-âge’, <strong>in</strong> Faire croire. Modalités de la diffusion et de<br />
la réception des messages religieux du XIIe au XVe siècle. Table ronde organisée par l’Ecole de Rome, <strong>en</strong><br />
collaboration avec l’Institut d’histoire médiévale de l’Université de Padoue (Rome, 22-23 ju<strong>in</strong> 1979), Collection<br />
de l’Ecole française de Rome, 51 (Rome, 1981), pp. 253-56. In de hiernavolg<strong>en</strong>de studies over jaargetijd<strong>en</strong> komt,<br />
bij wijze van <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g, de ontwikkel<strong>in</strong>g van de memoriezorg <strong>in</strong> het kader van de vagevuurgedachte vaak<br />
ruimschoots aan bod.<br />
2<br />
Zie de rijke <strong>en</strong> veelzijdige bundels met verwerk<strong>in</strong>g van uitgebreide <strong>in</strong>ternationale <strong>en</strong> nationale literatuur: T. Van<br />
Buer<strong>en</strong> m.m.v. W.C.M. Wüstefeld, Lev<strong>en</strong> na de dood. Ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>in</strong> de late Middeleeuw<strong>en</strong> (Turnhout, 1999) <strong>en</strong><br />
Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual <strong>in</strong> the Middle Ages, ed. T. Van Buer<strong>en</strong> m.m.v.<br />
A. Van Leerdam (Turnhout, 2005). Het betreft <strong>in</strong> onze bijdrage dus niet de collectieve jaargetijd<strong>en</strong> die<br />
bijvoorbeeld door e<strong>en</strong> parochie voor alle parochian<strong>en</strong>, of door e<strong>en</strong> corporatie voor alle led<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
3<br />
Zoals de Gregoriaanse mis, e<strong>en</strong> kapelanij, etc., zie voor de diverse vorm<strong>en</strong> J. Avril, ‘La paroisse médiévale et la<br />
prière pour les morts’, <strong>in</strong> L’église et la mémoire des morts dans la France médiévale: communications prés<strong>en</strong>tées<br />
à la table ronde du C.N.R.S, le 14 ju<strong>in</strong> 1982, ed. J.-L. Lemaître (Parijs, 1986), pp. 60 e.v.; F. Van Kan, ‘Opdat zij<br />
verlost mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De zorg voor het ziel<strong>en</strong>heil <strong>in</strong> middeleeuws Amersfoort’, Flehite. Historisch jaarboek voor<br />
Amersfoort <strong>en</strong> Omstrek<strong>en</strong>, 3 (2002), pp. 36-65; J.A. Mol, ‘Friez<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hiernamaals. Zieleheilsbeschikk<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> gunste van kerk<strong>en</strong>, kloosters <strong>en</strong> arm<strong>en</strong> <strong>in</strong> testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit Friesland tot 1580’, <strong>in</strong> Zorg<strong>en</strong> voor zekerheid. Studies<br />
over Friese testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vijfti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>de eeuw, ed. J.A. Mol (Ljouwert-Leeuward<strong>en</strong>, 1994), pp. 175-<br />
214 (pp. 193-95);Van Buer<strong>en</strong> m.m.v. Wüstefeld, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 24-25, 60; M. Lauwers, La mémoire des<br />
ancêtres, le souci des morts. Morts, rites et société au moy<strong>en</strong> âge (diocèse de Liège, XIe-XIIIe siècle), Théologie<br />
historique, 103 (Parijs, 1997), pp. 375-80.<br />
141
e<strong>en</strong> misvier<strong>in</strong>g te comb<strong>in</strong>er<strong>en</strong> ter herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zo de begraf<strong>en</strong>is<br />
symbolisch over te do<strong>en</strong>, die van het jaargetijde één van de meest favoriete wilsbeschikk<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
maakte, zonder welke m<strong>en</strong> niet rustig kon sterv<strong>en</strong>. De aan jaargetijd<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong><br />
steunverl<strong>en</strong><strong>in</strong>g aan arm<strong>en</strong> <strong>en</strong> charitatieve <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ontwikkelde zich <strong>in</strong> het kader van het<br />
pitantiesysteem, waarbij e<strong>en</strong> kloostergeme<strong>en</strong>schap <strong>in</strong>komst<strong>en</strong> ontv<strong>in</strong>g om bepaalde liturgische<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te onderhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij te won<strong>en</strong>. 4 Gedur<strong>en</strong>de de twaalfde <strong>en</strong> derti<strong>en</strong>de eeuw kreeg de<br />
uitdel<strong>in</strong>g van aalmoez<strong>en</strong> sterke impuls<strong>en</strong> door het groei<strong>en</strong>de vertrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> naast<strong>en</strong>liefde als<br />
hulpmiddel voor de redd<strong>in</strong>g van de ziel. 5<br />
Jaargetijd<strong>en</strong> war<strong>en</strong> rond 1250 al lang ge<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>d f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> meer <strong>in</strong> het kerkelijk<strong>religieuze</strong><br />
landschap van christelijk Europa <strong>en</strong> dus ook <strong>in</strong> dat van de Nederland<strong>en</strong>. 6 Over hun<br />
oorsprong, die <strong>in</strong> wez<strong>en</strong> teruggaat op het herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van het overlijd<strong>en</strong> van de martelar<strong>en</strong><br />
als hun dies natalis (hergeboorte <strong>in</strong> de hemel), <strong>en</strong> over hun verdere ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de volle<br />
middeleeuw<strong>en</strong> werd al e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander geschrev<strong>en</strong>, wat wij hier niet zull<strong>en</strong> overdo<strong>en</strong>. 7 Bleef de<br />
sticht<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde <strong>in</strong> de volle middeleeuw<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> vrij beperkt gebeur<strong>en</strong>, 8 daarna<br />
k<strong>en</strong>de het verschijnsel e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>d succes. Vanaf de derti<strong>en</strong>de eeuw volgd<strong>en</strong> ook meer <strong>en</strong> meer<br />
led<strong>en</strong> van de lagere adel <strong>en</strong> rijke patriciërs het sticht<strong>in</strong>gspatroon van belangrijke kerkelijke <strong>en</strong><br />
wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders, terwijl <strong>in</strong> de daaropvolg<strong>en</strong>de eeuw ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de<br />
midd<strong>en</strong>klasse, zowel priesters als lek<strong>en</strong>, zich op e<strong>en</strong> jaargetijde g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> trakter<strong>en</strong>. 9<br />
De uitvoer<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde was het gevolg van e<strong>en</strong> transfer van allerhande <strong>in</strong>komst<strong>en</strong><br />
of goeder<strong>en</strong>; de stichter, di<strong>en</strong>s nazat<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of diverse andere person<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
bepaalde voordel<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van deze transactie, terwijl één of meerdere andere partij<strong>en</strong><br />
zich ertoe verbond<strong>en</strong> de vastgelegde verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> na te kom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> rigoreuze adm<strong>in</strong>istratie<br />
4<br />
N. Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts nécrologiques, Typologie des sources du moy<strong>en</strong> âge occid<strong>en</strong>tal, 4 (Turnhout,<br />
1972), pp. 19-20. Of er ook e<strong>en</strong> rem<strong>in</strong>isc<strong>en</strong>tie is aan het heid<strong>en</strong>se gebruik van offergave <strong>en</strong> agapé op het graf<br />
bij e<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong>, is betwijfelbaar. Zie hiervoor R.-J. Hirsch, Dood<strong>en</strong>ritueel <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> vóór 1700,<br />
(Amsterdam, 1921), pp. 127-30.<br />
5<br />
L. De Mecheleer, ‘Armoede <strong>in</strong> de late middeleeuw<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> De armoede <strong>in</strong> onze gewest<strong>en</strong> van de middeleeuw<strong>en</strong><br />
tot nu. Dossier bij de gelijknamige t<strong>en</strong>toonstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief te Brussel, ed. L. De Mecheleer,<br />
Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief <strong>en</strong> Rijksarchief <strong>in</strong> de Prov<strong>in</strong>ciën. Educatieve di<strong>en</strong>st, dossiers, tweede reeks, 6 (Brussel,<br />
1991), p. 20; J. Foviaux, ‘“Amassez-vous des trésors dans le ciel”: les listes d’obits du chapitre cathédral de Laon’,<br />
<strong>in</strong> L’église et la mémoire (zie noot 3), p. 69.<br />
6<br />
Algeme<strong>en</strong> J. Chiffoleau, La comptabilité de l’au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région<br />
d’Avignon à la f<strong>in</strong> du moy<strong>en</strong> âge (vers 1320-vers 1480), Collection de l’Ecole française de Rome, 47 (Rome,<br />
1980), pp. 332-39; V. Pasche, ‘Pour le salut de mon âme’. Les Lausannois face à la mort (XIVe siècle), Cahiers<br />
Lausannois d’histoire médiévale, 2 (Lausanne, 1989), p. 104; A. L<strong>en</strong>tze, ‘Begräbnis und Jahrtag im mittelater -<br />
lich<strong>en</strong> Wi<strong>en</strong>’, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung, 36 (1950), pp. 328-<br />
64; C. Burgess, ‘A Service for the Dead: The Form and Function of the Anniversary <strong>in</strong> Late Medieval Bristol’,<br />
Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archeological Society, 105 (1987), pp. 183-212. Voor de<br />
Nederland<strong>en</strong>, zie de studies vermeld <strong>in</strong> de not<strong>en</strong> 37-43.<br />
7<br />
P.-J. Schuler, ‘Das Anniversar. Zu M<strong>en</strong>talität und Famili<strong>en</strong>bewusstse<strong>in</strong> im Spätmittelalter’, <strong>in</strong> Die Familie als<br />
sozialer und historischer Verband. Untersuchung<strong>en</strong> zum Spätmittelalter und zur früh<strong>en</strong> Neuzeit, ed. P.-J. Schuler<br />
(Sigmar<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1987), pp. 67-117; J.-L. Lemaître, ‘La commémoration des défunts et les obituaires dans l’Occid<strong>en</strong>t<br />
chréti<strong>en</strong>’, Revue d’histoire ecclésiastique de France, 71 (1985), pp. 131-45; P. George, ‘La mémoire des morts’,<br />
Le Moy<strong>en</strong> Age, 95 (1989), pp. 527-34 (pp. 527-29). Zelfs zeer expliciet over de Nederland<strong>en</strong>, maar verre van<br />
uitputt<strong>en</strong>d , zijn de studies van Lauwers, La mémoire, pp. 376-77, <strong>en</strong> A.-J. Bijsterveld, Do ut des. Gift Giv<strong>in</strong>g,<br />
Memoria, and Conflict Managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> the Medieval Low Countries, Middeleeuwse Studies <strong>en</strong> Bronn<strong>en</strong>, 104<br />
(Hilversum, 2007), pp. 158-214.<br />
8<br />
Foviaux, ‘“Amassez-vous”‘, pp. 74-75.<br />
9<br />
S. Bossuyt, Vroegstedelijke devotiebelev<strong>in</strong>g <strong>in</strong> middeleeuws Vlaander<strong>en</strong> (1000-1350): e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>d<br />
onderzoek van <strong>en</strong>kele bedehuiz<strong>en</strong> <strong>in</strong> Brugge, Rijsel <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-Omaars (Onuitgegev<strong>en</strong> proefschrift, K.U.Leuv<strong>en</strong>,<br />
2007), pp. 67-96; L’obituaire de la collégiale Notre-Dame à Huy, ed. C. R<strong>en</strong>ardy J. <strong>en</strong> Deckers, KCG (Brussel,<br />
1975), p. xxiii, <strong>en</strong> de bibliografie uit de not<strong>en</strong> 7-8.<br />
142
door de diverse partij<strong>en</strong> was ess<strong>en</strong>tieel om alles vlot te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> om iedere<strong>en</strong> op de<br />
hoogte te houd<strong>en</strong>. Daardoor zijn wij doorgaans – <strong>in</strong> teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot de situatie betreff<strong>en</strong>de vele<br />
andere vorm<strong>en</strong> van memoriezorg – goed geïnformeerd over de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>g<br />
van jaargetijd<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>m<strong>in</strong>ste wanneer de archiev<strong>en</strong> van de betrokk<strong>en</strong> organ<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> al te grote<br />
verliez<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geled<strong>en</strong>. De archiev<strong>en</strong> van kerkfabriek<strong>en</strong>, parochiale distafels, hospital<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> godshuiz<strong>en</strong>, kapittels <strong>en</strong> kloosters, begijnhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere kerkelijke <strong>en</strong> semi-kerkelijke<br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> puil<strong>en</strong> dan ook vaak uit van docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die op jaargetijd<strong>en</strong> betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong>.<br />
Wij kom<strong>en</strong> er straks op terug. Deze bronn<strong>en</strong>rijkdom staat ev<strong>en</strong>wel <strong>in</strong> schril contrast met<br />
de armoede aan wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek naar dit f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> voor het hier onderzochte<br />
studiegebied , althans voor wat betreft de late middeleeuw<strong>en</strong>. Voor de volle middeleeuw<strong>en</strong> (tot<br />
circa 1250), wanneer jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> nog niet zo frequ<strong>en</strong>t voorkwam<strong>en</strong>, is er toch al wat<br />
meer studiewerk verricht. 10 Natuurlijk del<strong>en</strong> de meeste studies over de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde<br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander mee over jaargetijd<strong>en</strong>, maar dit blijft meestal beperkt tot het<br />
aanhal<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele – <strong>en</strong> gewoonlijk de meest opzi<strong>en</strong>bar<strong>en</strong>de – sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, zonder al te veel<br />
oog voor de contextualiser<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de longue durée.<br />
In het hierna volg<strong>en</strong>de betoog beog<strong>en</strong> wij niet om de vaak zeer verspreide <strong>en</strong> moeilijk te<br />
comb<strong>in</strong>er<strong>en</strong> detailgegev<strong>en</strong>s die tot dusver <strong>in</strong> zeer uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de studies, vaak <strong>en</strong> passant,<br />
werd<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> te bundel<strong>en</strong>. Wij prober<strong>en</strong> eerder e<strong>en</strong> aantal meer algem<strong>en</strong>e bed<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
te formuler<strong>en</strong> <strong>in</strong> de hoop dat het toekomstige onderzoek meer gericht <strong>en</strong> adequater zal<br />
kunn<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong>. Uitgangspunt vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele rec<strong>en</strong>te detailstudies, aangevuld met<br />
vergelijk<strong>in</strong>gs punt<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong> de Nederland<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> kwestie dus van het geheel <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bredere<br />
context te zi<strong>en</strong>. 11<br />
1. MOEILIJKE OMSCHRIJVING<br />
Eén van de problem<strong>en</strong> waarmee e<strong>en</strong> onderzoeker te mak<strong>en</strong> krijgt wanneer hij de door hem<br />
bestudeerde jaargetijd<strong>en</strong> probeert te kwantificer<strong>en</strong> <strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong> met de gegev<strong>en</strong>s van elders<br />
of vroeger, is de diversiteit die kan schuilgaan onder de noemer ‘jaargetijde’ (anniversarium).<br />
Niet alle<strong>en</strong> de middeleeuwers zelf, maar ook de moderne wet<strong>en</strong>schappers zijn wat dit betreft<br />
niet altijd ev<strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>t geweest. 12 De sticht<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde betrof <strong>in</strong> ess<strong>en</strong>tie de<br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaarlijkse kerkdi<strong>en</strong>st, <strong>in</strong> haar primaire vorm e<strong>en</strong> votiefmis <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong><br />
requiemmis, die werd opgedrag<strong>en</strong> voor het ziel<strong>en</strong>heil van één of meerdere expliciet vermelde<br />
<strong>en</strong> meestal bij naam g<strong>en</strong>oemde overled<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wel kon het gebeur<strong>en</strong> dat de sticht<strong>in</strong>g al e<strong>en</strong><br />
aanvang nam nog vóór de betrokk<strong>en</strong>e overled<strong>en</strong> was. In e<strong>en</strong> dergelijk geval droeg m<strong>en</strong> tot aan<br />
het eig<strong>en</strong>lijke overlijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> H.-Geestmis op. 13 Bij jaargetijd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zekere omvang vond<strong>en</strong><br />
ook andere liturgische vier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> plaats, zowel vóór, tijd<strong>en</strong>s, als ná de jaarmis – ev<strong>en</strong>tueel<br />
gebeurde dat zelfs op e<strong>en</strong> volstrekt andere plaats –, terwijl ook vaak allerlei distributies van<br />
geld <strong>en</strong> zak<strong>en</strong> <strong>in</strong> natura kond<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong>.<br />
Sommige uitvoerige sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> war<strong>en</strong> <strong>in</strong> feite e<strong>en</strong> verzamel<strong>in</strong>g van talrijke jaarmiss<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>tueel uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die telk<strong>en</strong>s <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere kerk of kapel doorg<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, zij het steeds op<br />
10<br />
Zie bibliografie <strong>in</strong> de not<strong>en</strong> 6-8.<br />
11<br />
De studies word<strong>en</strong> hierna opgesomd <strong>in</strong> het luik ‘Bescheid<strong>en</strong> onderzoek’, not<strong>en</strong> 37-43. Ze zull<strong>en</strong> <strong>in</strong> deze studie<br />
niet telk<strong>en</strong>s herhaald word<strong>en</strong> om het voet<strong>en</strong>not<strong>en</strong>apparaat niet nodeloos te verzwar<strong>en</strong>.<br />
12<br />
Zie vooral J.-L. Lemaître, Mise à jour du fascicule: N. Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts nécrologiques, Typologie<br />
des sources du moy<strong>en</strong> âge occid<strong>en</strong>tal, 4 (Turnhout, 1985), pp. 23-25 <strong>en</strong> Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, passim (met<br />
verwijz<strong>in</strong>g naar oudere literatuur).<br />
13<br />
Zie ook algeme<strong>en</strong> Lemaître, Mise à jour, pp. 23-24; Foviaux, ‘“Amassez-vous”‘, pp. 76 <strong>en</strong> 89.<br />
143
dezelfde dag. 14 De <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g van dat jaargetijde kon dus zeer uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>d zijn. Koos m<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> plechtige gezong<strong>en</strong> mis met diak<strong>en</strong> <strong>en</strong> subdiak<strong>en</strong>, waarbij ook assist<strong>en</strong>tie werd verle<strong>en</strong>d<br />
door e<strong>en</strong> zangkoor of gaf m<strong>en</strong> de voorkeur aan e<strong>en</strong> stille gelez<strong>en</strong> mis opgedrag<strong>en</strong> door <strong>en</strong>kel e<strong>en</strong><br />
priester? Werd<strong>en</strong> alle kloosters, diss<strong>en</strong>, hospital<strong>en</strong> van de stad of e<strong>en</strong> parochie <strong>in</strong> de uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
betrokk<strong>en</strong> of stond er helemaal ge<strong>en</strong> distributie van brood of iets anders op het programma?<br />
Terwijl kle<strong>in</strong>e jaargetijd<strong>en</strong> zich beperkt<strong>en</strong> tot één <strong>en</strong>kele e<strong>en</strong>voudige – met andere woord<strong>en</strong><br />
gelez<strong>en</strong> – misdi<strong>en</strong>st, bestond e<strong>en</strong> traditionele jaargetijde uit e<strong>en</strong> dod<strong>en</strong>wake <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong><br />
vigilie (de dag zelf of de dag ervoor), 15 e<strong>en</strong> requiemmis (gelez<strong>en</strong> of gezong<strong>en</strong>) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> soort<br />
nadi<strong>en</strong>st met gebed<strong>en</strong> <strong>en</strong> psalm<strong>en</strong> zoals het Miserere of het De profundis, zo mogelijk aan<br />
het graf. 16 E<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> mis zou bij de meer uitgebreide jaargetijd<strong>en</strong> gaandeweg de standaard<br />
word<strong>en</strong>. 17 In het kader van de di<strong>en</strong>st di<strong>en</strong>de voor <strong>en</strong>kele zak<strong>en</strong> extra betaald te word<strong>en</strong>, zoals<br />
kaars<strong>en</strong> <strong>en</strong> kandelaars, e<strong>en</strong> baarkleed of pelder <strong>en</strong> e<strong>en</strong> katafalk wanneer de betrokk<strong>en</strong>e voor wie<br />
het jaargetijde werd opgedrag<strong>en</strong> niet <strong>in</strong> datzelfde gebedshuis begrav<strong>en</strong> lag. Was zijn graf<br />
daar wel, dan liet m<strong>en</strong> dit soms kuis<strong>en</strong> <strong>en</strong> opsmukk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld met bloem<strong>en</strong> <strong>en</strong> biez<strong>en</strong>.<br />
Ook de verplicht<strong>in</strong>g tot het plaats<strong>en</strong> van bank<strong>en</strong> voor de mishoorders <strong>en</strong> de uitstall<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong><br />
schilderij of ander stuk kerkmeubilair kon <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>gsakte word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
De kostprijs van het jaargetijde was uiteraard sterk afhankelijk van de omvang <strong>en</strong> de<br />
kwaliteit van de uitvoer<strong>in</strong>g (aantal priesters, al dan niet zangers, grootte <strong>en</strong> aantal van de<br />
distributies , etc.). Tijd<strong>en</strong>s de lange periode van het e<strong>in</strong>de van de derti<strong>en</strong>de eeuw tot het beg<strong>in</strong><br />
van de zesti<strong>en</strong>de eeuw zi<strong>en</strong> wij globaal g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijke evolutie van e<strong>en</strong>voudige<br />
jaargetijd<strong>en</strong> met alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stille jaarmis zonder uitker<strong>in</strong>g<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> plechtig gezong<strong>en</strong><br />
jaarmis met allerlei bijkom<strong>en</strong>de <strong>in</strong>grediënt<strong>en</strong> die de kostprijs van het jaargetijde sterk de<br />
hoogte <strong>in</strong>joeg<strong>en</strong>. In de G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Niklaaskerk vroeg<strong>en</strong> nogal wat stichters e<strong>en</strong> koor van zes<br />
tot vijfti<strong>en</strong> professionele zangers. Het staat als e<strong>en</strong> paal bov<strong>en</strong> water dat de sterke to<strong>en</strong>ame<br />
van jaargetijd<strong>en</strong>vier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de late middeleeuw<strong>en</strong> heel wat geestelijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> extra of volledig<br />
<strong>in</strong>kom<strong>en</strong> bezorgde <strong>en</strong> mede verantwoordelijk was voor de versterk<strong>in</strong>g van hun geleder<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het platteland. 18<br />
Om de groei<strong>en</strong>de overdaad te illustrer<strong>en</strong>, verwijz<strong>en</strong> wij naar één van de meest volum<strong>in</strong>euze<br />
jaargetijd<strong>en</strong> uit het laatmiddeleeuwse Ieper, namelijk dat van Pieter Lansaem. 19 Niet toevallig<br />
was deze Pieter op het mom<strong>en</strong>t dat hij <strong>in</strong> 1489 stierf één van de rijkste burgers van de stad. Zijn<br />
beroepsactiviteit situeerde zich vooral b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het dome<strong>in</strong> van de lak<strong>en</strong><strong>in</strong>dustrie waarbij hij<br />
optrad als handelaar <strong>en</strong> ondernemer. Na e<strong>en</strong> moeizame omrek<strong>en</strong><strong>in</strong>g van de diverse uitgav<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> wij voor zijn jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g uit op e<strong>en</strong> totale kostprijs die overe<strong>en</strong>kwam met<br />
zev<strong>en</strong> à acht jaarlon<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geschoolde bouwvakker met volledige tewerkstell<strong>in</strong>g. Daardoor<br />
wordt de vaak geformuleerde stell<strong>in</strong>g dat e<strong>en</strong> jaargetijde steevast moet gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
14<br />
Zie bijvoorbeeld Pasche, ‘Pour le salut’, p. 110. Enigsz<strong>in</strong>s te onderscheid<strong>en</strong> van het feit dat bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong>zelfde persoon meerdere afzonderlijke jaargetijd<strong>en</strong> kon sticht<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> daarvan zijn te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> bij<br />
L<strong>en</strong>tze, ‘Begräbnis’, p. 358; Burgess, ‘A Service’, p. 196; Pasche, ‘Pour le salut’, p. 106; Hirsch, Dood<strong>en</strong>ritueel,<br />
p. 128.<br />
15<br />
L<strong>en</strong>tze, ‘Begräbnis’, pp. 329-30. Zie voor deze <strong>en</strong> de verder g<strong>en</strong>oemde liturgische term<strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s W. Nolet <strong>en</strong><br />
P.C. Boer<strong>en</strong>, Kerkelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong> (Amsterdam, 1951), pp. 240 e.v. <strong>en</strong> Liturgisch<br />
woord<strong>en</strong>boek , ed. L. Br<strong>in</strong>khoffer et al., 2 vols (Roermond, 1958-1968). Soms werd aan de vigilie nog e<strong>en</strong><br />
‘comm<strong>en</strong>datie’ toegevoegd, zie P. Trio, ‘De sticht<strong>in</strong>g Lansaem <strong>in</strong> het O.L.V.-gasthuis te Ieper. Bijdrage tot de<br />
studie van de jaargetijdesticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de middeleeuw<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> P. Trio <strong>en</strong> R. Van Belle, Pieter Lansaem. Bijdrage tot<br />
de studie van de jaargetijdesticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te Ieper <strong>in</strong> de late middeleeuw<strong>en</strong>, ed. O. Mus, Bijdrage tot de studie van<br />
de geschied<strong>en</strong>is van de liefdadigheids<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te Ieper, 12 (Ieper, 1993), p. 45.<br />
16<br />
L<strong>en</strong>tze, ‘Begräbnis’, p. 331; Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, p. 71.<br />
17<br />
Burgess, ‘A Service’, p. 187.<br />
18<br />
Cf. Avril, ‘La paroisse’, p. 63 <strong>en</strong> G<strong>en</strong>icot, Une source, p. 97.<br />
19<br />
Trio, ‘De sticht<strong>in</strong>g’.<br />
144
veel goedkopere vorm van memorievier<strong>in</strong>g dan e<strong>en</strong> kapelanij <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s weerlegd. 20 Uiteraard<br />
was gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde goedkoper dan e<strong>en</strong> kapelanij -<br />
sticht<strong>in</strong>g, maar er war<strong>en</strong> heel wat jaargetijd<strong>en</strong> waarvoor die vaststell<strong>in</strong>g niet opg<strong>in</strong>g of waarvan<br />
de kostprijs die van e<strong>en</strong> kapelanij toch dicht b<strong>en</strong>aderde. Dat impliceert dat sommige<br />
middeleeuwers heel bewust voor e<strong>en</strong> jaargetijde <strong>en</strong> niet voor e<strong>en</strong> kapelanijsticht<strong>in</strong>g koz<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />
mag daarom niet te vlug besluit<strong>en</strong> dat al wie voor e<strong>en</strong> jaargetijde opteerde dat <strong>en</strong>kel deed omdat<br />
e<strong>en</strong> kapelanij zogezegd buit<strong>en</strong> het budget viel. Afgezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> plechtige gezong<strong>en</strong> mis <strong>in</strong> het<br />
Onze Lieve Vrouwehospitaal, bestond Pieters jaargetijde onder andere uit e<strong>en</strong> gelijktijdige<br />
requiemmis <strong>in</strong> alle andere Ieperse parochiekerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> diverse kloosters. Voor allerlei tak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, te veel om hier op te somm<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> prov<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. De ‘prove’ (prov<strong>en</strong>de) was<br />
<strong>in</strong> deze context e<strong>en</strong> aalmoes, die bestond uit wat brood <strong>en</strong> vis (elders vlees) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong><br />
geldelijk bedrag. In het totale pakket aan prov<strong>en</strong> zat<strong>en</strong> 520 brod<strong>en</strong> (to<strong>en</strong> ongeveer 2.500 kg) <strong>en</strong><br />
520 har<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Rechthebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> war<strong>en</strong> zowat alle <strong>religieuze</strong> <strong>en</strong> charitatieve <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
de stad, tot zelfs de gevang<strong>en</strong>is toe. In de meeste gevall<strong>en</strong> verwachtte de stichter echter e<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>prestatie van deze <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vorm van mis <strong>en</strong> gebed. Immers, van de totale<br />
jaarlijkse kostprijs van het jaargetijde, ter waarde van circa 961 s. par., war<strong>en</strong> slechts 157 s. par.<br />
exclusief voor arm<strong>en</strong>zorg bestemd, dat wil zegg<strong>en</strong>: zonder vermeld<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>prestatie.<br />
Het blijft daarom e<strong>en</strong> zeer heikel punt om jaargetijd<strong>en</strong> als gelijksoortige <strong>en</strong>titeit<strong>en</strong> te<br />
beschouw<strong>en</strong>, die probleemloos kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met eerdere jaargetijd<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
m<strong>in</strong> of meer zelfde ruimtelijke omgev<strong>in</strong>g of met andere jaargetijd<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> andere locatie. M<strong>en</strong><br />
moet oplett<strong>en</strong> om ge<strong>en</strong> appels met per<strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong>. Zo blijk<strong>en</strong> de vele jaargetijd<strong>en</strong> -<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het landelijke Frizet of het kle<strong>in</strong>-stedelijke Turnhout niet veel méér te omvatt<strong>en</strong><br />
dat e<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> requiemmis. De lage kostprijs van dergelijke jaargetijd<strong>en</strong> maakte deze<br />
betaalbaar voor e<strong>en</strong> zeer grote groep van parochian<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>icot berek<strong>en</strong>de dat ongeveer twee<br />
derde van de volwass<strong>en</strong> <strong>in</strong>woners van Frizet e<strong>en</strong> dergelijk jaargetijde kocht. Dit voorbeeld,<br />
sam<strong>en</strong> met de ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeer grote aantall<strong>en</strong> <strong>in</strong> Turnhout (1200 optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> pakweg twee<br />
eeuw<strong>en</strong>), zou erop kunn<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> dat hier ge<strong>en</strong> sprake was van ‘vrijwillige devotiebelev<strong>in</strong>g’. 21<br />
Dat sommige lidmaatschapp<strong>en</strong>, bijvoorbeeld van e<strong>en</strong> parochie of e<strong>en</strong> corporatie, automatisch<br />
<strong>en</strong> <strong>in</strong> ruil voor e<strong>en</strong> verplichte betal<strong>in</strong>g kond<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde, werd<br />
ook elders <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> al vastgesteld. 22 Wanneer m<strong>en</strong> de evolutie <strong>in</strong> de sticht<strong>in</strong>g van<br />
jaargetijd<strong>en</strong> probeert te achterhal<strong>en</strong>, moet m<strong>en</strong> dergelijke gevall<strong>en</strong> heel anders behandel<strong>en</strong> dan<br />
de sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> op basis van e<strong>en</strong> meer vrije keuze. Mogelijke beperk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> war<strong>en</strong> <strong>in</strong> het laatste<br />
geval dan eerder van f<strong>in</strong>anciële aard.<br />
E<strong>en</strong> jaargetijde, <strong>en</strong> zeker één met e<strong>en</strong> rijke <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g, was meer dan alle<strong>en</strong> de uitdrukk<strong>in</strong>g<br />
van de memoriezorg. Het bood de stichter <strong>en</strong> zijn familie (nazat<strong>en</strong>) ruim de geleg<strong>en</strong>heid<br />
om zich sociaal te profiler<strong>en</strong>. Allerlei onderdel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> jaargetijde lijk<strong>en</strong> die drang tot<br />
sociale affirmatie <strong>in</strong> de verf te zett<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld het publiekelijk aankondig<strong>en</strong> van het<br />
jaargetijde via e<strong>en</strong> bode, bell<strong>en</strong>man of klokgelui, het <strong>in</strong> processie begaan van het graf, de<br />
g<strong>en</strong>ereuze uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, de plechtige muzikale uitvoer<strong>in</strong>g van de misdi<strong>en</strong>st, de talrijke<br />
20<br />
Zoals bij G<strong>en</strong>icot, Une source, p. 69; Chiffoleau, ‘Sur l’usage’, p. 241; Chiffoleau, La comptabilité, 334;<br />
Burgess, ‘A Service’, p. 194.<br />
21<br />
Ook het feit dat voor iedere<strong>en</strong> m<strong>in</strong> of meer dezelfde sobere di<strong>en</strong>st wordt gedaan, wijst <strong>in</strong> die richt<strong>in</strong>g.<br />
22<br />
Zo was er <strong>in</strong> bepaalde del<strong>en</strong> van Friesland e<strong>en</strong> soort kerkelijke belast<strong>in</strong>g (mortuarium) <strong>in</strong> ruil waarvoor de<br />
parochiekerk zich tot de uitvoer<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> standaard aantal zielmiss<strong>en</strong> verplichtte: Mol, ‘Friez<strong>en</strong>’, pp. 191-92,<br />
die verder ook nog naar dergelijke gebruik<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het bisdom Utrecht verwijst. E<strong>en</strong> voorbeeld uit de<br />
corporatieve sfeer v<strong>in</strong>dt m<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> memoriecollege uit D<strong>en</strong> Haag, zie F. Van Kan, ‘“Om de zalicheyt zijnre siel”.<br />
Het sticht<strong>en</strong> van memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>in</strong> middeleeuws D<strong>en</strong> Haag’, Jaarboek Die Haghe, (1996), pp. 10-27 (p. 14).<br />
145
deelnemers waaronder <strong>in</strong>dividuele person<strong>en</strong> <strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigers van <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo<br />
meer. 23<br />
2. OBITUARIA EN ANDERE MEMORIEDOCUMENTEN<br />
E<strong>en</strong> eerste belangrijke groep memoriedocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de <strong>in</strong>dividuele sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong>. Dit<br />
zijn akt<strong>en</strong> of oorkond<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> de uitvoer<strong>in</strong>g van het jaargetijde werd vastgelegd. In de<br />
Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> bestond e<strong>en</strong> sterke traditie om daarvoor aparte sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong> op te<br />
mak<strong>en</strong>. Deze docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> naarmate de middeleeuw<strong>en</strong> vorderd<strong>en</strong> uitvoeriger, niet <strong>in</strong> het<br />
m<strong>in</strong>st omdat ook de diverse bestanddel<strong>en</strong> van het jaargetijde <strong>in</strong> omvang to<strong>en</strong>am<strong>en</strong>. Naast de<br />
aanduid<strong>in</strong>g voor wie het jaargetijde werd opgedrag<strong>en</strong> (passieve stichter) <strong>en</strong> wie de sticht<strong>in</strong>g<br />
deed (actieve stichter), bevatte dit soort akt<strong>en</strong> ook de verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g die zich<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de stichter had geëngageerd om ervoor te zorg<strong>en</strong> dat het jaargetijde werd<br />
uitgevoerd . Daarna volgt <strong>in</strong> de akte e<strong>en</strong> uitgebreide beschrijv<strong>in</strong>g van de precieze <strong>in</strong>houd van<br />
de jaargetijd<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st. De andere belangrijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> de akte zijn de wijze van<br />
f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de ev<strong>en</strong>tueel te nem<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> wanneer bepaalde verantwoordelijk<strong>en</strong> hun<br />
verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet zoud<strong>en</strong> nakom<strong>en</strong>. Dergelijke sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> niet altijd opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de cartularia of andere kopieboek<strong>en</strong> van akt<strong>en</strong> die grotere <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> opmak<strong>en</strong>. De<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> hiervoor zijn niet altijd ev<strong>en</strong> duidelijk. In sommige gevall<strong>en</strong> was dit het geval omdat<br />
m<strong>en</strong> de jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> specifiek daartoe bestemde registers liet overschrijv<strong>en</strong>. 24<br />
Anderzijds kon de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde ook deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ruimere<br />
sticht<strong>in</strong>gs- <strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsactiviteit zoals die beslot<strong>en</strong> lag <strong>in</strong> de testam<strong>en</strong>taire beschikk<strong>in</strong>g. 25<br />
Hier kwam het frequ<strong>en</strong>t voor dat de modaliteit<strong>en</strong> voor het jaargetijde slechts beknopt war<strong>en</strong><br />
weergegev<strong>en</strong>, omdat er immers e<strong>en</strong> aparte sticht<strong>in</strong>gsakte werd opgemaakt. M<strong>en</strong> mag niet<br />
verget<strong>en</strong> dat het <strong>in</strong> beide brontypes telk<strong>en</strong>s g<strong>in</strong>g om e<strong>en</strong> soort wilsbesluit. Tuss<strong>en</strong> norm <strong>en</strong><br />
werkelijkheid kon echter e<strong>en</strong> wereld van verschil ligg<strong>en</strong>. Wellicht liep<strong>en</strong> sommige uitvoer<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
spaak omdat de overdracht van roer<strong>en</strong>d <strong>en</strong> onroer<strong>en</strong>d goed of kapitaal niet of onvolledig<br />
gebeurde. E<strong>en</strong> groot probleem voor de Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voor de Zuidelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder, is de grote afwezigheid van uitgebreide fonds<strong>en</strong> of reeks<strong>en</strong> van<br />
testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 26 Jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> veel beter bewaard. E<strong>en</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> obituarium (zie hierna) <strong>en</strong> de bewaard geblev<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong> (of testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) die<br />
op dezelfde sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong>, leert ons al vlug dat ook deze laatste meestal maar<br />
<strong>in</strong> beperkte mate overgeleverd werd<strong>en</strong>. Dit euvel doet zich vooral voor met betrekk<strong>in</strong>g tot de<br />
23<br />
Over het b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> van sociale dist<strong>in</strong>ctie <strong>en</strong> promotie <strong>in</strong> het kader van de dod<strong>en</strong>herd<strong>en</strong>k<strong>in</strong>g, waarvan het<br />
jaargetijde maar e<strong>en</strong> onderdeel vormde, zie J. Dumolyn <strong>en</strong> K. Moermans, ‘Dist<strong>in</strong>ctie <strong>en</strong> memorie. Symbolische<br />
<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de eeuwigheid door laatmiddeleeuwse hoge ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>in</strong> het graafschap Vlaander<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
algeme<strong>en</strong> antropologisch vraagstuk’, Tijdschrift voor geschied<strong>en</strong>is, 116 (2003), pp. 332-49; T. Van Buer<strong>en</strong>,<br />
‘Gebruik <strong>en</strong> functie van memorieboek<strong>en</strong>. Met voorbeeld<strong>en</strong> uit norbertijn<strong>en</strong>kloosters’, <strong>in</strong> Memorievier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij<br />
Norbertijn<strong>en</strong>, ed. H. Janss<strong>en</strong>s, Werkgroep Norbertijner Geschied<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>. Bijdrag<strong>en</strong> van de<br />
contactdag , 16 (Averbode, 2006), pp. 8-32.<br />
24<br />
Het Nazarethhospitaal <strong>in</strong> Ieper liet er zo één mak<strong>en</strong>: Trio, ‘De sticht<strong>in</strong>g’, p. 155 n. 24.<br />
25<br />
Zo bevatte <strong>in</strong> Avignon <strong>en</strong> omgev<strong>in</strong>g iets meer dan 50 % van de bestudeerde testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong> -<br />
sticht<strong>in</strong>g: Chiffoleau, La comptabilité, pp. 332-39. Zie verder over deze problematiek Pasche, ‘Pour le salut’,<br />
p. 104; Mol, ‘Friez<strong>en</strong>’, pp. 44-45; P. Bauer, Testam<strong>en</strong>t und Bürgerschaft: Alltagsleb<strong>en</strong> und Sachkultur im<br />
spätmittelalterlich<strong>en</strong> Konstanz, Konstanzer Geschichts- und Rechtsquell<strong>en</strong>, 31 (Sigmar<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1989).<br />
26<br />
Voor de Noordelijke Nederland<strong>en</strong> volstaat het te verwijz<strong>en</strong> naar Mol, ‘Friez<strong>en</strong>’, <strong>en</strong> voor de Zuidelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> naar P. Godd<strong>in</strong>g, Le droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle, Académie<br />
royale de Belgique. Mémoires de la Classe des Lettres. Collection <strong>in</strong> 4°, 2e série, 14, fasc. 1 (Brussel, 1987),<br />
pp. 377-401 (telk<strong>en</strong>s met verwijz<strong>in</strong>g naar oudere literatuur).<br />
146
oudste sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, dater<strong>en</strong>d uit de periode tot <strong>en</strong> met het beg<strong>in</strong> van de veerti<strong>en</strong>de eeuw. Buit<strong>en</strong><br />
het feit dat ouder archief meer te lijd<strong>en</strong> heeft gehad van de tand des tijd, speelt ook mee dat<br />
diverse oudere sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> na verloop van tijd opgehev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> omdat de <strong>in</strong>komst<strong>en</strong> niet<br />
langer toereik<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>. Wanneer m<strong>en</strong> moest bespar<strong>en</strong> op de uitvoer<strong>in</strong>g van het jaargetijde<br />
weg<strong>en</strong>s dal<strong>en</strong>de <strong>in</strong>komst<strong>en</strong>, sneuvelde eerst de uitdel<strong>in</strong>g van aalmoez<strong>en</strong>, vooraleer ook de<br />
(mis)di<strong>en</strong>st(<strong>en</strong>) achterwege gelat<strong>en</strong> werd(<strong>en</strong>). De ontwaard<strong>in</strong>g van de van oudsher <strong>in</strong>gestelde<br />
r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of cijnz<strong>en</strong> of het verlies ervan door bijvoorbeeld oorlog of natuurramp<strong>en</strong>, leidde vaak<br />
al op het e<strong>in</strong>de van de middeleeuw<strong>en</strong> tot de stilzwijg<strong>en</strong>de opheff<strong>in</strong>g van het jaargetijde. 27<br />
Daarna had het bewar<strong>en</strong> van het sticht<strong>in</strong>gscharter nog we<strong>in</strong>ig nut. Anderzijds is het ook niet<br />
ond<strong>en</strong>kbaar dat e<strong>en</strong> aantal vroege sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> nog via e<strong>en</strong> mondel<strong>in</strong>g akkoord hun beslag<br />
gekreg<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat daarvan zelfs nooit e<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>gsakte werd opgemaakt. Ook beperkte<br />
m<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> die eerdere periode soms tot e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>k<strong>in</strong>gsakte met de vage formuler<strong>in</strong>g ob<br />
remedium anime (<strong>en</strong> andere gelijkaardige uitdrukk<strong>in</strong>g<strong>en</strong>), alhoewel deze formules ook andere<br />
teg<strong>en</strong>prestaties dan jaargetijd<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verberg<strong>en</strong>. 28 E<strong>en</strong> ander probleem is dat – <strong>en</strong> dit geldt<br />
opnieuw voornamelijk voor de vroegste sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> – de sticht<strong>in</strong>gsakte alle<strong>en</strong> de f<strong>in</strong>anciële kant<br />
van de zaak behandelde. Voor de modaliteit<strong>en</strong> van de uitvoer<strong>in</strong>g van het jaargetijde verwees<br />
m<strong>en</strong> dan simpelweg naar ‘wat m<strong>en</strong> gewoonlijk placht te do<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> die <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g’ of naar e<strong>en</strong><br />
specifiek jaargetijde dat nagevolgd moest word<strong>en</strong>. 29 M<strong>en</strong> moet dan al veel geluk hebb<strong>en</strong> om ook<br />
nog over de volledige uitvoer<strong>in</strong>gsbepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het aangehaalde voorbeeldjaargetijde te<br />
beschikk<strong>en</strong>.<br />
Rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die met het jaargetijde werd<strong>en</strong> belast of waar het jaargetijde<br />
effectief werd uitgevoerd (bijvoorbeeld kerk- of disrek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>) gev<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> kijk op de<br />
effectieve uitvoer<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de daarmee gepaard gaande <strong>in</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgav<strong>en</strong>. Voor de aard van<br />
de uitvoer<strong>in</strong>g is de annotatie meestal te beknopt. Ook wordt hier zeld<strong>en</strong> of nooit e<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>gsdatum<br />
gegev<strong>en</strong>. Docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de goeder<strong>en</strong> die voor jaargetijd<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> bestemd, zoals bijvoorbeeld r<strong>en</strong>teboek<strong>en</strong> <strong>en</strong> landboek<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> ook gegev<strong>en</strong>s over die<br />
jaargetijd<strong>en</strong> aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. 30<br />
E<strong>en</strong> derde bron van <strong>in</strong>formatie zijn de obituaria of jaargetijd<strong>en</strong>registers. Afhankelijk van de<br />
vorm <strong>en</strong> doelstell<strong>in</strong>g ervan, kon de <strong>in</strong>houd variër<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> m<strong>in</strong> of meer volledige weergave<br />
van de jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g (soms ook met de overdracht van de goeder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de datum van de<br />
<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g) tot <strong>en</strong>kel de opname van zeer specifieke gegev<strong>en</strong>s (bijvoorbeeld alle<strong>en</strong> de clausules<br />
van de sticht<strong>in</strong>g die verband hield<strong>en</strong> met de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g of organisatie die het obituarium<br />
bijhield). Dergelijke registers di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong> de eerste plaats als adm<strong>in</strong>istratieve geheug<strong>en</strong>steun<br />
voor de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die met de organisatie <strong>en</strong>/of uitvoer<strong>in</strong>g belast war<strong>en</strong> (plicht<strong>en</strong>) <strong>en</strong> voor<br />
de person<strong>en</strong> (familie van de stichter) of <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die bepaalde recht<strong>en</strong> (bijvoorbeeld<br />
uitker<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ) g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Daarom werd<strong>en</strong> de er<strong>in</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong> chronologisch geord<strong>en</strong>d<br />
volg<strong>en</strong>s het strami<strong>en</strong> van de kerkelijke kal<strong>en</strong>der. Initieel di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> obituaria dus niet als<br />
liturgische werk<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, maar kond<strong>en</strong> zij wel nuttig zijn bij de organisatie ervan. Het<br />
langdurige adm<strong>in</strong>istratieve gebruik van deze docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is af te lez<strong>en</strong> uit de vele wijzig<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
27<br />
Met andere woord<strong>en</strong>: zonder de goedkeur<strong>in</strong>g van of e<strong>en</strong> andere tuss<strong>en</strong>komst door de kerkelijke overheid. Hierop<br />
wordt gewez<strong>en</strong> door Lemaître, Mise à jour, p. 125; Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, p. 55 <strong>en</strong> G<strong>en</strong>icot, Une source,<br />
pp. 87-88, <strong>en</strong> 111.<br />
28<br />
Meer algeme<strong>en</strong> Bijsterveld, Do ut des, passim.<br />
29<br />
E<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Ieperse S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>skerk uit 1276 moest gebeur<strong>en</strong> sicut pro uno canonico, zie Trio,<br />
‘De Sticht<strong>in</strong>g’, p. 162 n. 82. Andere voorbeeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> M. De Smet, ‘“Ter lav<strong>en</strong>ess<strong>en</strong> mynre ziel<strong>en</strong>”. Middeleeuwse<br />
jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de S<strong>in</strong>t-Niklaaskerk te G<strong>en</strong>t’ (onuitgegev<strong>en</strong> lic<strong>en</strong>tieverhandel<strong>in</strong>g, K.U.Leuv<strong>en</strong>,<br />
Departem<strong>en</strong>t Moderne Geschied<strong>en</strong>is, 2000), p. 127.<br />
30<br />
Bijvoorbeeld de r<strong>en</strong>teboek<strong>en</strong> van de distafel van de G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Niklaasparochie, zie De Smet, ‘“Ter<br />
lav<strong>en</strong>esse”‘, p. 47.<br />
147
<strong>en</strong> aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die er<strong>in</strong> aangebracht werd<strong>en</strong>, wat zeld<strong>en</strong> bevorderlijk is voor de leesbaarheid<br />
ervan. Op die manier kunn<strong>en</strong> obituaria, althans theoretisch, duidelijk onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
van de meer liturgische docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoals necrologia, al di<strong>en</strong>t gezegd te word<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong><br />
dergelijk onderscheid, louter op basis van het overgeleverde docum<strong>en</strong>t, <strong>in</strong> de <strong>praktijk</strong> niet altijd<br />
ev<strong>en</strong> gemakkelijk te mak<strong>en</strong> valt. 31 Voor de gehele Nederland<strong>en</strong> zijn dergelijke registers <strong>en</strong><br />
fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vrij talrijk bewaard geblev<strong>en</strong>, uiteraard meer voor het zuid<strong>en</strong> dan voor het noord<strong>en</strong>.<br />
Arnoud-Jan Bijsterveld heeft ooit e<strong>en</strong> voorlopige lijst aangelegd voor het grondgebied van het<br />
huidige Nederland, waar m<strong>en</strong> thans ook gestart is met de ontwikkel<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> digitale<br />
databank waar<strong>in</strong> alle memorieboek<strong>en</strong> uit de middeleeuw<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. 32 Voor<br />
e<strong>en</strong> uitgebreid overzicht voor het Belgische grondgebied di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> zich nog altijd te behelp<strong>en</strong><br />
met de lijst<strong>en</strong> van Berlière, die al meer dan honderd jaar geled<strong>en</strong> gepubliceerd werd<strong>en</strong>. 33<br />
S<strong>in</strong>dsdi<strong>en</strong> dok<strong>en</strong> uiteraard heel wat ‘nieuwe’ obituaria <strong>en</strong> aanverwante lijst<strong>en</strong> op, terwijl ook<br />
<strong>en</strong>kele e<strong>en</strong> volledige of gedeeltelijke uitgave kreg<strong>en</strong>. Het belang van dergelijke bronn<strong>en</strong><br />
ontsnapte niet aan de aandacht van de Belgische Kon<strong>in</strong>klijke Commissie voor Geschied<strong>en</strong>is,<br />
die rec<strong>en</strong>telijk <strong>en</strong>kele belangrijke uitgav<strong>en</strong> van obituaria voor Luik <strong>en</strong> Brussel liet<br />
verschijn<strong>en</strong>. 34<br />
E<strong>en</strong> onderzoek naar jaargetijd<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> obituaria is meestal alle<strong>en</strong> relevant wanneer<br />
dit gebeurt <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met de studie van de beschikbare sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder door de<br />
toepass<strong>in</strong>g van de prosopografische methode, welke zeer arbeids<strong>in</strong>t<strong>en</strong>sief is. Slechts op die<br />
manier kunn<strong>en</strong> vergiss<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewuste verander<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door de opstellers van de obituaria<br />
gedetecteerd word<strong>en</strong>. 35 Daarom moet<strong>en</strong> er ook voldo<strong>en</strong>de aanvull<strong>en</strong>de archiev<strong>en</strong> aanwezig zijn<br />
om zo e<strong>en</strong> onderzoek tot e<strong>en</strong> goed e<strong>in</strong>de te kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal ook e<strong>en</strong> grondige<br />
codicologische <strong>en</strong> paleografische analyse van het obituarium aan de orde zijn. Alle<strong>en</strong> dan<br />
kan het obituarium di<strong>en</strong><strong>en</strong> om de jaargetijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> chronologisch perspectief <strong>en</strong> kwalitatief te<br />
situer<strong>en</strong>. 36 148<br />
31<br />
Pionier om e<strong>en</strong> typologie aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de veelheid van memoriedocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was Huyghebaert, Les<br />
docum<strong>en</strong>ts , met e<strong>en</strong> belangrijke repliek daarop door Lemaître, Mise à jour. Verwijz<strong>en</strong> wij nog naar <strong>en</strong>kele<br />
<strong>in</strong>teressante aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> o.a. J.-L. Lemaître, ‘Un livre vivant, l’obituaire’, <strong>in</strong> Le livre au moy<strong>en</strong> âge, ed.<br />
J. Gl<strong>en</strong>isson (Parijs, 1988), pp. 92-94 <strong>en</strong> Van Buer<strong>en</strong>, ‘Gebruik <strong>en</strong> functie’. Dat het vaak niet zo evid<strong>en</strong>t is om het<br />
onderscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> necrologium <strong>en</strong> obituarium leest m<strong>en</strong> <strong>in</strong> ‘L’obituaire du chapitre de Sa<strong>in</strong>t<br />
Materne à la cathédrale Sa<strong>in</strong>t-Lambert à Liège’, ed. A. Marchandisse, Handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Kon<strong>in</strong>klijke commissie<br />
voor geschied<strong>en</strong>is, 157 (1991), pp. 1-124 (pp. 17-20).<br />
32<br />
Het betreft het MeMO (Medieval Memoria Onl<strong>in</strong>e)-project o.l.v. Truus van Buer<strong>en</strong>. Zie Van Buer<strong>en</strong>, ‘Gebruik<br />
<strong>en</strong> functie’, <strong>en</strong> haar bijdrage elders <strong>in</strong> deze bundel. Verschill<strong>en</strong>de memorieboek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook aangehaald <strong>en</strong><br />
besprok<strong>en</strong> <strong>in</strong> Van Kan, ‘“Om de zalicheyt”‘.<br />
33<br />
U. Berlière, Inv<strong>en</strong>taire des obituaires belges (collégiales et maisons religieuses), Académie royale de Belgique.<br />
Commission royale d’histoire (Brussel, 1899); U. Berlière, ‘Supplém<strong>en</strong>t à l’<strong>in</strong>v<strong>en</strong>taire des obituaires belges’,<br />
Bullet<strong>in</strong> de la Commission royale d’histoire, 72 (1903), pp. 83-112. Aan te vull<strong>en</strong> met George, ‘La mémoire’,<br />
pp. 527-34.<br />
34<br />
‘L’obituaire du chapitre’; L’obituaire de la cathédrale Sa<strong>in</strong>t-Lambert de Liège (XIe-XVe siècles), ed.<br />
A. Marchandisse, KCG -8° (Brussel, 1991); L’obituaire des grands chano<strong>in</strong>es du chapitre Sa<strong>in</strong>te-Gudule de<br />
Bruxelles (1506). Edition critique accompagnée d’un aperçu des autres sources nécrologiques du chapitre (XIIIe-<br />
XVIIIe), ed. D. Guilardian, KCG -8° (Brussel, 2002), met telk<strong>en</strong>s <strong>in</strong>teressante <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> naar<br />
oudere edities.<br />
35<br />
Over fout<strong>en</strong> die bij de redactie van obituaria kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>, zie voorbeeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> De Smet, ‘“Ter<br />
lav<strong>en</strong>esse”‘, pp. 52-53.<br />
36<br />
Zie onze pog<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het nut ervan <strong>in</strong> Trio, ‘De Sticht<strong>in</strong>g’ <strong>en</strong> De Smet, ‘“Ter lav<strong>en</strong>esse”‘. Wij k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<strong>in</strong>ig<br />
gelijkaardige voorbeeld<strong>en</strong>.
3. BESCHEIDEN ONDERZOEK<br />
Tot dusver heeft de studie van jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de middeleeuw<strong>en</strong><br />
nog maar we<strong>in</strong>ig de aandacht getrokk<strong>en</strong> van de historicus. De eerste diepgaande studie<br />
kwam van G<strong>en</strong>icot, die deze sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor het landelijke Frizet <strong>in</strong> Wallonië bestudeerde. 37<br />
Wijzelf onderzocht<strong>en</strong> het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het Onze Lieve Vrouwehospitaal te Ieper. 38<br />
Rec<strong>en</strong>telijk had ik het geluk e<strong>en</strong> thesisstud<strong>en</strong>te te hebb<strong>en</strong> die op schitter<strong>en</strong>de wijze de<br />
middeleeuwse jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de S<strong>in</strong>t-Niklaaskerk, één van de belangrijkste<br />
stedelijke parochiekerk<strong>en</strong> <strong>in</strong> middeleeuws G<strong>en</strong>t, heeft onderzocht. 39 E<strong>en</strong> ander rec<strong>en</strong>t detail -<br />
onderzoek betrof de jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Turnhoutse S<strong>in</strong>t-Pieterskerk. 40 Voor de<br />
Noordelijke Nederland<strong>en</strong> was er het pionierswerk van Kruisheer, dat nadi<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> andere<br />
<strong>in</strong>valshoek <strong>en</strong>ige navolg<strong>in</strong>g kreeg door Hopp<strong>en</strong>brouwers. 41 Meer rec<strong>en</strong>t wist<strong>en</strong> de jaargetijd<strong>en</strong><br />
uit middeleeuws D<strong>en</strong> Haag, Amersfoort <strong>en</strong> Leid<strong>en</strong> de <strong>in</strong>teresse te wekk<strong>en</strong> van de historici<br />
Van Kan <strong>en</strong> Faber. 42 Dat ook via testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van de jaargetijd<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong><br />
bestudeerd, bewees de uitgave <strong>en</strong> analyse van Friese testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 43 Toch blijv<strong>en</strong> grootschalige<br />
onderzoek<strong>en</strong> uit diverse regio’s <strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de omgev<strong>in</strong>gsfactor<strong>en</strong> (stad-platteland,<br />
kle<strong>in</strong>e -grote parochie, parochiekerk-bedehuis van e<strong>en</strong> hospitaal, begijnhof, klooster of kapittel,<br />
groei<strong>en</strong>de-dal<strong>en</strong>de economie, etc.) vooralsnog uit.<br />
4. DE DRANG NAAR EEUWIGE ROEM<br />
Bij het bestuder<strong>en</strong> van jaargetijd<strong>en</strong> gaat doorgaans de eerste, <strong>en</strong> vaak ook de meeste aandacht<br />
naar de passieve stichter. Hiermee bedoel<strong>en</strong> wij de persoon (of person<strong>en</strong>) voor wi<strong>en</strong>s (wier)<br />
ziel<strong>en</strong>heil het jaargetijde werd uitgevoerd. Het is zeker <strong>in</strong>teressant om te wet<strong>en</strong> <strong>en</strong> relatief<br />
gemakkelijk om na te gaan welke de verhoud<strong>in</strong>g was tuss<strong>en</strong> het aantal mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>.<br />
Dankzij de meegegev<strong>en</strong> titulatuur kan vaak ook gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> wie priester was of e<strong>en</strong><br />
adellijke titel droeg. Ook het statuut van weduwe of weduwnaar werd vaak opgegev<strong>en</strong>. Meer<br />
onderzoek, <strong>en</strong> dan vooral van prosopografische aard, vraagt het uitdokter<strong>en</strong> van het aandeel van<br />
bepaalde beroepscategorieën <strong>en</strong> de <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g van de stichters <strong>in</strong> bepaalde sociale categorieën.<br />
37<br />
G<strong>en</strong>icot, Une source.<br />
38<br />
Trio, ‘De sticht<strong>in</strong>g’, pp. 11-117 <strong>en</strong> 153-86.<br />
39<br />
De Smet, ‘“Ter lav<strong>en</strong>ess<strong>en</strong>”‘.<br />
40<br />
L. Leys<strong>en</strong>, ‘Het devotielev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Turnhoutse S<strong>in</strong>t-Pieterskerk (1397-1580)’, Taxandria. Jaarboek van<br />
de Kon<strong>in</strong>klijke geschied- <strong>en</strong> oudheidkundige kr<strong>in</strong>g van de Antwerpse Kemp<strong>en</strong>, nieuwe reeks, 73 (2001), pp. 5-78<br />
(pp. 43-48) <strong>en</strong> nieuwe reeks, 74 (2002), pp. 51-143 (pp. 107-41). Doordat ge<strong>en</strong> echt diepgaande studie, onder meer<br />
via prosopografisch onderzoek, gebeurde van de obituaria moet<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van Bossuyt, ‘Vroegstedelijke<br />
devotiebelev<strong>in</strong>g’, pp. 51-96, voor de hier behandelde periode met omzichtigheid b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong>.<br />
41<br />
C.I. Kruisheer, De Onze Lieve Vrouwe-broederschap te Doesburg, ca 1397-1580. Godsdi<strong>en</strong>stige broeder -<br />
schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun achtergrond. Bloeiperiode van de O.L.Vrouwe-broederschap, neergang door k<strong>en</strong>ter<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het<br />
geloofslev<strong>en</strong>. Het memorieboek als bron van g<strong>en</strong>ealogische gegev<strong>en</strong>s (Ellecom, 1976); P.C.M. Hopp<strong>en</strong>brouwers,<br />
‘Maagschap <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap. E<strong>en</strong> beschouw<strong>in</strong>g over de structuur van verwantschapsbetrekk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het laatmiddeleeuwse<br />
Holland’, Holland, 17 (1985), pp. 69-108 (pp. 105-08).<br />
42<br />
Van Kan, ‘“Om de zalicheyt”‘ <strong>en</strong> Van Kan, ‘Opdat zij...’; D.J. Faber, ‘E<strong>en</strong> laat-middeleeuwse obsessie?<br />
Vroomheid <strong>in</strong> Leid<strong>en</strong> <strong>in</strong> het aangezicht van de dood’, Jaarboek der sociale <strong>en</strong> economische geschied<strong>en</strong>is van<br />
Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>, (1995), pp. 24-43; D.J. Faber, Van vóór tot voorbij het graf: het voorbeeld van Leid<strong>en</strong><br />
omstreeks 1400 AD, Nederlandse archeologische rapport<strong>en</strong> van het ROB, 15 (Amersfoort, 1993), pp. 87-96.<br />
43<br />
Mol, ‘Friez<strong>en</strong>’, pp. 193-99. Over middeleeuwse testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> België kan m<strong>en</strong> de meest volledige literatuur<br />
v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>in</strong> Godd<strong>in</strong>g, Le droit privé. Hieruit blijkt dat grootschalig onderzoek naar de <strong>in</strong>houdelijke bepal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> rond<br />
‘memorievier<strong>in</strong>g’ nog op zich laat wacht<strong>en</strong>.<br />
149
E<strong>en</strong> constante <strong>in</strong> de vaststell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> is het relatief grote overwicht van mannelijke stichters, wat<br />
zeker verklaard kan word<strong>en</strong> door het feit dat de middeleeuwse man e<strong>en</strong> betere sociale <strong>en</strong><br />
juridische positie bekleedde dan de vrouw. 44 Ook werd de oververteg<strong>en</strong>woordig<strong>in</strong>g van mann<strong>en</strong><br />
sterk <strong>in</strong> de hand gewerkt door de prom<strong>in</strong><strong>en</strong>te aanwezigheid van priesters onder de stichters. 45<br />
De priester-stichters verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> groot deel van de groep person<strong>en</strong> die voor e<strong>en</strong><br />
begraafplaats <strong>in</strong> de kerk koos. 46 Niet alle<strong>en</strong> zal hun geloof <strong>in</strong> de kracht <strong>en</strong> het belang van e<strong>en</strong><br />
jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g groter geweest zijn, maar bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> groter beschikk<strong>in</strong>gsrecht<br />
over hun goeder<strong>en</strong> doordat ze juridisch gezi<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wettige erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong> naliet<strong>en</strong>. Wel<br />
moet m<strong>en</strong> zeer voorzichtig zijn om de verhoud<strong>in</strong>g man-vrouw alle<strong>en</strong> op basis van obituaria te<br />
bepal<strong>en</strong>. Wij hebb<strong>en</strong> regelmatig kunn<strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong> dat deze bron hieromtr<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> foutief beeld<br />
geeft. In deze registers is er meestal e<strong>en</strong> gebrekkige registratie van de effectieve vrouwelijke<br />
verteg<strong>en</strong>woordig<strong>in</strong>g als passieve stichter. Enerzijds is dit e<strong>en</strong> gevolg van het feit dat obituaria<br />
soms alle<strong>en</strong> de naam van de echtg<strong>en</strong>oot/weduwnaar opnam<strong>en</strong>, ook als het koppel de eig<strong>en</strong>lijke<br />
passieve stichter was; anderzijds werd de vrouwelijke passieve stichter soms toch onder de<br />
naam van haar echtg<strong>en</strong>oot vermeld. Sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor één <strong>in</strong>dividu of voor twee partners <strong>en</strong> –<br />
<strong>in</strong> tweede <strong>in</strong>stantie, maar beduid<strong>en</strong>d m<strong>in</strong>der – voor één of meerdere led<strong>en</strong> van het kerngez<strong>in</strong><br />
(k<strong>in</strong>der<strong>en</strong>, ouders, broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong>) blev<strong>en</strong> heel de middeleeuw<strong>en</strong> door het mer<strong>en</strong>deel van de<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uitmak<strong>en</strong>. 47 In bepaalde gevall<strong>en</strong> gebeurde de verwijz<strong>in</strong>g naar deelg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
de sticht<strong>in</strong>g op iets vagere wijze door meer algeme<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong> over de voorouders <strong>en</strong><br />
nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> , <strong>en</strong> over de ‘vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> magh<strong>en</strong>’. Of m<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> dergelijke formule heel veel<br />
waarde mag hecht<strong>en</strong>, of dat het om niet meer g<strong>in</strong>g dan e<strong>en</strong> clichéformule, is ons niet helemaal<br />
duidelijk.<br />
Het zal ook niemand verwonder<strong>en</strong> dat, rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g houd<strong>en</strong>d met de kostprijs van de meeste<br />
jaargetijd<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> jaargetijde alle<strong>en</strong> was weggelegd voor de meer gegoede klasse. 48 Slechts voor<br />
jaargetijd<strong>en</strong> die beperkt blev<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> simpele gelez<strong>en</strong> mis zonder veel franje was er e<strong>en</strong><br />
groter aantal pot<strong>en</strong>tiële kandidat<strong>en</strong>. Eerder stipt<strong>en</strong> wij aan dat het hier mogelijk g<strong>in</strong>g om<br />
opgelegde sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Op dit vlak is ev<strong>en</strong>wel nog niet zo heel veel onderzoek gebeurd, zodat<br />
het voorlopig bij deze meer algem<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ong<strong>en</strong>uanceerde uitspraak moet blijv<strong>en</strong>.<br />
Dat deg<strong>en</strong>e die het jaargetijde effectief stichtte niet noodzakelijk dezelfde persoon was<br />
als de passieve stichter ligt voor de hand. Toch lijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de actieve <strong>en</strong> passieve<br />
stichter meer uitzonder<strong>in</strong>g dan regel geweest te zijn. M<strong>en</strong> zou hieruit kunn<strong>en</strong> afleid<strong>en</strong> dat de<br />
middeleeuwer niet al te veel vertrouw<strong>en</strong> had <strong>in</strong> zijn erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong>, zodat hij of zij het liefst vóór<br />
het eig<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> jaargetijde wilde regel<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarvoor de nodige<br />
<strong>in</strong>komst<strong>en</strong> vastlegg<strong>en</strong>. De vele process<strong>en</strong> die nadi<strong>en</strong> aangespann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<br />
die met het jaargetijde belast werd, <strong>en</strong> de erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong> van de stichter die de hun opgelegde<br />
betal<strong>in</strong>g<strong>en</strong> of overdracht van roer<strong>en</strong>d of onroer<strong>en</strong>d goed moest<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>, gav<strong>en</strong> hem wellicht<br />
ge<strong>en</strong> ongelijk. Wanneer het dan toch gebeurde dat het jaargetijde door iemand anders dan de<br />
passieve stichter werd <strong>in</strong>gesteld, zi<strong>en</strong> wij dat deze taak toch vooral door de naaste familieled<strong>en</strong><br />
44<br />
Vgl. met de vaststell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door Chiffoleau, La comptabilité, p. 49; Pasche, ‘Pour le salut’, pp. 20-21.<br />
45<br />
Dit geldt misschi<strong>en</strong> nog meer voor jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> kapittelkerk<strong>en</strong> of grote parochiekerk<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong><br />
grote groep clerici werkzaam was, zie bijvoorbeeld de vaststell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor de kapittelkerk van Laon: Foviaux,<br />
‘“Amassez-vous”‘, pp. 76-77.<br />
46<br />
J.-P. Deregnaucourt, ‘L’élection de sépulture d’après les testam<strong>en</strong>ts douaisi<strong>en</strong>s (1295-1500)’, Revue du Nord,<br />
65 (1983), pp. 343-52 (p. 346); R. Grevet, ‘L’élection de sépulture d’après les testam<strong>en</strong>ts audomarois de la f<strong>in</strong> du<br />
XVe siècle’, Revue du Nord, 65 (1983), pp. 353-60 (p. 355).<br />
47<br />
Zie ook de vaststell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit verband door Hopp<strong>en</strong>brouwers, ‘Maagschap’, pp. 105-08. Dit is <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s<br />
teg<strong>en</strong>steld aan het groei<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>ealogische besef <strong>in</strong> de monum<strong>en</strong>tale grafcultuur, cf. Dumolyn <strong>en</strong> Moermans,<br />
‘Dist<strong>in</strong>ctie <strong>en</strong> memorie’, p. 346.<br />
48<br />
Bevestigd door Chiffoleau, La comptabilité, pp. 328 <strong>en</strong> 331, <strong>en</strong> Pasche, ‘Pour le salut’, p. 104.<br />
150
(vaak ook de erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong>) werd behartigd, met name de partner <strong>en</strong> <strong>in</strong> tweede <strong>in</strong>stantie de<br />
ouders of de k<strong>in</strong>der<strong>en</strong>.<br />
Net zoals bij testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het geval is, sluit de datum van de jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g vaak dicht<br />
aan bij de datum van het overlijd<strong>en</strong> van de passieve stichter. M<strong>en</strong> zou daardoor de <strong>in</strong>druk<br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dat <strong>in</strong> de meeste gevall<strong>en</strong> slechts <strong>in</strong> het aanschijn van de dood voor het eerst<br />
aan het ziel<strong>en</strong>heil werd gedacht. Maar ook hier wordt de onderzoeker misleid door de bronn<strong>en</strong>overlever<strong>in</strong>g.<br />
Zowel van testam<strong>en</strong>taire beschikk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong>, als van jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> het bijzonder, werd<strong>en</strong> regelmatig nieuwe versies gemaakt. Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijk<br />
docum<strong>en</strong>t bewaard bleef, dan is ook alle<strong>en</strong> de laatste versie overgeleverd, die meestal dicht bij<br />
de datum van overlijd<strong>en</strong> lag.<br />
Het jaargetijde vond doorgaans plaats <strong>in</strong> de parochiekerk van de passieve stichter, waar deze<br />
ook meestal zijn graf (-zerk of -tombe) had. 49 Deze comb<strong>in</strong>atie had ook het voordeel dat op<br />
het e<strong>in</strong>de van de jaargetijd<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st het graf kon word<strong>en</strong> begaan, wat mete<strong>en</strong> de geleg<strong>en</strong>heid<br />
bood om er <strong>en</strong>kele pass<strong>en</strong>de gebed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezang<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Bij deze geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> werd het<br />
grafmonum<strong>en</strong>t bij voorkeur opgepoetst of zelfs versierd met kaars<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel bloem<strong>en</strong><br />
of strooisel. Toch kon de canoniek opgelegde verplicht<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> begraf<strong>en</strong>is <strong>in</strong> de eig<strong>en</strong><br />
parochiekerk of op het parochiekerkhof omzeild word<strong>en</strong>. Meer gegoede parochian<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
het parochierecht afkop<strong>en</strong>, waardoor ze niet <strong>in</strong> hun eig<strong>en</strong> parochiekerk begrav<strong>en</strong> hoefd<strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong>. Toch was het ook <strong>in</strong> zulke gevall<strong>en</strong> niet ongebruikelijk dat, als e<strong>en</strong> soort comp<strong>en</strong>satie,<br />
voor e<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>d jaargetijde <strong>in</strong> de eig<strong>en</strong> parochiekerk werd gekoz<strong>en</strong>. De relatie tuss<strong>en</strong><br />
jaargetijde <strong>en</strong> grafsite werd nog verstevigd door het feit dat eeuwigdur<strong>en</strong>de memorie -<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> het perman<strong>en</strong>te behoud van e<strong>en</strong> grafmonum<strong>en</strong>t <strong>in</strong> de kerk waarborgd<strong>en</strong>. 50<br />
Met <strong>en</strong>ige voorkeur werd ervoor geopteerd om het jaargetijde te lat<strong>en</strong> plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong> op de<br />
dag van het overlijd<strong>en</strong>, maar er zijn heel wat uitzonder<strong>in</strong>g<strong>en</strong> op deze regel te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. 51 Mogelijk<br />
hebb<strong>en</strong> zowel het groei<strong>en</strong>de aantal miss<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van de keuze voor e<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong><br />
uitvoer<strong>in</strong>g ervan geleid tot e<strong>en</strong> beperk<strong>in</strong>g van de keuzevrijheid wat betreft het tijdstip (dag <strong>en</strong><br />
uur) waarop die di<strong>en</strong>st moest plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat betreft de precieze plaats <strong>in</strong> de kerk. 52<br />
Ook al war<strong>en</strong> er <strong>in</strong> de grote parochiekerk<strong>en</strong> talrijke kapell<strong>en</strong> <strong>en</strong> altar<strong>en</strong> bijgekom<strong>en</strong>, op termijn<br />
was het toch zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geschikt mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beschikbare plaats om e<strong>en</strong> bepaald<br />
jaargetijde ongestoord te lat<strong>en</strong> doorgaan. Vele altar<strong>en</strong> <strong>en</strong> kapell<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op d<strong>en</strong> duur bijna<br />
ononderbrok<strong>en</strong> <strong>in</strong> beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door allerlei soort<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere plechtighed<strong>en</strong>.<br />
De vele corporaties spand<strong>en</strong> daarbij als opdrachtgevers de kroon. Op kerkelijke hoogdag<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>, terwijl zon- <strong>en</strong> feestdag<strong>en</strong> als tijdstip <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s werd<strong>en</strong><br />
vermed<strong>en</strong>, maar zeker niet uitgeslot<strong>en</strong>. 53<br />
De meeste jaargetijd<strong>en</strong> die wij terugv<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eeuwigdur<strong>en</strong>d karakter. Dit mag ons<br />
echter niet verbl<strong>in</strong>d<strong>en</strong> voor het feit dat ook jaargetijd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> duur van e<strong>en</strong> beperkt aantal<br />
jar<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gesticht. Zodra e<strong>en</strong> sticht<strong>in</strong>g van beperkte duur was afgelop<strong>en</strong>, was het we<strong>in</strong>ig<br />
49<br />
Vgl. met Pasche, ‘Pour le salut’, p. 108: ‘Par ailleurs, le choix du lieu d’anniversaire coïncide généralem<strong>en</strong>t<br />
avec celui de la sépulture’. Over de begraf<strong>en</strong>is- <strong>en</strong> grafcultuur <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>, met verdere literatuur, zie Van<br />
Buer<strong>en</strong> m.m.v. Wüstefeld, Lev<strong>en</strong> na de dood, pp. 50 e.v.<br />
50<br />
P. Trio, ‘Ieperse begraf<strong>en</strong>istariev<strong>en</strong> uit e<strong>in</strong>d XV-beg<strong>in</strong> XVIde eeuw’, <strong>in</strong> De S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>skathedraal te Ieper.<br />
60 jaar kerkwijd<strong>in</strong>g, 1930-1990. E<strong>en</strong> bundel studies (Ieper, 1990), pp. 109-22 (pp. 119-20); Grevet, ‘L’élection’,<br />
p. 356; Deregnaucourt, ‘L’élection’, pp. 343-52.<br />
51<br />
Wijz<strong>en</strong>d op het regelmatig voorkom<strong>en</strong> van uitzonder<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: G<strong>en</strong>icot, Une source, p. 100; Pasche, ‘Pour le salut’,<br />
p. 105; Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, p. 36.<br />
52<br />
Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, p. 36; Burgess, ‘A Service’, p. 197.<br />
53<br />
Dit gaat <strong>in</strong> teg<strong>en</strong> de bewer<strong>in</strong>g van Lemaître, Mise à jour, pp. 24 <strong>en</strong> 78-79. Natuurlijk kunn<strong>en</strong> er geografische<br />
verschill<strong>en</strong> geweest zijn. Zo stelde Avril, ‘La paroisse’, p. 63, e<strong>en</strong> voorkeur voor de maandag vast, iets wat wij niet<br />
onmiddellijk opgemerkt hebb<strong>en</strong> voor de Nederland<strong>en</strong>.<br />
151
nuttig om de sticht<strong>in</strong>gsakte ervan te bewar<strong>en</strong> – met uitzonder<strong>in</strong>g van die akt<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
def<strong>in</strong>itieve overdracht van roer<strong>en</strong>d goed (bijvoorbeeld r<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of huiz<strong>en</strong>) of onroer<strong>en</strong>d goed<br />
(bijvoorbeeld landerij<strong>en</strong>) werd geregeld. Precies daardoor is dit type sticht<strong>in</strong>g onder -<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd <strong>in</strong> de beschikbare oorkond<strong>en</strong>. 54 Misschi<strong>en</strong> biedt het bestaan van kortdur<strong>en</strong>de<br />
jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> uitleg voor <strong>en</strong>kele tot nog toe moeilijk te verklar<strong>en</strong> vast -<br />
stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel van de jaargetijd<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> obituaria zou immers van die aard<br />
kunn<strong>en</strong> zijn, waardoor het logisch is dat deze sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong> <strong>in</strong> latere redacties of niet<br />
verder belicht word<strong>en</strong> door overgeleverde sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong>. Door het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van tijdelijke<br />
jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te neger<strong>en</strong>, grijpt m<strong>en</strong> voor de plotse verdwijn<strong>in</strong>g van bepaalde jaar -<br />
getijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de bronn<strong>en</strong> wellicht te gemakkelijk naar de verklar<strong>in</strong>g van de dal<strong>en</strong>de <strong>in</strong>komst<strong>en</strong>.<br />
De passieve stichter had er alle baat bij dat zo veel mogelijk m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> naar de vier<strong>in</strong>g<br />
kwam<strong>en</strong> om de mis bij te won<strong>en</strong>, ter offerande te gaan <strong>en</strong> te bidd<strong>en</strong> voor zijn ziel<strong>en</strong>heil. E<strong>en</strong><br />
uitgeki<strong>en</strong>d prov<strong>en</strong>desysteem moedigde de nalev<strong>in</strong>g van deze verplicht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> aan. In ruil voor de<br />
deelname aan één of meerdere prov<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> person<strong>en</strong> immers t<strong>en</strong> persoonlijk<strong>en</strong> titel of <strong>in</strong><br />
naam van e<strong>en</strong> bepaalde <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g (bijvoorbeeld e<strong>en</strong> klooster) aanwezig zijn tijd<strong>en</strong>s de mis<br />
<strong>en</strong> bij de offerande e<strong>en</strong> offerp<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g gev<strong>en</strong>. In veel gevall<strong>en</strong> was door de stichter voor die<br />
offergave e<strong>en</strong> specifiek budget voorzi<strong>en</strong>. 55 Aan kloosters <strong>en</strong> andere <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
bedehuis werd regelmatig gevraagd dat ze <strong>in</strong> hun eig<strong>en</strong> kapel of kerk e<strong>en</strong> jaarmis zoud<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> .<br />
De bedel<strong>in</strong>g van geld of zak<strong>en</strong> <strong>in</strong> natura zoals brood, drank, vis, vlees <strong>en</strong> zelfs kledij was na<br />
verloop van tijd e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel onderdeel gaan uitmak<strong>en</strong> van elke jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g met e<strong>en</strong><br />
zekere allure. Het grootste deel ervan was, zoals gezegd werd, bestemd voor <strong>in</strong>dividu<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
groep<strong>en</strong> person<strong>en</strong> die hiervoor e<strong>en</strong> wederdi<strong>en</strong>st moest<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vorm van miss<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gebed<strong>en</strong> of door hun aanwezigheid op de liturgische di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van het jaargetijde. Zuivere<br />
uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zonder <strong>en</strong>ige vorm van wederdi<strong>en</strong>st kwam<strong>en</strong> nauwelijks voor. Zelfs bij de<br />
uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> aan arm<strong>en</strong>, diss<strong>en</strong> of hospital<strong>en</strong> kwam de vraag naar gebed <strong>en</strong> aanwezigheid op de<br />
misvier<strong>in</strong>g bijna altijd om de hoek kijk<strong>en</strong>. Globaal g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> mag m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat de effectieve<br />
uitgav<strong>en</strong> voor arm<strong>en</strong>zorg <strong>in</strong> het kader van e<strong>en</strong> jaargetijde slechts e<strong>en</strong> beperkt onderdeel<br />
vormd<strong>en</strong> van de totale kostprijs van het jaargetijde. De kost<strong>en</strong> voor miss<strong>en</strong>, gebed<strong>en</strong> <strong>en</strong> zang<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd<strong>en</strong> steeds het leeuw<strong>en</strong>deel van het totale kost<strong>en</strong>plaatje. 56 Ondanks deze<br />
nuancer<strong>in</strong>g blijft het wel zo dat de arm<strong>en</strong>zorg die via jaargetijd<strong>en</strong> werd gepresteerd e<strong>en</strong> zeer<br />
belangrijke rol vervulde b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het totale pakket arm<strong>en</strong>zorg dat door e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap werd<br />
opgebracht. Aangezi<strong>en</strong> het tijdstip van de uitvoer<strong>in</strong>g van het jaargetijde gedeeltelijk<br />
overe<strong>en</strong>kwam met de overlijd<strong>en</strong>sdag van de passieve stichter kwam op die manier, na verloop<br />
van tijd, toch e<strong>en</strong> vrij regelmatige spreid<strong>in</strong>g van uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> doorhe<strong>en</strong> het jaar tot stand. 57 In<br />
studies over arm<strong>en</strong>zorg werd, volg<strong>en</strong>s ons, tot dusver te we<strong>in</strong>ig aandacht besteed aan deze<br />
vorm van materiële ondersteun<strong>in</strong>g. Precies omdat ook niet-charitatieve <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> geld<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>ereerd<strong>en</strong> die de arm<strong>en</strong>zorg toch t<strong>en</strong> goede kwam<strong>en</strong>, ontsnapte deze steunverl<strong>en</strong><strong>in</strong>g<br />
<strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s aan het blikveld van historici die zich met de aanpak van het armoedeprobleem bezig-<br />
54<br />
De bewer<strong>in</strong>g dat kortetermijnsticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> m.b.t. jaargetijd<strong>en</strong> niet zo veelvuldig voorkwam<strong>en</strong> (cf. Burgess, ‘A<br />
Service’, pp. 183, 192; Pasche, ‘Pour le salut’, p. 104) moet o.i. met <strong>en</strong>ige voorzichtigheid bekek<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
55<br />
Cf. Hirsch, Dood<strong>en</strong>ritueel, p. 114, die e<strong>en</strong> gelijkaardig gebruik aanstipt bij begraf<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Over de offerande ter<br />
verlicht<strong>in</strong>g van het vagevuur: Van Buer<strong>en</strong> m.m.v. Wüstefeld, Lev<strong>en</strong> na de dood, p. 26.<br />
56<br />
Burgess, ‘A Service’, p. 189. Veerti<strong>en</strong>de-eeuwse testam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit Douai lat<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> dat ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> ker<strong>en</strong><br />
meer aan miss<strong>en</strong> dan aan arm<strong>en</strong>zorg werd besteed: De Mecheleer, ‘Armoede’, p. 25.<br />
57<br />
In teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot de bewer<strong>in</strong>g<strong>en</strong> bij G. Marechal, ‘Arm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>zorg <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>’, <strong>in</strong><br />
Algem<strong>en</strong>e geschied<strong>en</strong>is der Nederland<strong>en</strong> (Haarlem, 1982), II, p. 275 <strong>en</strong> W.P. Blockmans <strong>en</strong> W. Prev<strong>en</strong>ier,<br />
‘Armoede <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong> van de XIVe tot het midd<strong>en</strong> van de XVIe eeuw: bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong>’, Tijdschrift<br />
voor geschied<strong>en</strong>is, 88 (1975), pp. 501-38 (pp. 520 <strong>en</strong> 533).<br />
152
hield<strong>en</strong>. Vanuit chronologisch perspectief zi<strong>en</strong> wij <strong>in</strong> de uitvoer<strong>in</strong>g van jaargetijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de aandacht voor uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> vanaf pakweg 1425 tot het beg<strong>in</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Daarna zou de <strong>in</strong>teresse voor de ‘behoeftige’ snel dal<strong>en</strong>. 58 Door het cumuler<strong>en</strong>de effect van de<br />
distributies zal de arm<strong>en</strong>zorg via het systeem van jaargetijd<strong>en</strong> het meeste soelaas hebb<strong>en</strong><br />
gebracht rond 1500.<br />
To<strong>en</strong> <strong>in</strong> de loop van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw het aantal prov<strong>en</strong> bij nieuwe sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> steeg,<br />
werd<strong>en</strong> ook meer <strong>en</strong> meer de nazat<strong>en</strong> van de passieve stichter bij het verhaal betrokk<strong>en</strong>. Door<br />
h<strong>en</strong> prov<strong>en</strong> toe te schuiv<strong>en</strong>, verzekerde de stichter zich niet alle<strong>en</strong> van hun aanwezigheid,<br />
maar maakte hij h<strong>en</strong> ook deels verantwoordelijk voor de bedel<strong>in</strong>g van de prov<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de<br />
uitoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g van <strong>en</strong>ig toezicht op de uitvoer<strong>in</strong>g <strong>en</strong> het correcte verloop van het jaargetijde. Op<br />
die manier werd e<strong>en</strong> hechtere band geschap<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de stichter <strong>en</strong> zijn nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 59 Dit<br />
aanhal<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong>ealogische lijn zal ook de band tuss<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> dod<strong>en</strong> versterkt hebb<strong>en</strong>.<br />
5. DE WET VAN VRAAG EN AANBOD<br />
Wie e<strong>en</strong> jaargetijde wilde sticht<strong>en</strong>, kon daarvoor bij allerlei <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> terecht. Naast<br />
parochiekerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kloosters of abdij<strong>en</strong> kon m<strong>en</strong> ook aanklopp<strong>en</strong> bij diss<strong>en</strong> of tafels van de<br />
H. Geest, cotidianes (priestergezelschapp<strong>en</strong> die allerlei liturgische di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> – <strong>in</strong> het bijzonder<br />
deze met zang – verzorgd<strong>en</strong>), gild<strong>en</strong>, broederschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> hospital<strong>en</strong>. Zowat elke kerkelijke <strong>en</strong><br />
semi-kerkelijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g die zich op parochiaal vlak manifesteerde, kwam <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g voor<br />
het afsluit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst waardoor – teg<strong>en</strong> de nodige betal<strong>in</strong>g – het <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t<br />
werd aangegaan dat voor één of meerdere person<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperkte of uitgebreide jaargetijd<strong>en</strong>vier<strong>in</strong>g<br />
tijdelijk of eeuwigdur<strong>en</strong>d zou gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Deze <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g of organisatie hoefde<br />
daarvoor niet e<strong>en</strong>s zelf over e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> bedehuis voor de uitvoer<strong>in</strong>g van het jaargetijde te<br />
beschikk<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kon bijvoorbeeld via de H.-Geesttafel van e<strong>en</strong> bepaalde parochie e<strong>en</strong><br />
jaargetijde <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere parochie lat<strong>en</strong> plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. De <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g waarmee het contract was<br />
afgeslot<strong>en</strong>, droeg wel de verantwoordelijkheid voor de uitvoer<strong>in</strong>g ervan, omdat zij daarvoor<br />
ook bepaalde <strong>in</strong>komst<strong>en</strong> had gekreg<strong>en</strong>. Verliep het jaargetijde niet volg<strong>en</strong>s de afspraak, dan<br />
kond<strong>en</strong> de <strong>in</strong>komst<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> andere, vaak al <strong>in</strong> de overe<strong>en</strong>komst geëxpliciteerde, <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<br />
overgeheveld word<strong>en</strong>. Wij mog<strong>en</strong> ervan uitgaan dat aan deze opdracht ook e<strong>en</strong> f<strong>in</strong>anciële<br />
remuneratie verbond<strong>en</strong> was, waardoor de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g of organisatie deze taak graag behartigde.<br />
De veelheid aan <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties bij wie m<strong>en</strong> terecht kon voor e<strong>en</strong> jaargetijde<br />
zorgde wellicht voor e<strong>en</strong> bitse concurr<strong>en</strong>tiestrijd. De studie over G<strong>en</strong>t laat zi<strong>en</strong> dat van de<br />
jaargetijd<strong>en</strong> die <strong>in</strong> de parochiekerk van S<strong>in</strong>t-Niklaas plaatsvond<strong>en</strong> ongeveer 70 % via de<br />
H.-Geesttafel van die parochie werd gesticht. Ongeveer 10 % van de overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> werd<br />
aangegaan met de pastoors, terwijl m<strong>en</strong> slechts voor 7 % van die jaargetijd<strong>en</strong> aanklopte bij de<br />
kerkfabriek. De overige jaargetijd<strong>en</strong> verliep<strong>en</strong> via de <strong>in</strong>schakel<strong>in</strong>g van de cotidiane, broederschapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gild<strong>en</strong>. Mog<strong>en</strong> wij ervan uitgaan dat e<strong>en</strong> meerderheid van deze parochian<strong>en</strong> uit<br />
G<strong>en</strong>t het grootste vertrouw<strong>en</strong> stelde <strong>in</strong> de distafel voor de uitvoer<strong>in</strong>g van haar jaargetijde? Het<br />
was <strong>in</strong> elk geval zo dat distafels, <strong>en</strong> zeker die uit grote stedelijke parochies, al snel e<strong>en</strong> rijk<br />
patrimonium verzameld hadd<strong>en</strong>, waardoor zij voor de uitvoer<strong>in</strong>g van de jaargetijd<strong>en</strong> <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s<br />
f<strong>in</strong>ancieel kond<strong>en</strong> borgstaan. Op die manier was het eeuwigdur<strong>en</strong>de karakter van de uitvoer<strong>in</strong>g<br />
beter verzekerd. Maar misschi<strong>en</strong> was het bijna unieke karakter van deze <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g, met als<br />
58<br />
Deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s liep <strong>en</strong>igsz<strong>in</strong>s parallel met e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e tr<strong>en</strong>d <strong>in</strong> de arm<strong>en</strong>zorg, te wijt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de<br />
negatieve beeldvorm<strong>in</strong>g t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van ‘arm<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> bedelaars, zie o.a. Blockmans <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ier, ‘Armoede’,<br />
pp. 533-4 <strong>en</strong> De Mecheleer, ‘Armoede’, passim.<br />
59<br />
Zie de gelijkaardige vaststell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> rond memoriecultuur <strong>in</strong> het algeme<strong>en</strong> bij Dumolyn <strong>en</strong> Moermans, ‘Dist<strong>in</strong>ctie<br />
<strong>en</strong> memorie’, p. 48.<br />
153
elangrijkste missie de uitdel<strong>in</strong>g van aalmoez<strong>en</strong> aan huiszitt<strong>en</strong>de arm<strong>en</strong>, nog eerder de red<strong>en</strong><br />
voor haar succes? Op dat vlak kon de distafel bog<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> uitmunt<strong>en</strong>de reputatie, e<strong>en</strong> lange<br />
traditie <strong>en</strong> organisatorische know how. In de periode van de elfde eeuw tot e<strong>en</strong> fl<strong>in</strong>k stuk <strong>in</strong> de<br />
derti<strong>en</strong>de eeuw g<strong>in</strong>g<strong>en</strong> de kloosters <strong>en</strong> abdij<strong>en</strong> nog met het leeuw<strong>en</strong>deel van de jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
– ook die vanuit de sted<strong>en</strong> – lop<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> was het vertrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> de nieuwe <strong>en</strong> ook<br />
nog kle<strong>in</strong>e parochiale <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> zoals de distafel, de kerkfabriek <strong>en</strong> bepaalde corporaties nog<br />
niet erg groot. Na 1300 nam de aantrekk<strong>in</strong>gskracht van de kloosters <strong>en</strong> abdij<strong>en</strong> duidelijk af. 60<br />
Beperkt onderzoek lijkt voorlopig uit te wijz<strong>en</strong> dat de vijfti<strong>en</strong>de eeuw niet zo heel veel meer<br />
jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de dan de veerti<strong>en</strong>de eeuw, precies e<strong>en</strong> eeuw waar<strong>in</strong> het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong><br />
onderbelicht werd door e<strong>en</strong> gebrek aan overgeleverde sticht<strong>in</strong>gsakt<strong>en</strong>. Toch zijn er vaak<br />
heel grote schommel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong>, waarbij politieke <strong>en</strong> economische crisiss<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zeker<br />
wanneer deze beide dan nog sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> grote impact hadd<strong>en</strong> op het verloop van nieuwe<br />
sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. In tijd<strong>en</strong> van politieke <strong>in</strong>stabiliteit <strong>en</strong> economische malaise liet m<strong>en</strong> zich niet<br />
gemakkelijk verleid<strong>en</strong> om te <strong>in</strong>vester<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> jaargetijde. Ook de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de vraag naar<br />
uitdel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> door de grotere behoeftigheid had daar ge<strong>en</strong> vat op. Omstreeks 1520 lijkt zich e<strong>en</strong><br />
scherpe dal<strong>in</strong>g van nieuwe sticht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> te zett<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> terugval die m<strong>en</strong> ook <strong>in</strong> de andere<br />
dome<strong>in</strong><strong>en</strong> van de optelvroomheid heeft vastgesteld. 61<br />
Globaal g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> durv<strong>en</strong> wij toch te stell<strong>en</strong> dat de locatie van de begraafplaats <strong>en</strong> bijgevolg<br />
de ligg<strong>in</strong>g van de graftombe of de grafzerk <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bepaald bedehuis, vaak doorslaggev<strong>en</strong>d was<br />
voor de keuze van de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g die met de organisatie van het jaargetijde belast werd, waardoor<br />
de <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die <strong>in</strong> het bezit war<strong>en</strong> van of verbond<strong>en</strong> war<strong>en</strong> met het bedehuis waar m<strong>en</strong><br />
begrav<strong>en</strong> werd het eerst <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g kwam<strong>en</strong>. Veelal g<strong>in</strong>g het dus om de eig<strong>en</strong> parochiekerk<br />
of om e<strong>en</strong> bedehuis b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de parochie, e<strong>en</strong> plaats waar m<strong>en</strong> ook had gewoond, de meeste<br />
familieband<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> had <strong>en</strong> ook zijn sociale positie <strong>en</strong> relaties had uitgebouwd.<br />
Daarnaast werd de grafkeuze soms bepaald door e<strong>en</strong> familiale traditie. 62 Keuzes voor e<strong>en</strong><br />
bepaalde grafplaats <strong>en</strong> aansluit<strong>en</strong>de memoriedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> zoals jaargetijd<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> dikwijls ook te<br />
mak<strong>en</strong> met verbond<strong>en</strong>heid met <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid bij e<strong>en</strong> bepaalde <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g, welke ontstond<strong>en</strong><br />
door het uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van functies (bijvoorbeeld kapelaan, voogd, ontvanger) <strong>en</strong> door familie -<br />
relaties met de bewoners <strong>en</strong>/of het personeel van de kloosters, hospital<strong>en</strong>, begijnhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo<br />
meer. 63 E<strong>en</strong> vicieuze cirkel soms.<br />
Gedur<strong>en</strong>de de veerti<strong>en</strong>de, maar sterker nog <strong>in</strong> de vijfti<strong>en</strong>de eeuw, versche<strong>en</strong> er met het<br />
ontstaan van bepaalde priestergezelschapp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe concurr<strong>en</strong>t op de markt. Over dit<br />
f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> werd nog ge<strong>en</strong> groots opgevat onderzoek verricht. 64 Uit de gegev<strong>en</strong>s die her <strong>en</strong> der<br />
60<br />
Zie bijvoorbeeld de beperkte aantrekk<strong>in</strong>gskracht van de premonstrat<strong>en</strong>zers van Drong<strong>en</strong>: P. Trio, ‘“Pro<br />
animabus nostris et antecessorum <strong>in</strong> elemos<strong>in</strong>am”. Memorievier<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de middeleeuwse norbertijn<strong>en</strong>abdij te<br />
Drong<strong>en</strong> (tot ca. 1580)’, <strong>in</strong> Memorievier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (zie noot 23), pp. 47-52 of die van de G<strong>en</strong>tse augustijner-eremiet<strong>en</strong>:<br />
P. Trio, ‘De augustijn<strong>en</strong> <strong>in</strong> G<strong>en</strong>t tijd<strong>en</strong>s de late middeleeuw<strong>en</strong> (tot ca. 1500)’, <strong>in</strong> Zev<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong> Augustijn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
kloostergeme<strong>en</strong>schap schrijft geschied<strong>en</strong>is, ed. Werner Grootaers (G<strong>en</strong>t, 1996), pp. 51-67 (p. 64).<br />
61<br />
Zie P. Trio, Volksreligie als spiegel van e<strong>en</strong> stedelijke sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g: de broederschapp<strong>en</strong> te G<strong>en</strong>t <strong>in</strong> de late<br />
middeleeuw<strong>en</strong> , Symbolae Facultatis litterarum et philosophiae Lovani<strong>en</strong>sis, Series B, 1 (Leuv<strong>en</strong>, 1993) (met<br />
verdere literatuur).<br />
62<br />
Grevet, ‘L’élection’, pp. 353-60.<br />
63<br />
Op de familieband<strong>en</strong> wees Huyghebaert, Les docum<strong>en</strong>ts, p. 65.<br />
64<br />
Van Kan, ‘“Om de zalicheyt”‘, 15-17, met verwijz<strong>in</strong>g naar andere voorbeeld<strong>en</strong> <strong>in</strong> Holland buit<strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag.<br />
Twee <strong>in</strong>teressante, meer rec<strong>en</strong>te detailstudies zijn M. Van Baarsel, ‘De memoriemeesters van de Pieterskerk’,<br />
Jaarboekje voor geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> oudheidkunde van Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong>, 74 (1982), pp. 25-55 voor Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
P. Declerck, ‘Commuun <strong>en</strong> Zev<strong>en</strong> Getijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Brugse parochiekerk<strong>en</strong>’, Handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het G<strong>en</strong>ootschap voor<br />
geschied<strong>en</strong>is te Brugge, 108 (1971), pp. 117-73 voor Brugge (alhoewel hier meer <strong>in</strong>stitutioneel). Meer algeme<strong>en</strong><br />
is het themanummer van de Revue d’Histoire de l’Eglise de France, 93:230 (2007), dat volledig gewijd is aan<br />
dergelijke priestergeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
154
ije<strong>en</strong>gesprokkeld kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, is duidelijk op te mak<strong>en</strong> dat <strong>in</strong> de meeste grote<br />
parochiekerk<strong>en</strong> , zelfs landelijke, de priesters van e<strong>en</strong> bepaalde kerk, parochie of regio zich<br />
ver<strong>en</strong>igd<strong>en</strong> om vanuit hun organisatie de sticht<strong>in</strong>g van jaargetijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te<br />
kunn<strong>en</strong> accepter<strong>en</strong>. Sommige van die <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, zoals de cotidiane, het commuun van de<br />
zev<strong>en</strong> getijd<strong>en</strong> of het college van memoriemeesters, die ook belast war<strong>en</strong> met de uitvoer<strong>in</strong>g van<br />
de getijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> de parochiekerk, hadd<strong>en</strong> zelfs al anteced<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> de derti<strong>en</strong>de eeuw. Het<br />
voordeel van dergelijke organisaties was dat zij e<strong>en</strong> schare aan priesters ter beschikk<strong>in</strong>g<br />
hadd<strong>en</strong> om de di<strong>en</strong>st plechtig op te luister<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>tueel met gezang, wat <strong>in</strong> e<strong>en</strong> periode als<br />
de late middeleeuw<strong>en</strong> met haar zucht naar pracht <strong>en</strong> praal bijzonder goed gesmaakt werd.<br />
Hun belang als ontvangers <strong>en</strong> uitvoerders van jaargetijd<strong>en</strong> werd voor D<strong>en</strong> Haag overtuig<strong>en</strong>d<br />
aangetoond door Van Kan. 65<br />
6. BESLUIT<br />
In het onderzoek naar middeleeuwse jaargetijd<strong>en</strong>, dat op dit og<strong>en</strong>blik voor de Nederland<strong>en</strong><br />
nog maar <strong>in</strong> e<strong>en</strong> beg<strong>in</strong>stadium verkeert, di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> oog te hebb<strong>en</strong> voor geografische <strong>en</strong><br />
chronologische verschill<strong>en</strong>. Toch is er met het gebied buit<strong>en</strong> de Nederland<strong>en</strong>, ondanks <strong>en</strong>kele<br />
verschill<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> grote mate van gelijk<strong>en</strong>is vastgesteld. Vrij algeme<strong>en</strong> geldt dat naarmate de<br />
middeleeuw<strong>en</strong> vorderd<strong>en</strong>, de populariteit van e<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g to<strong>en</strong>am, althans tot<br />
omstreeks 1520. Vooral <strong>in</strong> de tweede helft van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw oef<strong>en</strong>de het jaargetijde <strong>in</strong> al<br />
zijn diversiteit zo e<strong>en</strong> grote aantrekk<strong>in</strong>gskracht uit dat welgestelde burgers zich grote moeite<br />
getroostt<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> jaargetijde te organiser<strong>en</strong> waarvan de uitvoer<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> waar massaspektakel<br />
bood. Dit uiterlijke vertoon had dus duidelijk e<strong>en</strong> sociale functie. Desondanks bleef het<br />
uitgangspunt om via e<strong>en</strong> jaargetijd<strong>en</strong>sticht<strong>in</strong>g zo veel mogelijk gebed<strong>en</strong> te verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
miss<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> vier<strong>en</strong>, zo plechtig mogelijk <strong>en</strong> met zo veel mogelijk priesters <strong>en</strong> andere<br />
aanwezig<strong>en</strong> . Het doel bij uitstek bleef immers het vermijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> al te lang verblijf <strong>in</strong> het<br />
vagevuur, terwijl m<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vele distributies naast e<strong>en</strong> bezorgdheid voor het eig<strong>en</strong> ziel<strong>en</strong>heil<br />
ook e<strong>en</strong> waarachtige vorm van naast<strong>en</strong>liefde voor de arme medem<strong>en</strong>s toonde.<br />
65<br />
Van Kan, ‘“Om de zalicheyt”‘, pp. 13-14.<br />
155
‘WANT BIJ DER SCRIFTURE SOE BLIVEN DIE DODE’. DE ROL EN DE VORM<br />
VAN DE COLLECTIEVE HERINNERING BIJ DE MODERNE DEVOTIE IN DE<br />
ZUIDELIJKE NEDERLANDEN<br />
Bas Diemel<br />
Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
Aspirant F.W.O.-Vlaander<strong>en</strong><br />
In de kroniek van het G<strong>en</strong>tse vrouw<strong>en</strong>klooster S<strong>in</strong>t-Agnes lez<strong>en</strong> we hoe alle zusters zich<br />
verzameld<strong>en</strong> rondom het sterfbed van hun prior<strong>in</strong> Janne up d<strong>en</strong> Bosch (†1486). 1 Wat volgt <strong>in</strong> de<br />
kroniek geeft ons de mogelijkheid ons als het ware ook rond het sterfbed van Janne te schar<strong>en</strong>.<br />
De laatste jar<strong>en</strong> was ze erg ziek geweest, waardoor ze vaak niet meer <strong>in</strong> staat was geweest om<br />
de mis bij te won<strong>en</strong>. Desondanks droeg ze haar ziekbed gehoorzaam <strong>en</strong> zonder klag<strong>en</strong>. To<strong>en</strong><br />
ze merkte dat de zusters groot verdriet hadd<strong>en</strong> om haar nader<strong>en</strong>d sterv<strong>en</strong>, vermaande ze h<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zei h<strong>en</strong> de less<strong>en</strong> te onthoud<strong>en</strong> die zij h<strong>en</strong> geleerd had. De verzamelde zusters wek<strong>en</strong> s<strong>in</strong>dsdi<strong>en</strong><br />
niet meer van haar zijde. Enkele dag<strong>en</strong> later overleed Janne <strong>in</strong> het bijzijn van de gehele<br />
geme<strong>en</strong>schap. Volg<strong>en</strong>s de kroniek was ze op haar doodsbed zo mooi dat ze eerder lev<strong>en</strong>d<br />
dan dood sche<strong>en</strong> te zijn. 2 Dit voorbeeld illustreert de wijze waarop b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het klooster de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de prior<strong>in</strong> vorm werd gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> aldus lev<strong>en</strong>d werd gehoud<strong>en</strong>. Het lev<strong>en</strong> van<br />
Janne up d<strong>en</strong> Bosch di<strong>en</strong>de de kom<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eraties tot navolg<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de beschrijv<strong>in</strong>g van haar<br />
voorbeeldige sterfbed paste hier<strong>in</strong>. De overled<strong>en</strong> zusters blev<strong>en</strong> immers deel uitmak<strong>en</strong> van<br />
de geme<strong>en</strong>schap. Hiermee werd er door de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g e<strong>en</strong> cont<strong>in</strong>uïteit gecreëerd<br />
tuss<strong>en</strong> het hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verled<strong>en</strong>.<br />
In deze bijdrage zal ik beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> dat er b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie, waartoe het<br />
G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Agnesklooster behoorde, meerdere groepscultur<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong> . Tuss<strong>en</strong> deze groepscultur<strong>en</strong> kan de rol <strong>en</strong> de vorm van de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<br />
verschill<strong>en</strong> . Mijn argum<strong>en</strong>tatie valt uite<strong>en</strong> <strong>in</strong> drie del<strong>en</strong>. Allereerst zal ik kort aandacht<br />
bested<strong>en</strong> aan de problematiek die sam<strong>en</strong>hangt met e<strong>en</strong> historisch-antropologische b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g<br />
waarbij b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de middeleeuwse maatschappij meerdere groepscultur<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> . Voor deze groep<strong>en</strong> speelt de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan het geme<strong>en</strong>schappelijke verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
creatie van e<strong>en</strong> cont<strong>in</strong>uïteit met dit verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol. In het tweede deel van mijn<br />
betoog ga ik daarom <strong>in</strong> op de rol van het schrift als materieel geheug<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap.<br />
1<br />
S<strong>in</strong>t-Truid<strong>en</strong>, Instituut voor Franciscaner Geschied<strong>en</strong>is, handschrift a 29: Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 48r-<br />
49r. Dr. Anne Bollmann (Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ruusbroecg<strong>en</strong>ootschap Antwerp<strong>en</strong>) bereidt mom<strong>en</strong>teel<br />
e<strong>en</strong> kritische editie van deze kroniek voor. In het vervolg zal naar deze tekst verwez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als Kroniek S<strong>in</strong>t-<br />
Agnesklooster gevolgd door de betreff<strong>en</strong>de folia.<br />
2<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 49r. Dit doet sterk d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan vergelijkbare voorbeeld<strong>en</strong> uit het hagiografisch<br />
discours, waarbij de perfect geconditioneerde staat van het lichaam (‘eerder lev<strong>en</strong>d dan dood’ <strong>in</strong> dit geval) gezi<strong>en</strong><br />
wordt als e<strong>en</strong> bewijs van heiligheid.<br />
157
De Duitse onderzoeker Nikolaus Staubach <strong>in</strong>troduceerde hiervoor de term ‘pragmatische<br />
Schriftlichkeit’, omdat hij terecht opmerkte dat de moderne devot<strong>en</strong> zeer doelgericht gebruik<br />
maakt<strong>en</strong> van het schrift om hun <strong>religieuze</strong> ideaal te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>. 3 Daarna zal ik<br />
kijk<strong>en</strong> naar de rol <strong>en</strong> de vorm van de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g bij de moderne devot<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
plaats van de dood daar<strong>in</strong>. Dit wil ik illustrer<strong>en</strong> aan de hand van e<strong>en</strong> drietal historiografische<br />
tekst<strong>en</strong> afkomstig uit geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Moderne Devotie <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>.<br />
Naast de al g<strong>en</strong>oemde kroniek van S<strong>in</strong>t-Agnes zijn dat de kroniek van het vrouw<strong>en</strong>klooster<br />
Bethanië te Mechel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is van het Brusselse mann<strong>en</strong>klooster Rooklooster. 4 In<br />
deze historiografische tekst<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hed<strong>en</strong>, verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> toekomst met elkaar verbond<strong>en</strong> op<br />
dat die gh<strong>en</strong>e die <strong>in</strong>d<strong>en</strong> beg<strong>in</strong>ne niet <strong>en</strong> waer<strong>en</strong> nu syn <strong>en</strong>de noch com<strong>en</strong> sull<strong>en</strong> doch k<strong>en</strong>nisse<br />
hebb<strong>en</strong> soud<strong>en</strong> vand<strong>en</strong> d<strong>in</strong>gh<strong>en</strong> voorschrev<strong>en</strong>. 5<br />
1. GROEPSCULTUREN IN DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN<br />
De Moderne Devotie heeft <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> geleid tot de sticht<strong>in</strong>g van<br />
verschill<strong>en</strong>de nieuwe geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot de opname <strong>en</strong> beïnvloed<strong>in</strong>g van al bestaande<br />
kloosters. Hoewel er voor deze regio veel <strong>en</strong> goed gerepertorieerde bronn<strong>en</strong> bestaan, zijn die<br />
tot nog toe relatief we<strong>in</strong>ig bestudeerd. Het onderzoek naar de laatmiddeleeuwse <strong>religieuze</strong><br />
hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g van de Moderne Devotie heeft zich tot nog toe voornamelijk gericht op<br />
de Noordelijke Nederland<strong>en</strong>. Dat was ook het geval <strong>in</strong> de studie van Le<strong>en</strong>dert Breure uit 1987<br />
naar de doodsbelev<strong>in</strong>g bij de moderne devot<strong>en</strong>. 6 Breure gebruikte de doodsbelev<strong>in</strong>g als<br />
<strong>in</strong>valshoek van waaruit hij het lev<strong>en</strong> van de moderne devot<strong>en</strong> <strong>in</strong> psychologisch opzicht<br />
bestudeerde om zo e<strong>en</strong> beter <strong>in</strong>zicht te krijg<strong>en</strong> <strong>in</strong> het functioner<strong>en</strong> van het <strong>religieuze</strong> ‘zelf’. 7<br />
Met behulp van geïnformatiseerde analysemodell<strong>en</strong> zocht Breure naar frequ<strong>en</strong>ties <strong>en</strong><br />
kwantificeerbare associaties van vroomheidsbegripp<strong>en</strong> <strong>in</strong> de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de<br />
moderne devot<strong>en</strong>. Zijn belangrijkste conclusie was dat de devot<strong>en</strong> constant bezig war<strong>en</strong> met het<br />
<strong>in</strong>pass<strong>en</strong> van het sterv<strong>en</strong> <strong>en</strong> de dood <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ideaalbeeld dat h<strong>en</strong> door de groep was opgelegd. 8<br />
De moderne devot<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperkte speelruimte voor het mak<strong>en</strong> van keuzes. Hun gedrag<br />
werd <strong>in</strong> grote mate bepaald door de sociale verhoud<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsrepertoires b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de<br />
groep. We zoud<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit geval dus kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> zeer sterke groepscultuur.<br />
De historisch-antropologische b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g waarbij er b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de middeleeuwse sam<strong>en</strong>lev<strong>in</strong>g<br />
verschill<strong>en</strong>de groepscultur<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, is b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de mediëvistiek tot nog toe<br />
voornamelijk toegepast voor de periode voor 1300. Rudi Künzel bijvoorbeeld maakte <strong>in</strong> zijn<br />
studie naar beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfbeeld<strong>en</strong> van middeleeuwse groep<strong>en</strong> gebruik van verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong><br />
3<br />
Nikolaus Staubach, ‘Pragmatische Schriftlichkeit im Bereich der Devotio moderna’, Frühmittelalterliche<br />
Studi<strong>en</strong>, 25 (1991), pp. 418-61.<br />
4<br />
Anecdota ex codicibus hagiographicis Iohannis Gielemans canonici regularis <strong>in</strong> Rubea Valle prope Bruxellas,<br />
ed. Albert Poncelet, Subsidia hagiographica, 3a (Brussel: Société des Bollandistes, 1895), pp. 109-97. Voortaan<br />
afgekort als Gielemans, Anecdota.<br />
5<br />
Mechel<strong>en</strong>, Stadsarchief, Oud Archief, Serie EE XXIX, <strong>in</strong>v.nr. 1: Kroniek Bethanië, 1432. Omdat het handschrift<br />
ge<strong>en</strong> foliër<strong>in</strong>g k<strong>en</strong>t, wordt hier volstaan met e<strong>en</strong> verwijz<strong>in</strong>g naar het jaar waaronder e<strong>en</strong> bepaald citaat <strong>in</strong> de<br />
kroniek van Bethanië is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
6<br />
Le<strong>en</strong>dert Breure, Doodsbelev<strong>in</strong>g <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>shoud<strong>in</strong>g. E<strong>en</strong> historisch-psychologische studie betreff<strong>en</strong>de de<br />
Moderne Devotie <strong>in</strong> het IJsselgebied <strong>in</strong> de 14 de <strong>en</strong> 15 e eeuw (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 1987).<br />
7<br />
De def<strong>in</strong>itie van het ‘zelf’ volg<strong>en</strong>s Breure: ‘de <strong>in</strong>terne, subjectieve constructie van regels, die geacht word<strong>en</strong><br />
de waarnem<strong>in</strong>g, het handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bewustzijn zo niet te stur<strong>en</strong> dan toch sterk te beïnvloed<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarvan het<br />
resultaat door de m<strong>en</strong>s onderk<strong>en</strong>d wordt als zijn eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit.’ Het zelfbeeld is de neerslag van deze id<strong>en</strong>titeit.<br />
Breure, Doodsbelev<strong>in</strong>g, pp. 39-40.<br />
8<br />
Breure, Doodsbelev<strong>in</strong>g, pp. 267-68.<br />
158
uit de zev<strong>en</strong>de tot de elfde eeuw. 9 Hij gebruikte het begrip groepscultuur om <strong>in</strong>zicht te krijg<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> de diversiteit <strong>in</strong> de culturele repertoires van deze periode. 10 Künzel def<strong>in</strong>ieert het begrip<br />
groepscultuur als het geheel aan cultuurvorm<strong>en</strong> dat karakteristiek is voor e<strong>en</strong> vast omlijnde<br />
groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. 11<br />
Zoals Marco Mostert <strong>in</strong> zijn artikel Lez<strong>en</strong>, schrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> geletterdheid uit 2002 stelde,<br />
pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> middeleeuwse groep<strong>en</strong> zich door, zoals hij dat noemt, e<strong>en</strong> ‘geformaliseerde<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk verled<strong>en</strong>.’ 12 Met andere woord<strong>en</strong>, de wijze waarop<br />
groep<strong>en</strong> <strong>in</strong> het verled<strong>en</strong> hun geschied<strong>en</strong>is aan het papier toe vertrouwd<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> reflectie van<br />
hun zelfbeeld <strong>en</strong> dus van hun id<strong>en</strong>titeit. De manier waarop dit gebeurt, <strong>en</strong> de vorm waar<strong>in</strong><br />
de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g uite<strong>in</strong>delijk gegot<strong>en</strong> wordt, is verschill<strong>en</strong>d naargelang de sociale<br />
groep<strong>en</strong> van elkaar verschill<strong>en</strong>. 13 Ook b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie, die tot nog toe vooral<br />
bestudeerd is als één geheel, moet<strong>en</strong> er meerdere groep<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t<br />
onderzoek heeft immers aangetoond dat we b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie oog moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
voor verschill<strong>en</strong>de regionale, g<strong>en</strong>der of ordegebond<strong>en</strong> <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. 14 Door te kijk<strong>en</strong> naar de<br />
collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g, <strong>en</strong> de wijze waarop het verled<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd werd, is het mogelijk<br />
om b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> op het eerste gezicht homog<strong>en</strong>e groep kloosters meerdere groepscultur<strong>en</strong> af te<br />
lijn<strong>en</strong>.<br />
In de loop van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw groeide het aantal vrouw<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> dat<br />
aansluit<strong>in</strong>g zocht bij het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim. Dit legde <strong>in</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate e<strong>en</strong><br />
personele druk op de W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>kloosters. Deze war<strong>en</strong> immers belast met de<br />
pastorale <strong>en</strong> sacram<strong>en</strong>tele zorg voor de zusters. Elk vrouw<strong>en</strong>klooster kreeg e<strong>en</strong> rector of<br />
biechtvader <strong>en</strong> vaak ook e<strong>en</strong> socius <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele lek<strong>en</strong>broeders toegewez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> (nabijgeleg<strong>en</strong>)<br />
mann<strong>en</strong>klooster. 15 Hierdoor ontstond<strong>en</strong> er kle<strong>in</strong>e, vaak regionale netwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> verband<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Hierbij spel<strong>en</strong> de biechtvaders e<strong>en</strong> belangrijke rol<br />
als culturele tuss<strong>en</strong>person<strong>en</strong>. 16 We sprek<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit verband over culturele circuits waar<strong>in</strong> er<br />
<strong>in</strong>teractie bestaat tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong>, omdat deze aan bepaalde gedragsvorm<strong>en</strong><br />
dezelfde betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 17 Dit impliceert niet alle<strong>en</strong> personele contact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, maar ook e<strong>en</strong> uitwissel<strong>in</strong>g <strong>en</strong> overdracht van tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> ideeën. Tuss<strong>en</strong> het<br />
Brusselse Rooklooster <strong>en</strong> de twee vrouw<strong>en</strong>kloosters Bethanië <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-Agnes bestond<strong>en</strong> er<br />
nauwe contact<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> omdat ze alle drie behoord<strong>en</strong> tot de Moderne Devotie, maar<br />
vooral ook omdat het Rooklooster gedur<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong>de period<strong>en</strong> belast was met de zielzorg<br />
voor de twee vrouw<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t concreet dat broeders uit het Rooklooster<br />
als rector<strong>en</strong> of biechtvaders gedi<strong>en</strong>d hebb<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vrouw<strong>en</strong>kloosters. De <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sieve contact<strong>en</strong><br />
9<br />
Rudi Künzel, Beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfbeeld<strong>en</strong> van middeleeuwse m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Historisch-antropologische studies over<br />
groepscultur<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>, 7 de -13 de eeuw (Nijmeg<strong>en</strong>: SUN, 1997).<br />
10<br />
Künzel, Beeld<strong>en</strong>, p. 257.<br />
11<br />
Künzel, Beeld<strong>en</strong>, p. 21.<br />
12<br />
Marco Mostert, ‘Lez<strong>en</strong>, schrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> geletterdheid: Communicatie, verschriftelijk<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de sociale geschied<strong>en</strong>is<br />
van de Middeleeuw<strong>en</strong>’, Tijdschrift voor sociale geschied<strong>en</strong>is, 28, no. 2 (2002), pp. 203-21 (p. 204).<br />
13<br />
Zie de verschill<strong>en</strong>de bijdrag<strong>en</strong> <strong>in</strong>: Astrid Erll, Ansgar Nünn<strong>in</strong>g, and Sara B. Young, Cultural Memory Studies:<br />
An International and Interdiscipl<strong>in</strong>ary Handbook, Media and Cultural Memory (Berlijn; New York: Walter de<br />
Gruyter, 2008).<br />
14<br />
Zie bijvoorbeeld: Hildo van Eng<strong>en</strong>, De derde orde van S<strong>in</strong>t-Franciscus <strong>in</strong> het middeleeuwse bisdom Utrecht.<br />
E<strong>en</strong> bijdrage tot de <strong>in</strong>stitutionele geschied<strong>en</strong>is van de Moderne Devotie (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 2006).<br />
15<br />
Rudolphus Theodorus Maria van Dijk, ‘Het vrouw<strong>en</strong>klooster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn historische context. Bijdrage<br />
aan de geschied<strong>en</strong>is van de <strong>religieuze</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Moderne Devotie’, <strong>in</strong> Het ootmoedig fundam<strong>en</strong>t van<br />
Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. Zeshonderd jaar Maria <strong>en</strong> S<strong>in</strong>t-Agnesklooster 1400-2000, ed. Wybr<strong>en</strong> Scheepsma (Kamp<strong>en</strong>:<br />
IJsselacademie, 2002), pp. 15-39 (p. 28).<br />
16<br />
Michel Vovelle, ‘Culturele tuss<strong>en</strong>person<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> M<strong>en</strong>taliteitsgeschied<strong>en</strong>is. Essays over leef- <strong>en</strong> beeldwereld, ed.<br />
Michel Vovelle (Nijmeg<strong>en</strong>: SUN, 1985), pp. 126-41.<br />
159
tuss<strong>en</strong> deze geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> implicer<strong>en</strong> dat er <strong>in</strong> de wijze waarop het verled<strong>en</strong> vorm werd<br />
gegev<strong>en</strong> grote overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bestaan. Alvor<strong>en</strong>s we hierop nader <strong>in</strong>gaan,<br />
zull<strong>en</strong> we eerst kijk<strong>en</strong> naar de rol van het schrift als materieel geheug<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap.<br />
2. HET SCHRIFT ALS MATERIEEL GEHEUGEN<br />
In 1486 gaf de prior<strong>in</strong> van het klooster Bethanië bij Mechel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zuster opdracht om de<br />
geschied<strong>en</strong>is van het conv<strong>en</strong>t te schrijv<strong>en</strong>. 18 Dit vrouw<strong>en</strong>klooster was rond 1420 gesticht door<br />
de rijke weduwe Maria van Boutershem. Enkele jar<strong>en</strong> later trad Bethanië toe tot het Kapittel<br />
van W<strong>in</strong>desheim. Als eerste prior<strong>in</strong> werd Liesbeth van Tiel uit Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, het ‘moeder-<br />
klooster’ van de Moderne Devotie, aangesteld. Sam<strong>en</strong> met Janne van Diest, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
afkomstig was uit dit klooster, werd zij geacht de Mechelse zusters te onderricht<strong>en</strong> <strong>in</strong> het<br />
kloosterlijke lev<strong>en</strong>. 19 Dat dit ge<strong>en</strong> onverdeeld succes was, kunn<strong>en</strong> we opmak<strong>en</strong> uit het<br />
zusterboek van Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel van de Mechelse zusters vond dat Liesbeth veel te str<strong>en</strong>g<br />
optrad <strong>en</strong> liet dit ook duidelijk blijk<strong>en</strong>. 20 De <strong>religieuze</strong> str<strong>en</strong>gheid die de zusters <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong><br />
voorstond<strong>en</strong>, was voor de Mechelse zusters k<strong>en</strong>nelijk niet het ideaal waarnaar zij wild<strong>en</strong><br />
strev<strong>en</strong> . Uit de kroniek van Bethanië komt e<strong>en</strong> veel positiever beeld over deze periode naar<br />
vor<strong>en</strong>. Liesbeth van Tiel wordt uitvoerig geprez<strong>en</strong> <strong>en</strong> er is nerg<strong>en</strong>s sprake van <strong>en</strong>ige onrust<br />
b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het conv<strong>en</strong>t. Wybr<strong>en</strong> Scheepsma merkte hierover op dat we hier stuit<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
belangrijk m<strong>en</strong>taliteitsverschil tuss<strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere W<strong>in</strong>desheimer vrouw<strong>en</strong>kloosters,<br />
<strong>in</strong> dit geval Bethanië. 21 Dat het prioraat van Liesbeth van Tiel volg<strong>en</strong>s de kroniek van Bethanië<br />
rimpelloos verlop<strong>en</strong> is, roept uiteraard vrag<strong>en</strong> op. Dit zou volg<strong>en</strong>s mij verklaard kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> uit het doel waarvoor de kroniek van het Mechelse zusterhuis is opgesteld, namelijk<br />
om <strong>en</strong>erzijds, zoals we hieronder zull<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>, de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan het verled<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d te<br />
houd<strong>en</strong> , maar vooral ook om de geme<strong>en</strong>schap c<strong>en</strong>traal te stell<strong>en</strong>. Doorhe<strong>en</strong> de tekst word<strong>en</strong> de<br />
verschill<strong>en</strong>de prior<strong>in</strong>n<strong>en</strong> dan ook vooral geprez<strong>en</strong> om hun verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> voor de geme<strong>en</strong>schap,<br />
<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> hun <strong>in</strong>dividuele geestelijke prestaties veel m<strong>in</strong>der naar vor<strong>en</strong>. Of is het feit dat de<br />
kroniek pas zestig jaar na dato is opgesteld er de oorzaak van dat met het verstrijk<strong>en</strong> van de tijd<br />
ook de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de eerste prior<strong>in</strong> milder is geword<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> derde red<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> zijn,<br />
dat m<strong>en</strong> <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> bewust de Mechelse zusters <strong>in</strong> e<strong>en</strong> bepaald daglicht heeft will<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>,<br />
om zo nog e<strong>en</strong>s extra hun eig<strong>en</strong> religiositeit te onderstrep<strong>en</strong>. In zijn studie naar koorvrouw<strong>en</strong><br />
van W<strong>in</strong>desheim <strong>en</strong> hun <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> gaf Scheepsma al e<strong>en</strong> eerste aanzet tot e<strong>en</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
van de verschill<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong>kloosters b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie. Dergelijk comparatief<br />
onderzoek kan ons meer <strong>in</strong>zicht verschaff<strong>en</strong> <strong>in</strong> de verhoud<strong>in</strong>g<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
17<br />
Gerard Rooijakkers, ‘Operer<strong>en</strong> op het snijpunt van cultur<strong>en</strong>: Middelaars <strong>en</strong> media <strong>in</strong> Zuid-Nederland’, <strong>in</strong><br />
Cultuur <strong>en</strong> maatschappij <strong>in</strong> Nederland (1500-1850). E<strong>en</strong> historisch-antropologisch perspectief, ed. Peter te<br />
Boekhorst, Peter Burke <strong>en</strong> Willem Frijhoff (Meppel: Boom, 1992), pp. 245-83 (pp. 245-51).<br />
18<br />
De kroniek van het vrouw<strong>en</strong>klooster Bethanië beschrijft de periode van 1421 tot 1765. De tekst beslaat drie<br />
band<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> bewaard <strong>in</strong> het stadsarchief van Mechel<strong>en</strong> onder de signatur<strong>en</strong>: Mechel<strong>en</strong>, Stadsarchief, Oud<br />
Archief, Serie EE XXIV, EEXXIX/1 <strong>en</strong> EE XXIX/2. De oorspronkelijke middeleeuwse band is helaas niet<br />
bewaard geblev<strong>en</strong>. Deze tekst is waarschijnlijk rond 1580 overgeschrev<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere codex (het huidige<br />
XXIX/1), dat nu de geschied<strong>en</strong>is behandelt tot 1580.<br />
19<br />
Ernest Persoons, ‘Domus Beatae Mariae <strong>in</strong> Bethania prope Mechl<strong>in</strong>iam (Bethanië, Mechel<strong>en</strong>)’, <strong>in</strong> Monasticon<br />
W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se. Teil 1: Belgiën, ed. Wilhelm Kohl, Ernest Persoons <strong>en</strong> Anton Gerardus Weiler, Archief-<strong>en</strong><br />
Bibliotheekwez<strong>en</strong> <strong>in</strong> België, extranummer 16 (Brussel, 1976), pp. 212-21.<br />
20<br />
D.A. Br<strong>in</strong>ker<strong>in</strong>k, ed., Van d<strong>en</strong> doechd<strong>en</strong> der vuriger <strong>en</strong>de stichtiger suster<strong>en</strong> van Diep<strong>en</strong> ve<strong>en</strong> [Handschrift D]<br />
(Leid<strong>en</strong>: Sijthoff, 1904), p. 304.<br />
160
E<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e zestig jaar na de opricht<strong>in</strong>g van het klooster Bethanië was er <strong>in</strong> 1486 e<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nelijke behoefte ontstaan om het verled<strong>en</strong> op te tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> zo te bewar<strong>en</strong>. Dit was niet<br />
alle<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>st, maar ook noodzakelijk, want:<br />
die voorled<strong>en</strong> d<strong>in</strong>gh<strong>en</strong> waer<strong>en</strong> veel <strong>en</strong>de seer verduystert overmidts lanckheyt der tyt<br />
eerm<strong>en</strong> begonste <strong>en</strong>de dat veel persoon<strong>en</strong> waer<strong>en</strong> gestorv<strong>en</strong>. 22<br />
B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap als Bethanië speelde de mondel<strong>in</strong>ge overlever<strong>in</strong>g e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol <strong>in</strong> de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g. Anne Bollmann spreekt <strong>in</strong> dit verband over de rol<br />
van het conv<strong>en</strong>t als communicatieruimte. Het mondel<strong>in</strong>g doorgev<strong>en</strong> van gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
belev<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> versterkte niet alle<strong>en</strong> het groepsgevoel, maar maakte de zusters tegelijkertijd<br />
bewust van hun collectieve id<strong>en</strong>titeit. 23 Met het overlijd<strong>en</strong> van de eerste zusters dreigde het<br />
vermog<strong>en</strong> om <strong>in</strong>dividuele feit<strong>en</strong> op te hal<strong>en</strong>, verlor<strong>en</strong> te gaan. Volg<strong>en</strong>s de Duitse egyptoloog<br />
<strong>en</strong> cultuurhistoricus Jan Assmann treedt dit verschijnsel op als er na drie g<strong>en</strong>eraties e<strong>en</strong><br />
discont<strong>in</strong>uïteit ontstaat <strong>in</strong> de mondel<strong>in</strong>ge cultuuroverdracht als gevolg van het overlijd<strong>en</strong> van<br />
de oudste groepsled<strong>en</strong>. 24 Door de geschied<strong>en</strong>is van de groep op schrift te stell<strong>en</strong>, was het<br />
mogelijk dat toekomstige g<strong>en</strong>eraties k<strong>en</strong>nis kond<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> van het verled<strong>en</strong>.<br />
De kroniek van Bethanië k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> annalistische structuur waar<strong>in</strong> per jaar volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vaste<br />
volgorde de belangrijkste gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zijn opgetek<strong>en</strong>d. Dit zijn op het eerste gezicht vooral<br />
mededel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van adm<strong>in</strong>istratieve aard; allereerst staat er per jaar opgetek<strong>en</strong>d onder wi<strong>en</strong>s<br />
commissariaat Bethanië viel. 25 In 1433 werd de prior van Rooklooster door het G<strong>en</strong>eraal<br />
Kapittel van W<strong>in</strong>desheim belast met de zielzorg (cura monialium) voor de zusters van Bethanië.<br />
Voor de dagelijkse gang van zak<strong>en</strong> <strong>in</strong> de vrouw<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap was de rector verantwoordelijk.<br />
De rector werd aangesteld door de prior van het Rooklooster <strong>en</strong> was <strong>in</strong> de meeste gevall<strong>en</strong> ook<br />
afkomstig uit dit klooster. In 1445 g<strong>in</strong>g het commissariaat over van het Rooklooster naar<br />
het W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>klooster T<strong>en</strong> Troon bij Grobb<strong>en</strong>donk, omdat die van rood<strong>en</strong>dale<br />
[=Rooklooster] onwillich werd<strong>en</strong> <strong>en</strong>de het viel h<strong>en</strong> te lastich dat utsett<strong>en</strong> haerder brueder<strong>en</strong>. 26<br />
Daarna volg<strong>en</strong> dan de nam<strong>en</strong> van de rector <strong>en</strong> de prior<strong>in</strong>. T<strong>en</strong> slotte staan per jaar de nieuwe<br />
<strong>in</strong>kled<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> professies vermeld, waarna er vermeld wordt wie er dat jaar zijn gestorv<strong>en</strong>.<br />
Van de overled<strong>en</strong> zuster wordt beschrev<strong>en</strong> hoe lang zij <strong>in</strong>d<strong>en</strong> religie hadde gheweest <strong>en</strong> de<br />
hoeveelste dode zij was s<strong>in</strong>ds de sticht<strong>in</strong>g van het klooster. De omgang met de dood heeft<br />
hier e<strong>en</strong> haast adm<strong>in</strong>istratief karakter, waarbij de uniformiteit van de optek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> de<br />
overhand krijgt bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> persoonlijke lev<strong>en</strong>sschets van de overled<strong>en</strong>e. Alle<strong>en</strong> wanneer er e<strong>en</strong><br />
gewaardeerd lid van de geme<strong>en</strong>schap die zich uit hoofde van haar functie verdi<strong>en</strong>stelijk heeft<br />
gemaakt voor het klooster, komt te overlijd<strong>en</strong> volgt er e<strong>en</strong> uitgebreidere lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g.<br />
Hier<strong>in</strong> ligt het acc<strong>en</strong>t vooral op de materiële verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van de overled<strong>en</strong>e.<br />
21<br />
Wybr<strong>en</strong> Scheepsma, Deemoed <strong>en</strong> devotie. De koorvrouw<strong>en</strong> van W<strong>in</strong>desheim <strong>en</strong> hun <strong>geschrift</strong><strong>en</strong> (Amsterdam:<br />
Prometheus, 1997), p. 148.<br />
22<br />
Kroniek Bethanië, 1486.<br />
23<br />
Anne Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong> und Frau<strong>en</strong>literatur <strong>in</strong> der Devotio moderna. Volkssprachige Schwesternbücher<br />
<strong>in</strong> literarhistorischer Perspektive (Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 2004), pp. 223-28.<br />
24<br />
Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Er<strong>in</strong>nerung und politische Id<strong>en</strong>tität <strong>in</strong> früh<strong>en</strong> Hochkultur<strong>en</strong><br />
(Münch<strong>en</strong>: F<strong>in</strong>k, 1992), p. 50. Assmann noemt deze vorm van mondel<strong>in</strong>ge her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g ‘G<strong>en</strong>erationsgedächtnis’.<br />
Zie ook de bijdrage van Anne Bollmann <strong>in</strong> deze bundel.<br />
25<br />
Rudolphus Theodorus Maria van Dijk, De constituties der W<strong>in</strong>desheimse vrouw<strong>en</strong>kloosters voor 1559: bijdrage<br />
tot de <strong>in</strong>stitutionele geschied<strong>en</strong>is van het kapittel van W<strong>in</strong>desheim, 2 del<strong>en</strong> (Nijmeg<strong>en</strong>: Katholieke Universiteit<br />
Nijmeg<strong>en</strong>. C<strong>en</strong>trum voor Middeleeuwse Studies, 1986), pp. 87-88.<br />
26<br />
Kroniek Bethanië, 1445.<br />
161
Ook <strong>in</strong> de kroniek van het S<strong>in</strong>t-Agnesklooster v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we geëxpliciteerd dat het schrift moest<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> als materieel geheug<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap. S<strong>in</strong>t-Agnes was <strong>in</strong> 1434 gesticht vanuit het<br />
nabijgeleg<strong>en</strong> zusterhuis Sion te Oud<strong>en</strong>aarde. 27 Met behulp van <strong>en</strong>kele vooraanstaande lek<strong>en</strong><br />
vestigd<strong>en</strong> de zusters zich <strong>in</strong> G<strong>en</strong>t aan de huidige L<strong>in</strong>delei. Tw<strong>in</strong>tig jaar later <strong>in</strong> 1454 nam<strong>en</strong><br />
de zusters, die tot dan toe als zusters van het gem<strong>en</strong>e lev<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> geleefd, de regel van<br />
August<strong>in</strong>us aan. Twee zusters uit het Leuv<strong>en</strong>se regulariss<strong>en</strong>klooster S<strong>in</strong>t-Ursula werd<strong>en</strong><br />
aangesteld als eerste mater <strong>en</strong> als leermeesteres van de jonger<strong>en</strong>. 28 Hoewel S<strong>in</strong>t-Agnes nooit<br />
officieel aangeslot<strong>en</strong> was bij het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim – <strong>in</strong> 1436 immers verbood paus<br />
Eug<strong>en</strong>ius IV het kapittel nog nieuwe vrouw<strong>en</strong>kloosters op te nem<strong>en</strong> – had het klooster wel<br />
rector<strong>en</strong> <strong>en</strong> biechtvaders uit W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>kloosters. Als visitator<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de prior<br />
van het W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>klooster Onze Lieve Vrouw t<strong>en</strong> Walle te Elsegem <strong>en</strong> de dek<strong>en</strong><br />
van de christ<strong>en</strong>heid van G<strong>en</strong>t aangesteld. 29 Deze b<strong>en</strong>oemd<strong>en</strong> op hun beurt de rector<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
biechtvaders . Vaak war<strong>en</strong> dit broeders uit Elsegem, maar <strong>in</strong> de kroniek kom<strong>en</strong> we ook rector<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> uit het Brabantse regulier<strong>en</strong>klooster Zev<strong>en</strong>borr<strong>en</strong> <strong>en</strong> uit het Rooklooster.<br />
De kroniek van het vrouw<strong>en</strong>klooster S<strong>in</strong>t-Agnes bestaat uit twee verschill<strong>en</strong>de del<strong>en</strong>.<br />
Allereerst beschrijft Jan Bell<strong>en</strong>s (†1483), die tuss<strong>en</strong> 1458-1460 <strong>en</strong> nogmaals tuss<strong>en</strong> 1470-1475<br />
rector was <strong>in</strong> S<strong>in</strong>t- Agnes, <strong>in</strong> e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>d verhaal de geschied<strong>en</strong>is van de sticht<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de<br />
eerste jar<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap. 30 Dit eerste gedeelte ademt de sfeer uit van e<strong>en</strong> traditionele<br />
kloosterkroniek. Bell<strong>en</strong>s beg<strong>in</strong>t zijn tekst over de geschied<strong>en</strong>is van het G<strong>en</strong>tse vrouw<strong>en</strong> -<br />
klooster met de lezer te wijz<strong>en</strong> op de kortheid <strong>en</strong> de vluchtigheid van het aardse lev<strong>en</strong>.<br />
Mede daarom, aldus Bell<strong>en</strong>s, moet<strong>en</strong> we dikwijls het verled<strong>en</strong> overd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> de<br />
werk<strong>en</strong> van onze voorouders na te volg<strong>en</strong>. Het schrift speelt hierbij volg<strong>en</strong>s hem e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol, want:<br />
Soe eist alle<strong>en</strong>e die scrifture die de k<strong>en</strong>nisse van voerled<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>in</strong>gh<strong>en</strong> <strong>in</strong> der m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong><br />
hert<strong>en</strong> eewich maect <strong>en</strong>de nemmermeer <strong>en</strong> laet verouder<strong>en</strong>. 31<br />
Sterker nog:<br />
Want bij der scriftur<strong>en</strong> soe bliv<strong>en</strong> die doode, dat wonderlic ludet altoes lev<strong>en</strong>de <strong>en</strong>de die<br />
voerled<strong>en</strong>e d<strong>in</strong>gh<strong>en</strong> bliv<strong>en</strong> altoes als tegh<strong>en</strong>woerdich. 32<br />
Dat er groot belang werd gehecht aan het schrift als materieel geheug<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap<br />
blijkt ook uit de aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g die we op het eerste blad van de kroniek aantreff<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de G<strong>en</strong>tse<br />
zusters <strong>in</strong> 1578 als gevolg van godsdi<strong>en</strong>sttwist<strong>en</strong> – <strong>in</strong> dat jaar werd te G<strong>en</strong>t de Calv<strong>in</strong>istische<br />
Republiek gesticht – gedwong<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de stad te ontvlucht<strong>en</strong>, gaf de to<strong>en</strong>malige prior<strong>in</strong><br />
27<br />
Jean Gooss<strong>en</strong>s, Paul Trio <strong>en</strong> Erik van M<strong>in</strong>groot, ‘Prieuré de Sa<strong>in</strong>te-Agnès à Gand’, <strong>in</strong> Monasticon Belge. Tome<br />
7: Prov<strong>in</strong>ce de Flandre Ori<strong>en</strong>tale. Quatrième volume, ed. Léon-Ernest Halk<strong>in</strong> et al. (Luik, 1984), pp. 799-828.<br />
28<br />
Over dit Leuv<strong>en</strong>se vrouw<strong>en</strong>klooster van reguliere kanunnikess<strong>en</strong>, ook wel g<strong>en</strong>oemd ‘ter elfdus<strong>en</strong>tich maechd<strong>en</strong>’,<br />
zie: Ernest Persoons, ‘Prieuré de Sa<strong>in</strong>te-Ursule à Louva<strong>in</strong>’, <strong>in</strong> Monasticon Belge. Tome 4: Prov<strong>in</strong>ce de<br />
Brabant. C<strong>in</strong>quième volume, ed. Ursmer Berlière et al. (Luik, 1971), pp. 1323-32.<br />
29<br />
Erik van M<strong>in</strong>groot, ‘Domus Beatae Mariae de Vallo <strong>in</strong> Elseghem (O.L.Vrouw t<strong>en</strong> Walle, Elsegem)’, <strong>in</strong><br />
Monasticon W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se. Teil 1: Belgiën, pp. 84-107 (pp. 104-05).<br />
30<br />
Bell<strong>en</strong>s was tuss<strong>en</strong> 1450-1458 prior van het W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>klooster Bois-Seigneur-Isaac bij Opha<strong>in</strong>,<br />
daarna was hij gedur<strong>en</strong>de twee period<strong>en</strong> rector <strong>in</strong> het S<strong>in</strong>t-Agnesklooster; hij overleed <strong>in</strong> 1483 als rector van het<br />
regulariss<strong>en</strong>klooster Ter Elze <strong>in</strong> Zichem. Zie databank The Narrative Sources from the Medieval Low Countries<br />
(G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong>, Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1996-2004 – www.narrative-sources.be), record J184.<br />
31<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 1v.<br />
32<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 2r.<br />
162
Hel<strong>en</strong>a de Montmor<strong>en</strong>cy de kroniek <strong>in</strong> bewar<strong>in</strong>g aan Jan Cocquut. 33 De kroniek, <strong>en</strong> dus de<br />
her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g , moest <strong>in</strong> veiligheid gebracht word<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewaard blijv<strong>en</strong> voor toekom<strong>en</strong>de<br />
g<strong>en</strong>eraties.<br />
Het tweede deel van de kroniek van S<strong>in</strong>t-Agnes bevat lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van alle zusters,<br />
chronologisch geord<strong>en</strong>d naar hun overlijd<strong>en</strong>. Deze korte biografieën zijn geschrev<strong>en</strong> door twee<br />
zusters; Wouburch van Thorout <strong>en</strong> e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de zuster. Dit gedeelte vertoont qua vorm e<strong>en</strong><br />
grote verwantschap met de Noord-Nederlandse zusterboek<strong>en</strong>. 34 De bek<strong>en</strong>dste voorbeeld<strong>en</strong> van<br />
dit type tekst<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (vitae) zijn opgetek<strong>en</strong>d van de overled<strong>en</strong><br />
zusters uit één bepaalde geme<strong>en</strong>schap, zijn de zusterboek<strong>en</strong> uit het vrouw<strong>en</strong>klooster<br />
Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> <strong>en</strong> het zusterhuis te Dev<strong>en</strong>ter. Het doel van deze vitae was het opwekk<strong>en</strong> tot<br />
deugdzaamheid (para<strong>en</strong>ese); de voorbeeldige lev<strong>en</strong>s van de overled<strong>en</strong> medezusters moest<strong>en</strong> tot<br />
navolg<strong>in</strong>g leid<strong>en</strong>. 35 Hoewel S<strong>in</strong>t-Agnes ge<strong>en</strong> lid was van het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim, koz<strong>en</strong><br />
de zusters toch voor het literaire g<strong>en</strong>re dat zich voornamelijk conc<strong>en</strong>treerde <strong>in</strong> de kernregio van<br />
de Moderne Devotie <strong>in</strong> de Noordelijke Nederland<strong>en</strong>.<br />
In de Latijnse kroniek van het Brusselse mann<strong>en</strong>klooster Rooklooster, het Primordiale<br />
monasterii canonicorum regularium Rubeae Vallis <strong>in</strong> Zonia, lez<strong>en</strong> we <strong>in</strong> de proloog ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
dat het belangrijk is om de woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> dad<strong>en</strong> van de overled<strong>en</strong><strong>en</strong> op te tek<strong>en</strong><strong>en</strong>. 36 Niet alle<strong>en</strong><br />
om te voorkom<strong>en</strong> dat de verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van de voorvader<strong>en</strong> met de tijd verget<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>,<br />
maar vooral om de <strong>religieuze</strong> geïnspireerdheid die de beg<strong>in</strong>periode gek<strong>en</strong>merkt had te do<strong>en</strong><br />
voortlev<strong>en</strong>. Toekomstige g<strong>en</strong>eraties moest<strong>en</strong> luister<strong>en</strong> naar wat hun patres h<strong>en</strong> te vertell<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> . 37 Het Rooklooster was rond het midd<strong>en</strong> van de veerti<strong>en</strong>de eeuw gegroeid vanuit e<strong>en</strong><br />
kluiz<strong>en</strong>aarsgeme<strong>en</strong>schap <strong>in</strong> het Zoniënwoud bij Brussel. In 1412 trad het net als <strong>en</strong>kele<br />
andere Brabantse regulier<strong>en</strong>kloosters (Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, Kors<strong>en</strong>donk bij Turnhout <strong>en</strong> Bethlehem<br />
bij Leuv<strong>en</strong>) toe tot het Kapittel van W<strong>in</strong>desheim. 38 In de vijfti<strong>en</strong>de eeuw groeide dit mann<strong>en</strong>klooster<br />
uit tot één van de belangrijkste, <strong>in</strong>tellectuele c<strong>en</strong>tra van de Moderne Devotie <strong>in</strong> de<br />
gehele Nederland<strong>en</strong>. Johannes Gielemans (1427-1487), regulier kanunnik te Rooklooster,<br />
begon met het schrijv<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van zijn eig<strong>en</strong> klooster rond 1460. Voor de<br />
bibliotheek van het Rooklooster was hij ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeer bedrijvig als kopiist. Hiernaast schreef<br />
Gielemans verschill<strong>en</strong>de historiografische <strong>en</strong> vooral hagiografische tekst<strong>en</strong>. Zijn grootste<br />
bek<strong>en</strong>dheid verwierf hij als auteur van <strong>en</strong>kele grote verzamelhandschrift<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> hij de lev<strong>en</strong>s<br />
van voornamelijk Brabantse heilig<strong>en</strong> beschreef. 39 Het Primordiale monasterii Rubeae Vallis<br />
bestaat uit twee del<strong>en</strong>: <strong>in</strong> deel één behandelt Gielemans de sticht<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de eerste jar<strong>en</strong> van het<br />
Rooklooster <strong>en</strong> <strong>in</strong> deel twee de geschied<strong>en</strong>is van de reguliere kanunnik<strong>en</strong> (de <strong>in</strong>itio ac<br />
propagatione ord<strong>in</strong>is et capituli nostri). Gielemans plaatst de geschied<strong>en</strong>is van het Rooklooster<br />
<strong>en</strong> van de Moderne Devotie <strong>in</strong> e<strong>en</strong> groter <strong>in</strong>stitutioneel kader. De oorsprong van de Moderne<br />
33<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, eerste vrije schutblad. Over deze Jan Cocquut ontbreekt vooralsnog verdere<br />
<strong>in</strong>formatie . Hij behoorde mogelijk tot de G<strong>en</strong>tse m<strong>in</strong>derbroeders. Hopelijk kan verder onderzoek meer aan het<br />
licht br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> over deze persoon <strong>en</strong> over zijn relatie tot het S<strong>in</strong>t-Agnesklooster.<br />
34<br />
Over het g<strong>en</strong>re van zusterboek<strong>en</strong>, zie: Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>.<br />
35<br />
Wybr<strong>en</strong> Scheepsma, ‘Zusterboek<strong>en</strong>. Bijzondere bronn<strong>en</strong> voor de Moderne Devotie’, <strong>in</strong> Het zaad der<br />
Middeleeuw<strong>en</strong>. Jaarboek voor vrouw<strong>en</strong>geschied<strong>en</strong>is ed. Corrie van Eijl et al. (Amsterdam: Sticht<strong>in</strong>g Beheer IISG,<br />
1996), pp. 153-70 (p. 165).<br />
36<br />
Aloysia Jostes, Die Historisierung der Devotio moderna im 15. und 16. Jahrhundert. Verbandsbewußtse<strong>in</strong> und<br />
Selbstverständnis <strong>in</strong> der W<strong>in</strong>desheimer Kongregation (Onuitgegev<strong>en</strong> proefschrift, Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>,<br />
2008), pp. 314.<br />
37<br />
Gielemans, Anecdota, p. 112.<br />
38<br />
Maurits Smeyers, ‘Domus sancti Pauli <strong>in</strong> Rubeavalle (Rooklooster, Oudergem)’, <strong>in</strong> Monasticon<br />
W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se. Teil 1: Belgiën, pp. 108-30.<br />
39<br />
Véronique Hazebrouck-Souche, Spiritualité, sa<strong>in</strong>teté et patriotisme. Glorification du Brabant dans l’œuvre<br />
hagiographique de Jean Gielemans (1427-1487) (Turnhout: Brepols, 2007).<br />
163
Devotie ligt volg<strong>en</strong>s hem <strong>in</strong> Brabant, <strong>en</strong> niet Geert Grote, maar Johannes Ruusbroec moet<br />
beschouwd word<strong>en</strong> als de <strong>in</strong>itiator van deze <strong>religieuze</strong> hervorm<strong>in</strong>gsbeweg<strong>in</strong>g. 40<br />
De tekst van Gielemans is opgebouwd rond e<strong>en</strong> vraag- <strong>en</strong> antwoorddialoog tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
junior <strong>en</strong> e<strong>en</strong> s<strong>en</strong>ior. De junior staat hierbij symbool voor het hed<strong>en</strong> of de toekomst, de s<strong>en</strong>ior<br />
staat symbool voor het verled<strong>en</strong>. 41 De jongere g<strong>en</strong>eratie moet ler<strong>en</strong> van het verled<strong>en</strong>.<br />
Toekomstige g<strong>en</strong>eraties moet<strong>en</strong> het verled<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> via de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de woord<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de dad<strong>en</strong> van de overled<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heb ik door middel van e<strong>en</strong> dialoog twee karakters geïntroduceerd, omwille van<br />
e<strong>en</strong> meer geschiktere relatie tuss<strong>en</strong> de d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die gezegd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, [deze karakters<br />
zijn] e<strong>en</strong> junior die duidelijk deg<strong>en</strong>e is die de vrag<strong>en</strong> stelt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> s<strong>en</strong>ior die antwoord geeft.<br />
Door dit te do<strong>en</strong>, b<strong>en</strong> ik van plan vanaf het beg<strong>in</strong> te sprek<strong>en</strong> van de d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die onze vaders<br />
ons verteld<strong>en</strong>, zo veel als we hebb<strong>en</strong> gehoord <strong>en</strong> begrep<strong>en</strong>, zodat e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eratie<br />
deze [ook] zal k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. 42<br />
Het Primordiale is <strong>in</strong> meerdere handschrift<strong>en</strong> overgeleverd. 43 Het didactische karakter van de<br />
dialoog tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> junior <strong>en</strong> e<strong>en</strong> s<strong>en</strong>ior zorgde ervoor dat de tekst b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> kon functioner<strong>en</strong>. De belangrijkste functie van deze tekst was om jonge<br />
kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> te onderwijz<strong>en</strong> <strong>in</strong> het <strong>religieuze</strong> lev<strong>en</strong>, maar h<strong>en</strong> ook k<strong>en</strong>nis te lat<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> met de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de tradities van de Reguliere Orde. De kroniek<strong>en</strong> uit de twee<br />
vrouw<strong>en</strong>kloosters zijn elk maar <strong>in</strong> één handschrift overgeleverd. Deze tekst<strong>en</strong> war<strong>en</strong> immers<br />
primair bedoeld voor de eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap.<br />
Aan het beg<strong>in</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw schreef e<strong>en</strong> andere broeder uit het Rooklooster, Gaspar<br />
Ofhuys (1456-1523), ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is van dit klooster. 44 Na e<strong>en</strong> tamelijk uitvoerig<br />
sticht<strong>in</strong>gsverhaal, waarvan de tekst grot<strong>en</strong>deels teruggaat op de tekst van Gielemans, beschrijft<br />
Ofhuys de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> onder de ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de prior<strong>en</strong>. 45 Ofhuys schreef bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de<br />
40<br />
John van Eng<strong>en</strong>, ‘A Brabant<strong>in</strong>e Perspective on the Orig<strong>in</strong>s of the Modern Devotion: The First Book of Petrus<br />
Imp<strong>en</strong>s’s “Comp<strong>en</strong>dium decursus temporum monasterii Christifere Bethleemitice puerpere”‘, <strong>in</strong> Serta devota <strong>in</strong><br />
memoriam Guillelmi Lourdeaux, pars prior: Devotio W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>sis ed. Werner Verbeke et al. (Leuv<strong>en</strong>: Leuv<strong>en</strong><br />
University Press, 1992), pp. 3-78 (pp. 31-33).<br />
41<br />
Ook Thomas a Kempis maakte <strong>in</strong> zijn Dialogus noviciorum gebruik van e<strong>en</strong> dialoogvorm om de geschied<strong>en</strong>is<br />
van zijn conv<strong>en</strong>t, <strong>in</strong> zijn geval het S<strong>in</strong>t-Agniet<strong>en</strong>bergklooster nabij Zwolle, uit de doek<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>. Dit idee om e<strong>en</strong><br />
tekst <strong>in</strong> e<strong>en</strong> dialoogvorm te giet<strong>en</strong> is diep geworteld <strong>in</strong> de christelijke traditie, <strong>en</strong> gaat onder ander<strong>en</strong> terug op<br />
Sulpicius Severus (420/425) <strong>en</strong> Gregorius de Grote (590-604).<br />
42<br />
‘Introduxi autem per modum dialogi personas duas propter conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tiorem dic<strong>en</strong>dorum conexionem,<br />
iuniorem videlicet <strong>in</strong>terrogantem et s<strong>en</strong>iorem respond<strong>en</strong>tem, loqui <strong>in</strong>t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s propositiones ab <strong>in</strong>itio, quanta<br />
audivimus et cognovimus ea quae patres nostri narraverunt nobis, ut cognoscat g<strong>en</strong>eratio altera’, Gielemans,<br />
Anecdota, p. 112.<br />
43<br />
Hazebrouck-Souche, Spiritualité, sa<strong>in</strong>teté et patriotisme, pp. 437-40: Hs. Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek,<br />
13525-26; Hs. Brugge, Stadsarchief 425; Hs. W<strong>en</strong><strong>en</strong>, Österreichische Nationalbibliothek, Series nova, 12708-<br />
12709 (olim Fidei 9364). Zie databank de The Narrative Sources from the Medieval Low Countries (G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong>,<br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1996-2004 – www.narrative-sources.be), records G013 <strong>en</strong> G014.<br />
44<br />
Gaspar Ofhuys bekleedde nadat hij <strong>in</strong> 1475 <strong>in</strong>getred<strong>en</strong> was <strong>in</strong> het Rooklooster verschill<strong>en</strong>de functies:<br />
achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s socius <strong>in</strong> het W<strong>in</strong>desheimer vrouw<strong>en</strong>klooster S<strong>in</strong>t-Barbar<strong>en</strong>dal te Ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, rector <strong>en</strong> prior van de<br />
priorij te L<strong>en</strong>s-Sa<strong>in</strong>t-Remy, procurator <strong>in</strong> het Rooklooster, prior van het W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>klooster Bois-<br />
Seigneur-Isaac, prior <strong>in</strong> de priorij van Oignies, socius <strong>in</strong> het S<strong>in</strong>t-Agnesklooster te G<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte rector van<br />
de augustijner-kanunnikess<strong>en</strong> van het klooster Prés-Porch<strong>in</strong>s bij Doornik. Zie: G. H<strong>en</strong>drix, ‘Of(f)huys (Ophuys,<br />
Opfus), Gaspar (Jaspar)’, <strong>in</strong> Nationaal Biografisch Woord<strong>en</strong>boek, 13 (Brussel: Kon<strong>in</strong>klijke Vlaamse Academiën<br />
van België, 1990), pp. 599-604.<br />
45<br />
E<strong>en</strong> gedeelte van deze tekst is uitgegev<strong>en</strong> door de Bollandist<strong>en</strong> <strong>in</strong> Gielemans, Anecdota, pp. 142-46, 174-77,<br />
194-97 <strong>en</strong> 303-29. Het grootste gedeelte van deze tekst is nog niet geëditeerd <strong>en</strong> daarom alle<strong>en</strong> toegankelijk via<br />
de autograaf <strong>in</strong> handschrift Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek, II 480.<br />
164
Catalogus fratrum regularium co<strong>en</strong>obii Rubeae Vallis <strong>in</strong> Zonis prope Bruxellam, waar<strong>in</strong> <strong>in</strong><br />
chronologische volgorde van hun professie korte lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van alle broeders uit het<br />
Rooklooster volg<strong>en</strong>. 46 B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> dit W<strong>in</strong>desheimer mann<strong>en</strong>klooster bestond er e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk<br />
sterk historisch bewustzijn <strong>en</strong> de behoefte om de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g lev<strong>en</strong>d te houd<strong>en</strong>.<br />
De manier waarop de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g vorm werd gegev<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het Rooklooster<br />
verschilde echter.<br />
3. OMGANG MET DE DOOD<br />
In deze drie historiografische tekst<strong>en</strong>, de kroniek van S<strong>in</strong>t-Agnes, de kroniek van Bethanië <strong>en</strong><br />
de tekst van Gielemans over de geschied<strong>en</strong>is van het Rooklooster, kunn<strong>en</strong> meerdere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die betrekk<strong>in</strong>g hebb<strong>en</strong> op de omgang met de dood onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Het is echter<br />
moeilijk e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig beeld te gev<strong>en</strong>, ook omdat we hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> dat de<br />
tekst<strong>en</strong> qua vorm zeer verschill<strong>en</strong>. Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s zal ik <strong>in</strong>gaan op drie punt<strong>en</strong> met<br />
betrekk<strong>in</strong>g tot de doodsbelev<strong>in</strong>g: de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan <strong>in</strong>dividuele led<strong>en</strong>, de angst voor de<br />
dood, omdat dit het voortbestaan van de geme<strong>en</strong>schap bedreigt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> op het eerste gezicht<br />
adm<strong>in</strong>istratieve omgang met de dood.<br />
In de literatuur wordt terecht gewez<strong>en</strong> op de functie van lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van devote<br />
vrouw<strong>en</strong> als spiegels van deugd<strong>en</strong> <strong>en</strong> spiritualiteit. 47 Ook <strong>in</strong> de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
de G<strong>en</strong>tse <strong>en</strong> Mechelse zusters word<strong>en</strong> de belangrijkste deugd<strong>en</strong> zoals gehoorzaamheid,<br />
nederigheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voud voortdur<strong>en</strong>d onderstreept. De belon<strong>in</strong>g voor e<strong>en</strong> vroom <strong>en</strong> deugdzaam<br />
lev<strong>en</strong> lag niet tijd<strong>en</strong>s het aardse lev<strong>en</strong>, maar lag na de dood. Het sterfbed vormde e<strong>en</strong> overgang<br />
tuss<strong>en</strong> het nu <strong>en</strong> het hiernamaals. De zusters onderg<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hun sterfbed dan ook gehoorzaam <strong>en</strong><br />
vol vertrouw<strong>en</strong> <strong>in</strong> Christus. Over Jacoba van Loon lez<strong>en</strong> we <strong>in</strong> de kroniek van Bethanië, dat zij<br />
zich zo gehoorzaam overgaf aan de dood <strong>en</strong> begeerde ver<strong>en</strong>igd te word<strong>en</strong> met Christus, dat<br />
de aanwezige rector, zo vermeldt de tekst, vol vertrouw<strong>en</strong> was dat ze <strong>in</strong> het eeuwige lev<strong>en</strong><br />
zou kom<strong>en</strong> zonder vagevuur. 48 In veel lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> wordt herhaaldelijk gewez<strong>en</strong> op de<br />
c<strong>en</strong>trale plaats die Christus <strong>in</strong>nam <strong>in</strong> het geestelijke lev<strong>en</strong> van de monial<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld van<br />
deze devotie is de idee van Christus als hemelse bruidegom. In de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g van de<br />
G<strong>en</strong>tse zuster Kathar<strong>in</strong>a Smeets (†1501) bijvoorbeeld lez<strong>en</strong> we hoe zij met berr<strong>en</strong>der lamp<strong>en</strong><br />
Christus der brudegom te ghemoete ghega<strong>en</strong> is. 49 De zusters werd<strong>en</strong> op hun sterfbed gesterkt<br />
door de gedachte dat ze na hun dood zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als bruid<strong>en</strong> van Christus.<br />
Ook de passiemeditatie speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol <strong>in</strong> de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de zusters.<br />
Op verschill<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we hoe de vrouw<strong>en</strong> gesterkt werd<strong>en</strong> door het geestelijke<br />
overd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van het lijd<strong>en</strong> van Christus. Dit gaf h<strong>en</strong> de kracht om de zware ziekte die vaak<br />
voorafg<strong>in</strong>g aan het sterv<strong>en</strong> gehoorzaam <strong>en</strong> lijdzaam te ondergaan. Het feit dat bij bijna alle<br />
zusters e<strong>en</strong> ziekte voorafg<strong>in</strong>g aan hun overlijd<strong>en</strong>, roept uiteraard de vraag op <strong>in</strong> hoeverre hier<br />
46<br />
Anecdota, pp. 201-45. Deze tekst volgt <strong>in</strong> het handschrift Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek II 480 direct op zijn<br />
geschied<strong>en</strong>is van het Rooklooster.<br />
47<br />
Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>, pp. 231-34; Ludo Jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wybr<strong>en</strong> Scheepsma, ‘Wacht<strong>en</strong> op de hemelse bruidegom.<br />
De Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>se nonn<strong>en</strong>vit<strong>en</strong> <strong>in</strong> literairhistorisch perspectief’, <strong>in</strong> Boek<strong>en</strong> voor de eeuwigheid. Middelnederlandse<br />
geestelijke proza, ed. Thom Mert<strong>en</strong>s et al. (Amsterdam: Prometheus, 1993), pp. 295-317 (p. 315); Carla Morlion,<br />
‘De onuitgegev<strong>en</strong> kloosterkroniek van het St. Agneeteconv<strong>en</strong>t als bron voor de deugd<strong>en</strong>spiegel <strong>en</strong> spiritualiteitsbelev<strong>in</strong>g<br />
bij de vrouwelijke moderne devot<strong>en</strong> (G<strong>en</strong>t, 1434-1535)’, Ons Geestelijk Erf, 56 (1982), pp. 342-<br />
62 (p. 349).<br />
48<br />
Kroniek Bethanië, 1455: ‘gans vetrouwe hadde dat sy door godst ontfermharticheyt haer willich over ghev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>de begeerich sterv<strong>en</strong> vander doot quam <strong>in</strong> dat eeuwich lev<strong>en</strong> sonder vaghevier.’<br />
49<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 62v.<br />
165
<strong>in</strong> sommige gevall<strong>en</strong> niet eerder sprake is van e<strong>en</strong> topos. E<strong>en</strong> langdurig ziekbed werd immers<br />
beschouwd als het vagevuur op aarde. Het lichamelijke lijd<strong>en</strong> werd hierbij gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
louter<strong>in</strong>g , waarna na de dood de hemelse belon<strong>in</strong>g wachtte. Desondanks spreekt uit de<br />
lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de monial<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke realiteitsz<strong>in</strong>. Nerg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> er immers<br />
wonderbaarlijke verhal<strong>en</strong> voor <strong>in</strong> verband met het sterv<strong>en</strong> van de zusters. Op één uitzonder<strong>in</strong>g<br />
na; <strong>in</strong> de kamer van de G<strong>en</strong>tse zuster Wouburch van Scheld<strong>en</strong> (†1473) werd er na haar<br />
overlijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duif gezi<strong>en</strong>. 50 Niemand wist hoe de duif daar geraakt was.<br />
In de kroniek van het Rooklooster nem<strong>en</strong> de omgang met de dood <strong>en</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de<br />
<strong>in</strong>dividuele led<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> veel m<strong>in</strong>der prom<strong>in</strong><strong>en</strong>te plaats <strong>in</strong>. Dit hangt sam<strong>en</strong><br />
met de functie van de tekst. De tekst was zoals hierbov<strong>en</strong> gesteld <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie bedoeld om<br />
jonge kloosterl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis te lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> met het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich bewust te word<strong>en</strong> van hun<br />
plaats b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het grotere geheel van de Reguliere Orde van S<strong>in</strong>t-August<strong>in</strong>us. Toch kom<strong>en</strong> er<br />
ook <strong>in</strong> het Primordiale korte lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van led<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap voor.<br />
Ter afsluit<strong>in</strong>g van de geschied<strong>en</strong>is van de beg<strong>in</strong>periode van het Rooklooster volg<strong>en</strong> er korte<br />
biografieën van de ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de priors. Deze biografieën zijn zeker <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met de<br />
lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de zusters opmerkelijk summier. 51 Gielemans beschrijft kort wanneer<br />
de desbetreff<strong>en</strong>de prior is aangesteld <strong>en</strong> hoe lang deze <strong>in</strong> functie is geweest. In sommige<br />
gevall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nog wel de belangrijkste karaktereig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de prior gegev<strong>en</strong>, maar<br />
meestal blijft het bij e<strong>en</strong> opsomm<strong>in</strong>g van de belangrijkste data. Over het overlijd<strong>en</strong> van deze<br />
priors lez<strong>en</strong> we <strong>in</strong> deze beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> vrijwel niets, soms ontbreekt zelfs de sterfdatum. Bijna<br />
aan het e<strong>in</strong>de van de tekst vraagt de junior aan de s<strong>en</strong>ior om hem <strong>en</strong>kele nam<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong> van<br />
broeders, van wie de voorbeeldige <strong>en</strong> exemplarische lev<strong>en</strong>s hem kunn<strong>en</strong> <strong>in</strong>spirer<strong>en</strong>. 52 De<br />
s<strong>en</strong>ior antwoordt daarop dat hij de junior <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> zal gev<strong>en</strong> van broeders, wier<br />
lev<strong>en</strong>s tot voorbeeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De drie broeders die daarop g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong><br />
repres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> als het ware elk e<strong>en</strong> bepaalde groep b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het klooster, namelijk de priors, de<br />
clerici <strong>en</strong> de lek<strong>en</strong>broeders. 53 Over frater Arnold Buederic schrijft Gielemans dat hij kalm <strong>en</strong><br />
rustig zijn nader<strong>en</strong>d sterv<strong>en</strong> afwachtte. Hoewel hij door e<strong>en</strong> zware ziekte gekweld werd <strong>en</strong><br />
fysiek zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong> achteruit g<strong>in</strong>g, was hij niet bang voor de dood <strong>en</strong> is hij gelukkig (feliciter)<br />
gescheid<strong>en</strong> van deze wereld <strong>en</strong> ontslap<strong>en</strong> <strong>in</strong> God (obdormivit <strong>in</strong> Dom<strong>in</strong>o) aldus Gielemans. 54<br />
E<strong>en</strong> ander punt dat <strong>in</strong> de kroniek<strong>en</strong> van de twee vrouw<strong>en</strong>kloosters sterk naar vor<strong>en</strong> komt, is<br />
de angst voor de dood, omdat dit de cont<strong>in</strong>uïteit <strong>en</strong> het voortbestaan van de groep bedreigt. E<strong>en</strong><br />
dergelijke angst is vaak het gevolg van <strong>in</strong>grijp<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zoals pest <strong>en</strong> oorlog. Als<br />
rond 1400 kort na elkaar de belangrijkste broeders uit het Heer-Flor<strong>en</strong>shuis te Dev<strong>en</strong>ter kom<strong>en</strong><br />
te overlijd<strong>en</strong>, lez<strong>en</strong> we <strong>in</strong> de biografieën van de broeders e<strong>en</strong> vergelijkbare angst om het<br />
50<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 114v. De duif symboliseert de heilige geest die volg<strong>en</strong>s de evangelist<strong>en</strong> vanuit<br />
de hemel neerdaalde nadat Jezus Christus gedoopt was <strong>in</strong> de rivier de Jordaan (zie bv. Joh. 1, 32: ‘Ik heb de Geest<br />
als e<strong>en</strong> duif uit de hemel zi<strong>en</strong> neerdal<strong>en</strong>.’). Ook het idee dat de ziel na de dood van de m<strong>en</strong>s <strong>in</strong> de vorm van e<strong>en</strong><br />
vogel zou opstijg<strong>en</strong> naar de hemel was wijdverbreid <strong>in</strong> de gehele middeleeuw<strong>en</strong>. Zo verhaalt Gregorius de Grote<br />
<strong>in</strong> zijn Dialog<strong>en</strong> hoe B<strong>en</strong>edictus van Nursia zag hoe na het overlijd<strong>en</strong> van zijn zuster Scholastica haar ziel het<br />
lichaam verliet <strong>en</strong> <strong>in</strong> de gedaante van e<strong>en</strong> duif opsteeg.<br />
51<br />
Gielemans, Anecdota, pp. 140-47.<br />
52<br />
Gielemans, Anecdota, p. 180: ‘Quemadmodum specificasti mihi exercitia patrum, ita, quaeso, specifices mihi<br />
nom<strong>in</strong>a eorundem, ut eo ferv<strong>en</strong>tiore devotione sequar eos, quanto notiora s<strong>in</strong>t exemplaria sequ<strong>en</strong>da’.<br />
53<br />
Gielemans, Anecdota, p. 180: ‘Verum quia ubi multitudo, ibi confusio, quae memoriae <strong>in</strong>imica est, et quoniam<br />
brevitati studere cont<strong>en</strong>do, trium tantum personarum probabilia facta pr<strong>in</strong>cipaliter a medium deduco triplici statui<br />
fratrum congru<strong>en</strong>tia, redd<strong>en</strong>do s<strong>in</strong>gula s<strong>in</strong>gulis, videlicet priorum, clericorum et laicorum, sci<strong>en</strong>s <strong>in</strong>dolem tuam ex<br />
paucis multa posse p<strong>en</strong>sare.’<br />
54<br />
Gielemans, Anecdota, pp. 183-84. Zie ook: Handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 7:59.<br />
166
voortbestaan van de jonge beweg<strong>in</strong>g. 55 In 1450 stierv<strong>en</strong> er <strong>in</strong> het G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Agnesklooster als<br />
gevolg van de pest b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> korte tijd neg<strong>en</strong> zusters. To<strong>en</strong> ook de geestelijke vader stierf, war<strong>en</strong><br />
de overgeblev<strong>en</strong> zusters d<strong>en</strong> maet verlor<strong>en</strong>. 56 Uit de kroniek komt het beeld naar vor<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
kle<strong>in</strong>, angstig groepje vrouw<strong>en</strong> dat bevreesd was voor de toekomst. 57 Het voortbestaan van<br />
de geme<strong>en</strong>schap stond immers op het spel, vooral ook omdat de zusters nog ge<strong>en</strong> officiële<br />
kloosterregel hadd<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ook oorlog<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de toekomst van de geme<strong>en</strong>schap<br />
bedreig<strong>en</strong>. In dezelfde G<strong>en</strong>tse kroniek lez<strong>en</strong> we verschill<strong>en</strong>de ker<strong>en</strong> over de dreig<strong>in</strong>g van<br />
oorlog <strong>en</strong> geweld. De zusters voeld<strong>en</strong> zich tijd<strong>en</strong>s de opstand van de Vlaamse sted<strong>en</strong> e<strong>in</strong>d<br />
vijfti<strong>en</strong>de eeuw zelfs zo bedreigd: datter niem<strong>en</strong>t des nachts <strong>en</strong> durfte slap<strong>en</strong> maer dat conv<strong>en</strong>t<br />
bleef tsam<strong>en</strong> sitt<strong>en</strong>de. 58<br />
Ook Bethanië had zwaar te lijd<strong>en</strong> onder de gewelddadighed<strong>en</strong> als gevolg van oorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
opstand<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> rond het midd<strong>en</strong> van de zesti<strong>en</strong>de eeuw Spaanse troep<strong>en</strong> het klooster <strong>in</strong> brand<br />
stak<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> de zusters gedwong<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veilig he<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> te zoek<strong>en</strong> <strong>in</strong> andere kloosters.<br />
Omdat niet alle zusters gezam<strong>en</strong>lijk kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> één klooster, raakte de<br />
geme<strong>en</strong>schap verdeeld. In de kroniek krijgt deze episode veel aandacht. De zusters war<strong>en</strong> zeer<br />
bedroefd <strong>en</strong> angstig dat ze van elkaar moest<strong>en</strong> scheid<strong>en</strong>. De prior<strong>in</strong> wordt geprez<strong>en</strong>, omdat zij<br />
probeerde voor het clooster te bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong>de om het conv<strong>en</strong>t by e<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. 59 Uit deze<br />
voorbeeld<strong>en</strong> komt e<strong>en</strong> sterk saamhorigheids- <strong>en</strong> groepsgevoel naar vor<strong>en</strong>. In de kroniek<strong>en</strong><br />
wordt de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan deze moeilijke period<strong>en</strong> gecultiveerd om de collectieve id<strong>en</strong>titeit<br />
te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Jongere zusters kond<strong>en</strong> op deze manier k<strong>en</strong>nis nem<strong>en</strong> van het verled<strong>en</strong> van<br />
hun conv<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zich realiser<strong>en</strong> welke opoffer<strong>in</strong>g<strong>en</strong> hun overled<strong>en</strong> voorouders zich getroost<br />
moest<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. In de kroniek van Bethanië wordt dit laatste expliciet gesteld:<br />
Alle dese b<strong>en</strong>outheyt voorscrev<strong>en</strong> hebbe ic hier geschrev<strong>en</strong> (…) op dat de g<strong>en</strong>e die nae<br />
ons sull<strong>en</strong> com<strong>en</strong> soud<strong>en</strong> weet<strong>en</strong> <strong>in</strong> wat last <strong>en</strong>de swaericheyt hun voorsaet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
gheweest . 60<br />
De schrijfster vraagt verder e<strong>en</strong> ieder die haar verhaal zal lez<strong>en</strong>:<br />
Dat se onser alder siel<strong>en</strong> will<strong>en</strong> getrouwelyck gedachtelich syn <strong>in</strong> alle hun duechdelycke<br />
werck<strong>en</strong> <strong>en</strong>de vierighe ghebed<strong>en</strong>. 61<br />
Op deze manier werd de lezer gevraagd de overled<strong>en</strong> medezusters te blijv<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Dat<br />
het belangrijk was om de gedachte aan de overled<strong>en</strong><strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d te houd<strong>en</strong>, blijkt ook uit de<br />
nam<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> die <strong>in</strong> alle drie de tekst<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> op de lop<strong>en</strong>de tekst. 62 In de kroniek van S<strong>in</strong>t-<br />
Agnes word<strong>en</strong> de nam<strong>en</strong> van de zusters chronologisch geord<strong>en</strong>d aan de hand van hun <strong>in</strong>tred<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd onder de desbetreff<strong>en</strong>de prior<strong>in</strong>. Hierbij wordt er e<strong>en</strong> onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong><br />
nonn<strong>en</strong>, convers<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> donat<strong>in</strong>n<strong>en</strong>. In de kroniek van Bethanië v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> vergelijkbare<br />
55<br />
Thom Mert<strong>en</strong>s, ‘Zerbolts letzter Sommer. Die Amersfoorter Briefe aus dem Jahr 1398’, <strong>in</strong> Kirch<strong>en</strong>reform von<br />
unt<strong>en</strong>. Gerhard Zerbolt von Zutph<strong>en</strong> und die Brüder vom geme<strong>in</strong>sam<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong> ed. Nikolaus Staubach (Frankfurt<br />
am Ma<strong>in</strong>: Peter Lang, 2004), pp. 120-42.<br />
56<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 6r. Jelle Haemers, De G<strong>en</strong>tse opstand (1449-1453). De strijd tuss<strong>en</strong> netwerk<strong>en</strong><br />
om het stedelijke kapitaal (Kortrijk-Heule: Stand<strong>en</strong> <strong>en</strong> Land<strong>en</strong>, CV, 2004).<br />
57<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 5v-7r. Zie ook: Carla Morlion, ‘De vroegste geschied<strong>en</strong>is van het G<strong>en</strong>tse<br />
St.Agneeteconv<strong>en</strong>t (1434-1454). Bijdrage tot de studie van de Moderne Devotie <strong>in</strong> onze gewest<strong>en</strong>’, Handel<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
der maatschappij voor Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> Oudheidkunde te G<strong>en</strong>t, 38 (1984), pp. 17-33 (p. 25).<br />
58<br />
Kroniek S<strong>in</strong>t-Agnesklooster, fol. 43r.<br />
59<br />
Kroniek Bethanië, 1572.<br />
60<br />
Kroniek Bethanië, 1572.<br />
61<br />
Kroniek Bethanië, 1572.<br />
167
onderverdel<strong>in</strong>g terug, alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier ook de nam<strong>en</strong> van de mannelijke ‘led<strong>en</strong>’ van de<br />
geme<strong>en</strong>schap opgetek<strong>en</strong>d. Aan het e<strong>in</strong>de van het Primordiale monasterii Rubeae Vallis v<strong>in</strong>d<strong>en</strong><br />
we ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de nam<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d van alle broeders van het Rooklooster. Ook deze zijn<br />
geord<strong>en</strong>d naar <strong>in</strong>tred<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderverdeeld naar ‘rang’. Hoe moet<strong>en</strong> we deze lijst<strong>en</strong> nu<br />
<strong>in</strong>terpreter<strong>en</strong> ? Aan het e<strong>in</strong>de van verschill<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de kroniek van Bethanië<br />
wordt de hoop uitgesprok<strong>en</strong> dat de naam van de overled<strong>en</strong>e zal word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> het Boek<br />
des Lev<strong>en</strong>s. Dit idee verwijst uiteraard naar de tekst uit de Op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>g van Johannes. Tijd<strong>en</strong>s<br />
het Laatste Oordeel zal het Boek des Lev<strong>en</strong>s geop<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>. De dod<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> dan geoordeeld<br />
word<strong>en</strong> naar hun dad<strong>en</strong> die <strong>in</strong> dit boek zijn opgetek<strong>en</strong>d. De m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van wie de naam niet <strong>in</strong> dit<br />
boek staat, zull<strong>en</strong> verdoemd zijn <strong>en</strong> <strong>in</strong> de hel gegooid word<strong>en</strong>. Het is dus noodzakelijk dat je <strong>in</strong><br />
de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g blijft voortlev<strong>en</strong>. 63 De anonieme zuster uit Bethanië die <strong>in</strong> 1486 begonn<strong>en</strong> was<br />
met het opstell<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van haar conv<strong>en</strong>t vraagt dan ook aan iedere<strong>en</strong> diets al<br />
les<strong>en</strong> oft hoor<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><strong>en</strong> ave Maria dat haer<strong>en</strong> naem mach werde ghescrev<strong>en</strong> <strong>in</strong>t boeck des<br />
lev<strong>en</strong>s. 64 De schrijfster vraagt de lezer echter ook te bidd<strong>en</strong> voor alle andere zusters van wie<br />
de naam <strong>in</strong> de kroniek staat geschrev<strong>en</strong>. Dat ook zij <strong>in</strong> het Boek des Lev<strong>en</strong>s mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
opgetek<strong>en</strong>d.<br />
De op het eerste gezicht adm<strong>in</strong>istratieve nam<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we ook <strong>in</strong> dit licht <strong>in</strong>ter -<br />
preter<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> de nam<strong>en</strong> van de led<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zonder verdere vermeld<strong>in</strong>g<br />
van de sterfdatum of andere bijzonderhed<strong>en</strong> staan <strong>in</strong> deze lijst<strong>en</strong> opgesomd. Voor het<br />
bereik<strong>en</strong> van het ziel<strong>en</strong>heil was het noodzakelijk dat je <strong>in</strong> de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de gebed<strong>en</strong> van<br />
toekomstige g<strong>en</strong>eraties bleef voortlev<strong>en</strong>. Dit kon alle<strong>en</strong> als je naam daadwerkelijk was<br />
opgetek<strong>en</strong>d . We zoud<strong>en</strong> dus kunn<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat de historiografische tekst<strong>en</strong> als het ware de<br />
functie van het Boek des Lev<strong>en</strong>s overnam<strong>en</strong>.<br />
4. BESLUIT<br />
In deze bijdrage heb ik e<strong>en</strong> eerste aanzet will<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> tot verder onderzoek naar groeps -<br />
cultur<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Moderne Devotie <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
concluder<strong>en</strong> dat er tuss<strong>en</strong> de drie geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, de vrouw<strong>en</strong>kloosters Bethanië bij<br />
Mechel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Agnesklooster <strong>en</strong> het Brusselse mann<strong>en</strong>klooster Rooklooster<br />
duidelijke verschill<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> <strong>in</strong> de wijze waarop de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g vorm kreeg.<br />
Ook de rol van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan het verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de overled<strong>en</strong> medebroeders <strong>en</strong> -zusters<br />
verschilde. In de kroniek van Bethanië staat de zelfbewuste geme<strong>en</strong>schap c<strong>en</strong>traal <strong>in</strong> teg<strong>en</strong> -<br />
stell<strong>in</strong>g tot de kroniek van het G<strong>en</strong>tse S<strong>in</strong>t-Agnes waar<strong>in</strong> zelfs van de meest onbeduid<strong>en</strong>de<br />
zuster e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In deze laatste tekst immers is de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<br />
aan het verled<strong>en</strong> opgebouwd uit de <strong>in</strong>dividuele lev<strong>en</strong>s van de overled<strong>en</strong> zusters. We moet<strong>en</strong><br />
dus stell<strong>en</strong> dat deze twee vrouw<strong>en</strong>kloosters geheel eig<strong>en</strong> groepscultur<strong>en</strong> ontwikkeld<strong>en</strong>. De<br />
geschied<strong>en</strong>is van zijn eig<strong>en</strong> klooster door Johannes Gielemans verschilt sterk van de twee<br />
andere onderzochte tekst<strong>en</strong>. Gielemans kadert het verled<strong>en</strong> van het Rooklooster <strong>in</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
groter <strong>in</strong>stitutioneel <strong>en</strong> religieus kader. Hierbij speelt de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g aan de overled<strong>en</strong> led<strong>en</strong> van<br />
de geme<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> veel m<strong>in</strong>der belangrijke rol. Hoe de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de groepscultur<strong>en</strong><br />
precies ligg<strong>en</strong>, zal verder comparatief onderzoek aan het licht moet<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
62<br />
Zie o.a. Gert Tell<strong>en</strong>bach, ‘Die historische Dim<strong>en</strong>sion der liturgisch<strong>en</strong> Commemoratio im Mittelalter’, <strong>in</strong><br />
Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des liturgisch<strong>en</strong> Ged<strong>en</strong>k<strong>en</strong>s im Mittelalter, ed. Karl Schmid <strong>en</strong> Joachim<br />
Wollasch (Münch<strong>en</strong>: F<strong>in</strong>k, 1984), pp. 200-14.<br />
63<br />
Frederik Ohly, ‘Bemerkung<strong>en</strong> e<strong>in</strong>es Philolog<strong>en</strong> zur Memoria’, <strong>in</strong> Memoria, ed. Schmid <strong>en</strong> Wollasch, pp. 9-<br />
68 (p. 66).<br />
64<br />
Kroniek Bethanië, 1486.<br />
168
FORMEN UND FUNKTIONEN SCHRIFTLICHER MEMORIA IN DEN<br />
SCHWESTERNGEMEINSCHAFTEN DER DEVOTIO MODERNA<br />
Anne Bollmann<br />
Universiteit Antwerp<strong>en</strong><br />
Rijksuniversiteit Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
Die lange Tradition der Kloster- und Ord<strong>en</strong>shistoriografie erreicht im spät<strong>en</strong> Mittelalter e<strong>in</strong><strong>en</strong><br />
neu<strong>en</strong> Höhepunkt. Seit dem spät<strong>en</strong> 14. Jahrhundert dokum<strong>en</strong>tiert die heute noch greifbare<br />
Überlieferung das <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sivierte Bemüh<strong>en</strong> religiöser Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> um die Festschreibung der<br />
eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Geschichte. 1<br />
Die mediävistische Forschung hat die Textüberlieferung auf dem Gebiet der<br />
Klosterhistoriografie lange Zeit vornehmlich unter historisch<strong>en</strong> Gesichtspunkt<strong>en</strong> betrachtet,<br />
beispielsweise als Fundgrube für Nachricht<strong>en</strong> zum spätmittelalterlich<strong>en</strong> Ord<strong>en</strong>sleb<strong>en</strong>. Dabei<br />
<strong>en</strong>ttäuscht<strong>en</strong> Klosterchronik<strong>en</strong>, Memorialbücher und sonstige biografisch-leg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>hafte Prosa<br />
oft, w<strong>en</strong>n sie als ‘Gattung zur Geschichtsschreibung’ herangezog<strong>en</strong> wurd<strong>en</strong>, weil dort <strong>in</strong> der<br />
Regel nur e<strong>in</strong>zelne verstreute und noch dazu oft ung<strong>en</strong>aue Angab<strong>en</strong> zum Gescheh<strong>en</strong> gemacht<br />
werd<strong>en</strong>. Der Quell<strong>en</strong>wert wurde an der Zuverlässigkeit der Sachh<strong>in</strong>weise bemess<strong>en</strong>. Aus<br />
diesem Blickw<strong>in</strong>kel betrachtet hat die Aufnahme mythischer Erzählung<strong>en</strong> zur Frühgeschichte<br />
e<strong>in</strong>es Konv<strong>en</strong>ts die Bedeutung der Texte als historische Quelle <strong>in</strong>sgesamt geschmälert.<br />
Erst seit d<strong>en</strong> spät<strong>en</strong> achtziger Jahr<strong>en</strong> des vergang<strong>en</strong><strong>en</strong> Jahrhunderts betrachtet die<br />
Geschichtsforschung die chronistische Textkultur unter ander<strong>en</strong> Gesichtspunkt<strong>en</strong>. Im Zuge der<br />
zeitgeschichtlich<strong>en</strong> Umbrüche im westeuropäisch<strong>en</strong> Raum erfuhr das Interesse am Umgang<br />
mit der Vergang<strong>en</strong>heit beziehungsweise mit der Er<strong>in</strong>nerung an Vergang<strong>en</strong>es neue Impulse, die<br />
auf die mediävistische Forschung ausgestrahlt hab<strong>en</strong>. 2 Nunmehr wird die mittelalterliche und<br />
1<br />
Vgl. zum Zusamm<strong>en</strong>hang von Ord<strong>en</strong>sreform und Klosterliteratur etwa Werner Williams-Krapp, ‘Ord<strong>en</strong>sreform<br />
und Literatur im 15. Jahrhundert’, Jahrbuch der Oswald von Wolk<strong>en</strong>ste<strong>in</strong>-Gesellschaft, 4 (1986-87), S. 41-51;<br />
Klaus Schre<strong>in</strong>er, ‘B<strong>en</strong>edikt<strong>in</strong>ische Klosterreform als zeitgebund<strong>en</strong>e Auslegung der Regel. Geistige, religiöse und<br />
soziale Erneuerung <strong>in</strong> spätmittelalterlich<strong>en</strong> Klöstern Südwestdeutschlands im Zeich<strong>en</strong> der Kastler, Melker und<br />
Bursfelder Reform’, Blätter für württembergische Kirch<strong>en</strong>geschichte, 86 (1986), S. 105-95; Klaus Schre<strong>in</strong>er,<br />
‘Dauer, Niedergang und Erneuerung klösterlicher Observanz im hoch- und spätmittelalterlich<strong>en</strong> Mönchtum.<br />
Kris<strong>en</strong>, Reform und Institutionalisierungsprobleme <strong>in</strong> der Sicht und Deutung betroff<strong>en</strong>er Zeitg<strong>en</strong>oss<strong>en</strong>’, <strong>in</strong><br />
Institution und Geschichte. Theoretische Aspekte und mittelalterliche Befunde, ed. Gert Melville, Norm und<br />
Struktur. Studi<strong>en</strong> zum sozial<strong>en</strong> Wandel <strong>in</strong> Mittelalter und früher Neuzeit, 1 (Köln-Weimar-Wi<strong>en</strong>, 1992), S. 295-<br />
341.<br />
2<br />
Vgl. z.B. Medieval Concepts of the Past. Ritual, Memory, Historiography, ed. Gerd Althoff, Johannes Fried und<br />
Patrick J. Geary, Publications of the German Historical Institute (Cambridge: Cambridge University Press, 2002);<br />
B<strong>en</strong>edict Anderson, Imag<strong>in</strong>ed Communities: Reflections on the Orig<strong>in</strong> and Spread of Nationalism, 2. überarb.<br />
Aufl. (London 2006); Hermann Walther von der Dunk, In het huis van de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g. E<strong>en</strong> cultuurhistorische<br />
verk<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g , Monografieën over Europese cultuur, 12 (Amsterdam: Bakker, 2007); Johannes Fried, Der Schleier<br />
169
frühneuzeitliche Klosterhistoriografie auch als Zeugnis für die Er<strong>in</strong>nerungskultur und<br />
Bewusstse<strong>in</strong>sgeschichte religiöser Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> betrachtet.<br />
1. KONVENTSHISTORIOGRAFIE IM DEVENTER-KRING<br />
Außerord<strong>en</strong>tlich aktiv <strong>in</strong> Bezug auf die Schaffung e<strong>in</strong>er eig<strong>en</strong><strong>en</strong> historiografisch<strong>en</strong><br />
Schriftkultur erweist sich <strong>in</strong> d<strong>en</strong> ‘Lage Land<strong>en</strong>’ und dem nordwestlich<strong>en</strong> Deutschland die<br />
religiöse Reformbewegung die Devotio moderna. Neb<strong>en</strong> die bis dah<strong>in</strong> beliebt<strong>en</strong> Form<strong>en</strong> der<br />
Gründungsleg<strong>en</strong>de und Annal<strong>en</strong> tret<strong>en</strong> hier zunehm<strong>en</strong>d Klosterchronik<strong>en</strong> und Memoriabücher.<br />
Eig<strong>en</strong>tümlich ist der historiografisch<strong>en</strong> Textkultur aus devot<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>in</strong>e große<br />
Variabilität h<strong>in</strong>sichtlich ihrer Form und Gestalt. Lang tradierte G<strong>en</strong>res und Texttyp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
losgelass<strong>en</strong> zugunst<strong>en</strong> von mehr hybrid<strong>en</strong> und flexibl<strong>en</strong> Mischform<strong>en</strong>, die z.B. Bericht,<br />
Erzählung und sz<strong>en</strong>arische Dialoge vere<strong>in</strong><strong>en</strong>. 3<br />
E<strong>in</strong> Sonderphänom<strong>en</strong> der historiografisch-erzähl<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Berichterstattung bild<strong>en</strong> dabei die<br />
aus d<strong>en</strong> Devot<strong>en</strong>geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> des sog<strong>en</strong>annt<strong>en</strong> ‘Dev<strong>en</strong>ter-Kr<strong>in</strong>g’ 4 überliefert<strong>en</strong> Sammlung<strong>en</strong><br />
mit Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> verstorb<strong>en</strong>er Hausmitglieder. 5 Die aus verschied<strong>en</strong><strong>en</strong> Häusern<br />
überliefert<strong>en</strong> ‘Libri fratrum’ und Schwesternbücher sowie die Chronik<strong>en</strong> aus Fraterhäusern<br />
und Klöstern im Zirkel der Devotio moderna s<strong>in</strong>d schriftlicher Ausdruck der <strong>in</strong> und zwisch<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong> Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> gepflegt<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerungskultur. Diese Texte <strong>en</strong>thalt<strong>en</strong> die geme<strong>in</strong>sam<strong>en</strong><br />
biografisch<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong> e<strong>in</strong>es Konv<strong>en</strong>ts und s<strong>in</strong>d somit e<strong>in</strong> Auffangbeck<strong>en</strong> für die<br />
Erfahrung<strong>en</strong> und Beziehung<strong>en</strong> der Mitglieder der Sozialgeme<strong>in</strong>schaft. Zugleich<br />
dokum<strong>en</strong>tier<strong>en</strong> sie auch d<strong>en</strong> Will<strong>en</strong> der Überleb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zur Selbstdarstellung. 6 Der<br />
Gesamtkomplex dieses devot-historiografisch<strong>en</strong> Schrifttums ist mit d<strong>en</strong> Begriff<strong>en</strong> Tradition,<br />
Id<strong>en</strong>tität und Solidarverantwortung zu charakterisier<strong>en</strong>.<br />
der Er<strong>in</strong>nerung. Grundzüge e<strong>in</strong>er historisch<strong>en</strong> Memorik (Münch<strong>en</strong>: Beck, 2004); Mary Carruthers, The Book of<br />
Memory. A Study of Memory <strong>in</strong> Medieval Culture, 2. Aufl. (Cambridge: Cambridge University Press, 1993).<br />
3<br />
Zur weitgefächert<strong>en</strong> historiografisch<strong>en</strong> Textkultur der Devotio moderna siehe z.B. Wybr<strong>en</strong> Scheepsma,<br />
‘“Verzamelt de overgeblev<strong>en</strong> brokk<strong>en</strong>, opdat niets verlor<strong>en</strong> ga.” Over Latijnse <strong>en</strong> Middelnederlandse lev<strong>en</strong>s -<br />
beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> uit de sfeer van de Moderne Devotie’, <strong>in</strong> Verraders <strong>en</strong> brugg<strong>en</strong>bouwers. Verk<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g<strong>en</strong> naar de<br />
relatie tuss<strong>en</strong> Lat<strong>in</strong>itas <strong>en</strong> de Middelnederlandse letterkunde, ed. Paul Wackers et al., Nederlandse literatuur <strong>en</strong><br />
cultuur <strong>in</strong> de Middeleeuw<strong>en</strong>, 15 (Amsterdam: Prometheus, 1996), S. 218-38, 334-46; Thomas Kock, Die<br />
Buchkultur der Devotio moderna. Handschrift<strong>en</strong>produktion, Literaturversorgung und Bibliotheksaufbau im<br />
Zeitalter des Medi<strong>en</strong>wechsels (Frankfurt am Ma<strong>in</strong>: Lang, 2002²), S. 23-53 (Historiografie im Männerzweig der<br />
Devotio moderna).<br />
4<br />
Mit dem Begriff ‘Dev<strong>en</strong>ter-Kr<strong>in</strong>g’ bezieht die Devotio-Forschung sich auf e<strong>in</strong><strong>en</strong> Zirkel religiöser Konv<strong>en</strong>te, die<br />
durch haus- und/oder textgeschichtliche Bande direkt mit dem Meester-Geertshaus und dem Heer-Flor<strong>en</strong>shaus als<br />
d<strong>en</strong> erst<strong>en</strong> Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> der Devotio moderna <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter verknüpft s<strong>in</strong>d.<br />
5<br />
Die Schwesternvit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> der Devotio moderna s<strong>in</strong>d, soweit wir heute wiss<strong>en</strong>, unabhängig von d<strong>en</strong><br />
Nonn<strong>en</strong>vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> des 14. Jahrhunderts aus d<strong>en</strong> Frau<strong>en</strong>klöstern im E<strong>in</strong>flussgebiet der Dom<strong>in</strong>ikaner<br />
<strong>en</strong>tstand<strong>en</strong> . Vgl. zu dies<strong>en</strong> Vorläufern Gertrud Jaron Lewis, By Wom<strong>en</strong>, for Wom<strong>en</strong>, about Wom<strong>en</strong>. The Sister-books<br />
of Fourte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Germany, Studies and Texts, 125 (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies,<br />
1996); Walter Blank, Die Nonn<strong>en</strong>vit<strong>en</strong> des 14. Jahrhunderts. E<strong>in</strong>e Studie zur hagiographisch<strong>en</strong> Literatur des<br />
Mittelalters unter besonderer Berücksichtigung der Vision<strong>en</strong> und ihrer Lichtphänom<strong>en</strong>e, (Eng<strong>en</strong>/Hegau 1962);<br />
Ursula Peters, Religiöse Erfahrung als literarisches Faktum. Zur Vorgeschichte und G<strong>en</strong>ese frau<strong>en</strong>mystischer<br />
Texte des 13. und 14. Jahrhunderts (Tüb<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Niemeyer, 1988); Susanne Bürkle, Literatur im Kloster.<br />
Historische Funktion und rhetorische Legitimation frau<strong>en</strong>mystischer Texte des 14. Jahrhunderts, Bibliotheca<br />
Germanica, 38 (Tüb<strong>in</strong>g<strong>en</strong>/Basel 1998); Siegfried. R<strong>in</strong>ger, Vit<strong>en</strong>- und Off<strong>en</strong>barungsliteratur <strong>in</strong> Frau<strong>en</strong>klöstern des<br />
Mittelalters. Quell<strong>en</strong> und Studi<strong>en</strong>, (Münch<strong>en</strong> 1980).<br />
6<br />
William L. Randall, The Stories We Are. An Essay on Self-Creation (Toronto: Toronto University Press, 1995);<br />
John R. Gillis, ‘Memory and Id<strong>en</strong>tity. The History of a Relationship’, <strong>in</strong> Commemorations. The Politics of<br />
National Id<strong>en</strong>tity, ed. bij John R. Gillis (Pr<strong>in</strong>ceton (N.J.): Pr<strong>in</strong>ceton University Press, 1994), S. 3-24.<br />
170
Als vergleichsweise homog<strong>en</strong>e Quell<strong>en</strong>gruppe biet<strong>en</strong> die Texte e<strong>in</strong><strong>en</strong> gut<strong>en</strong> Ausgangspunkt<br />
für die Erforschung der Er<strong>in</strong>nerungskultur <strong>in</strong> devot<strong>en</strong> Frau<strong>en</strong>- und Männergeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> des<br />
15. und beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 16. Jahrhunderts. 7 In diesem Beitrag konz<strong>en</strong>triere ich mich auf das<br />
Spannungsfeld zwisch<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerungs- und Reformfunktion der verschriftlicht<strong>en</strong> Memoria <strong>in</strong><br />
devot<strong>en</strong> Frau<strong>en</strong>geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> des Spätmittelalters. Es soll w<strong>en</strong>igst<strong>en</strong>s ansatzweise untersucht<br />
werd<strong>en</strong>, wie die Vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> aus dies<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dem Bedürfnis der Hausmitglieder<br />
nach Rückbes<strong>in</strong>nung und Halt auf der e<strong>in</strong><strong>en</strong> und dem Drang nach Neuori<strong>en</strong>tierung und<br />
Vorwärtsstreb<strong>en</strong> auf der ander<strong>en</strong> Seite <strong>en</strong>tgeg<strong>en</strong>zukomm<strong>en</strong> versucht hab<strong>en</strong>.<br />
7<br />
Aus dem umfangreich<strong>en</strong> Spektrum devoter Männer- und Frau<strong>en</strong>vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> des ‘Dev<strong>en</strong>ter-Kr<strong>in</strong>g’ sei<strong>en</strong><br />
mit Blick auf die Zielsetzung dieses Beitrags g<strong>en</strong>annt: 1. Schwesternvit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong>: Das Schwesternbuch<br />
mit Leb<strong>en</strong>s beschrei bung<strong>en</strong> aus dem Meester-Geertshaus <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter: Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong> van<br />
ons<strong>en</strong> oeld<strong>en</strong> zuster<strong>en</strong>. Naar het te Arnhem berust<strong>en</strong>de handschrift mit <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g <strong>en</strong> aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong>,<br />
ed. Dirk de Man (’s-Grav<strong>en</strong>hage: Nijhoff, 1919); e<strong>in</strong> zweites Schwesternbuch aus dem Dev<strong>en</strong>terer Mutterstift<br />
<strong>en</strong>thält Leb<strong>en</strong>s beschreibung<strong>en</strong> von Mitgliedern der Tochterstiftung <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, siehe die Ausgabe von Dirk A.<br />
Br<strong>in</strong>ker<strong>in</strong>k, ed., Van d<strong>en</strong> doechd<strong>en</strong> der vuriger <strong>en</strong>de stichtiger suster<strong>en</strong> van Diep<strong>en</strong> ve<strong>en</strong> (Handschrift D), (Leid<strong>en</strong>:<br />
Sijthoff, 1904). Aus dem W<strong>in</strong>desheimer Chorfrau<strong>en</strong>kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> selbst stammt noch e<strong>in</strong>e bislang unpubliziert<br />
geblieb<strong>en</strong>e Lang fassung mit Schwesternvit<strong>en</strong> (Handschrift ‘DV’) [=Handschrift Dev<strong>en</strong>ter, Stads- <strong>en</strong><br />
Ath<strong>en</strong>aeumbibliotheek, Suppl. 198 (101 E 26)]; zum Kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> vgl. Willem J. Kühler, Johannes<br />
Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>en</strong> zijn klooster te Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> (Leid<strong>en</strong>: Van Leeuw<strong>en</strong>, 1908). – Aus der Handschrift mit<br />
Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> aus dem Dev<strong>en</strong>terer Lamm<strong>en</strong>haus ist bislang lediglich die Biografie der Mater Andries<br />
Yser<strong>en</strong> (†1502) <strong>in</strong> Edition zugänglich gemacht: ‘Het lev<strong>en</strong> der eerwaardige moeder Andries Yser<strong>en</strong>s, overste van<br />
het Lamm<strong>en</strong>huis te Dev<strong>en</strong>ter, overled<strong>en</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> jare 1502’, ed. Otto A. Spitz<strong>en</strong>, Archief voor de geschied<strong>en</strong>is van<br />
het Aartsbisdom Utrecht, 2 (1875), S. 178-216. E<strong>in</strong> weiteres Schwesternbuch stammt aus dem St. Agneskonv<strong>en</strong>t<br />
<strong>in</strong> Emmerich am Niederrhe<strong>in</strong>, e<strong>in</strong>er direkt<strong>en</strong> Tochterstiftung des Meester-Geertshauses: Schwesternbuch und<br />
Statut<strong>en</strong> des St. Agnes-Konv<strong>en</strong>ts <strong>in</strong> Emmerich, ed. Anne Bollmann und Nikolaus Staubach, Emmericher<br />
Forschung<strong>en</strong>, Schrift<strong>en</strong>reihe zur Stadtgeschichte, 17 (Emmerich: Emmericher Geschichtsvere<strong>in</strong>, 1998).<br />
Schließlich s<strong>in</strong>d Kurzvit<strong>en</strong> von Schwestern und Brüdern dieses Konv<strong>en</strong>tszirkels aufg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong> <strong>in</strong> die late<strong>in</strong>ische<br />
Sammelhandschrift aus dem Dev<strong>en</strong>terer Heer-Flor<strong>en</strong>shaus: [Handschrift Brussel, Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek,<br />
Ms. 8849-59], e<strong>in</strong>e Teiledition bietet e<strong>in</strong>ige Schwesternvit<strong>en</strong>: ‘Lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van devote zusters te<br />
Dev<strong>en</strong>ter’, ed. Willem J. Kühler, Archief voor de Geschied<strong>en</strong>is van het Aartsbisdom Utrecht, 36 (1910), S. 1-65.<br />
– 2. Männervit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong>: Als Biograf der devot<strong>en</strong> Bewegung ist zunächst Thomas van Kemp<strong>en</strong> zu n<strong>en</strong>n<strong>en</strong>,<br />
der <strong>in</strong> se<strong>in</strong>em ‘Dialogus Noviciorum’ ausführliche Vit<strong>en</strong> von Geert Grote, Flor<strong>en</strong>s Radewijns und e<strong>in</strong>ig<strong>en</strong><br />
weiter<strong>en</strong> bedeut<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Devot<strong>en</strong> aufg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong> hat, vgl. die Textausgabe von Mart<strong>in</strong> Pohl, ed., Thomae Hemerk<strong>en</strong><br />
a Kempis canonici regularis ord<strong>in</strong>is s. August<strong>in</strong>i opera omnia, Bd. 7, (Freiburg im Breisgau: Herder, 1922), S. 1-<br />
329 (S. 31-115). Der Dev<strong>en</strong>terer Frater und Rektor des Meester-Geertshauses, Rudolf Dier van Muid<strong>en</strong> (†1459),<br />
erstellte Vit<strong>en</strong> zum Leb<strong>en</strong> Geert Grotes und der erst<strong>en</strong> Fratern des Heer-Flor<strong>en</strong>shauses: ‘Scriptum de Magistro<br />
Gherardo Grote, Dom<strong>in</strong>o Flor<strong>en</strong>cio et multis aliis devotis fratribus’, ed. Gerhard Dumbar, Analecta seu vetera aliquot<br />
scripta <strong>in</strong>edita ab ipso publici juris facta, Bd. 1, (Dev<strong>en</strong>ter 1719), S. 1-113. Hierzu komm<strong>en</strong> spätere<br />
Variant<strong>en</strong>, u.a. von der Hand des Dev<strong>en</strong>terer Fraters Petrus Hoorn, vgl. Willem J. Kühler, ed., ‘De “Vita Magistri<br />
Gerardi Magni” van Petrus Horn’, Nederlands Archief voor Kerkgeschied<strong>en</strong>is, N.S. 6 (1909), S. 332-70, und die<br />
volkssprachliche Fassung der Brudervit<strong>en</strong> aus dem Meester-Geertshaus’, ed. von Dirk A. Br<strong>in</strong>ker<strong>in</strong>k,<br />
‘Biographieën van beroemde mann<strong>en</strong> uit d<strong>en</strong> Dev<strong>en</strong>ter-kr<strong>in</strong>g’, Archief voor de Geschied<strong>en</strong>is van het Aartsbisdom<br />
Utrecht 27 (1901), S. 410-23; 28 (1902), S. 1-37, 225-76, 321-43; 29 (1903), S. 1-39. Aus dem Kloster<br />
Fr<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong> bei Nordhorn ist e<strong>in</strong>e spätere Fassung der Dev<strong>en</strong>terer Brudervit<strong>en</strong> erhalt<strong>en</strong>: Het Fr<strong>en</strong>sweger<br />
handschrift betreff<strong>en</strong>de de geschied<strong>en</strong>is van de moderne devotie (Werk<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong> door het Historisch<br />
G<strong>en</strong>ootschap, 3 e serie, 82), ed. Wybe Jappe Alberts und Albert L. Hulshoff (Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Wolters, 1958);<br />
Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> devoter Fratres s<strong>in</strong>d auch überliefert aus dem St. Gregoriuskonv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Emmerich, der 1467<br />
vom Heer-Flor<strong>en</strong>shaus aus e<strong>in</strong>gerichet wurde: Fontes historiam domus fratrum Embric<strong>en</strong>sis aperi<strong>en</strong>tes, ed. Wybe<br />
Jappe Alberts und Magnus Ditsche (Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Wolters-Noordhoff, 1969). Neb<strong>en</strong> Thomas van Kemp<strong>en</strong> ist als<br />
Biograf der devot<strong>en</strong> Bewegung vor allem Johannes Busch zu n<strong>en</strong>n<strong>en</strong>: Des August<strong>in</strong>erpropstes Iohannes Busch<br />
‘Chronicon W<strong>in</strong>deshem<strong>en</strong>se’ und ‘Liber de reformatione monasteriorum’, bearb. von Karl L. Grube<br />
(Geschichtsquell<strong>en</strong> der Prov<strong>in</strong>z Sachs<strong>en</strong> und angr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>der Gebiete, 19), (Halle: Otto H<strong>en</strong>del, 1886).<br />
171
2. ERINNERUNGSKULTUR IN DER KONVENTSGEMEINSCHAFT<br />
Es sei zunächst darauf h<strong>in</strong>gewies<strong>en</strong>, dass die <strong>in</strong>nerhäusliche Gesprächskultur – der orale<br />
Austausch von Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong> und ihrer jeweilig<strong>en</strong> E<strong>in</strong>schätzung durch die e<strong>in</strong>zeln<strong>en</strong><br />
Hausbewohner<strong>in</strong>n<strong>en</strong> – e<strong>in</strong> wes<strong>en</strong>tliches Elem<strong>en</strong>t der Leb<strong>en</strong>swelt <strong>in</strong> Devot<strong>en</strong>geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong><br />
darstellt. E<strong>in</strong> konv<strong>en</strong>tshistoriografischer Text ist vor diesem H<strong>in</strong>tergrund als Schrifttum zu<br />
charakterisier<strong>en</strong> , das Vergang<strong>en</strong>heit als Geg<strong>en</strong>stand des geme<strong>in</strong>schaftlich<strong>en</strong> Gedächtnisses<br />
darstell<strong>en</strong> soll. Aber zugleich greift der Text selbst auch aktiv mit e<strong>in</strong> <strong>in</strong> die aktuelle<br />
Er<strong>in</strong>nerungskultur und <strong>in</strong> das R<strong>in</strong>g<strong>en</strong> um e<strong>in</strong>e Er<strong>in</strong>nerungshegemonie. Im Zuge der<br />
sukzessiv<strong>en</strong> und kont<strong>in</strong>uierlich<strong>en</strong> Memorierung der Vergang<strong>en</strong>heit tret<strong>en</strong> verschied<strong>en</strong>e<br />
Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong>, mit bed<strong>in</strong>gt durch differier<strong>en</strong>de Perspektiv<strong>en</strong> und Selektionsvorgänge bei der<br />
Gedank<strong>en</strong>speicherung, <strong>in</strong> Konkurr<strong>en</strong>z zue<strong>in</strong>ander. Marg<strong>in</strong>alisierte Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong> könn<strong>en</strong><br />
auf diese Weise Selbstbilder kreier<strong>en</strong>, die sich von d<strong>en</strong> bislang tradiert<strong>en</strong> Vorstellung<strong>en</strong><br />
unterscheid<strong>en</strong> . Mittels der Analyse der narrativ<strong>en</strong> Konstruktion von Id<strong>en</strong>tität und Alterität <strong>in</strong><br />
der komplex<strong>en</strong> Schriftkultur der Konv<strong>en</strong>ts- und Verbandshistoriografie kann die kulturelle<br />
Vielfalt der Id<strong>en</strong>titätsdiskurse sichtbar gemacht werd<strong>en</strong>. Das <strong>in</strong> der Schriftüberlieferung zu<br />
Tage tret<strong>en</strong>de Stadium der kollektiv<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerungskultur ist anhand e<strong>in</strong>es Spektrums narrativer<br />
Verfahr<strong>en</strong> zu erschlüsseln.<br />
Drei Charakteristika präg<strong>en</strong> die Er<strong>in</strong>nerungskultur e<strong>in</strong>er Sozialgeme<strong>in</strong>schaft, aus d<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
diese ihre Id<strong>en</strong>tität ableitet: Symbolträchtigkeit, kulturelle Objektivierung und schließlich die<br />
damit verb<strong>in</strong>dlich werd<strong>en</strong>de Vermittlungsform von Er<strong>in</strong>nerung. 8 Währ<strong>en</strong>d im weiter gefasst<strong>en</strong><br />
Rahm<strong>en</strong> des kulturell<strong>en</strong> Gedächtnisses Ereignisse erfasst werd<strong>en</strong>, die <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er absolut<strong>en</strong><br />
Vergang<strong>en</strong>heit lieg<strong>en</strong> und damit e<strong>in</strong><strong>en</strong> hoh<strong>en</strong> Grad zeremonieller Kommunikation bzw.<br />
Stiftungscharakter erlangt hab<strong>en</strong>, stützt sich das bewahrte und tradierte Wiss<strong>en</strong> im <strong>en</strong>ger<strong>en</strong><br />
Bezugsfeld des kommunikativ<strong>en</strong> Gedächtnisses auf die aktive Interaktion im Alltag der<br />
Sozialgeme<strong>in</strong>schaft und hat die konkrete historische Erfahrung der Zeitg<strong>en</strong>oss<strong>en</strong> bzw.<br />
Er<strong>in</strong>nerungsträger zum Inhalt. Dabei bezieht sich der memorierbare Zeitraum auf e<strong>in</strong><strong>en</strong> stetig<br />
mitwandernd<strong>en</strong> Horizont von maximal 80 bis 100 Jahr<strong>en</strong>, umfasst also, anders ausgedrückt,<br />
etwa drei G<strong>en</strong>eration<strong>en</strong>. 9 Mit jedem G<strong>en</strong>erationswechsel, der sich fließ<strong>en</strong>d <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er Periode von<br />
ca. 30 Jahr<strong>en</strong> vollzieht, verschiebt sich das Profil der Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong> e<strong>in</strong>er Gruppe merklich. Die<br />
memorierbar<strong>en</strong> und memoriert<strong>en</strong> Inhalte s<strong>in</strong>d veränderlich, erhalt<strong>en</strong> sie doch im Zuge der<br />
kont<strong>in</strong>uierlich fortschreit<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Weitergabe und Interpretation stets wieder neue Bedeutungs -<br />
zuschreibung<strong>en</strong> und S<strong>in</strong>nstiftung<strong>en</strong>. E<strong>in</strong>st wichtig Ersche<strong>in</strong><strong>en</strong>des verschiebt sich im Rückblick<br />
zunehm<strong>en</strong>d vom Z<strong>en</strong>trum <strong>in</strong> die Peripherie, und umgekehrt erweist sich e<strong>in</strong>st Neb<strong>en</strong>sächliches<br />
nunmehr als wichtiges Elem<strong>en</strong>t der Hausgeschichte.<br />
Festzuhalt<strong>en</strong> ist <strong>in</strong> diesem Zusamm<strong>en</strong>hang, dass jedes Mitglied der Sozialgeme<strong>in</strong>schaft,<br />
aus der dann schließlich <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em bestimmt<strong>en</strong> Stadium des Prozesses der Er<strong>in</strong>nerung die<br />
verschriftlichte Form kollektiver Gedächtnisarbeit 10 hervorgeht, als gleich kompet<strong>en</strong>t angese-<br />
8<br />
Basier<strong>en</strong>d auf Maurice Halbwachs, Jan und Aleida Assmann und ander<strong>en</strong> hat sich <strong>in</strong> d<strong>en</strong> letzt<strong>en</strong> beid<strong>en</strong><br />
Jahrzehnt<strong>en</strong> das <strong>in</strong>terdiszipl<strong>in</strong>äre kulturwiss<strong>en</strong>schaftliche Wiss<strong>en</strong>schaftsgebiet der Er<strong>in</strong>nerungskultur etabliert.<br />
Vgl. Maurice Halbwachs, Das kollektive Gedächtnis (Stuttgart: Enke, 1967); Jan Assmann, Das kulturelle<br />
Gedächtnis. Schrift, Er<strong>in</strong>nerung und politische Id<strong>en</strong>tität <strong>in</strong> früh<strong>en</strong> Hochkultur<strong>en</strong>, 2. überarb. Aufl. (Münch<strong>en</strong>:<br />
Beck, 2007); Aleida Assmann, Der lange Schatt<strong>en</strong> der Vergang<strong>en</strong>heit. Er<strong>in</strong>nerungskultur und Geschichtspolitik,<br />
(Münch<strong>en</strong>: Beck, 2006); A. Assmann, Geschichte im Gedächtnis. Von der <strong>in</strong>dividuell<strong>en</strong> Erfahrung zur öff<strong>en</strong>tlich<strong>en</strong><br />
Insz<strong>en</strong>ierung (Krupp-Vorlesung<strong>en</strong> zu Politik und Geschichte am Kulturwiss<strong>en</strong>schaftlich<strong>en</strong> Institut im<br />
Wiss<strong>en</strong>schaftsz<strong>en</strong>trum Nordrhe<strong>in</strong>-Westfal<strong>en</strong>, 6), (Münch<strong>en</strong>: Beck, 2007).<br />
9<br />
In Bezug auf die Memoriaforschung werd<strong>en</strong> die Begriffsfelder ‘kollektives’ und ‘kommunikatives Gedächtnis’<br />
sowie Geschichtskultur mitsamt ihr<strong>en</strong> Vernetzung<strong>en</strong> verw<strong>en</strong>det (siehe vorherige Fußnote).<br />
10<br />
Vgl. hierzu <strong>in</strong>sbesondere auch Collective remember<strong>in</strong>g, ed. David Middleton and Derek Edwards (London:<br />
Sage, 1990).<br />
172
h<strong>en</strong> wird, die geme<strong>in</strong>same Vergang<strong>en</strong>heit leb<strong>en</strong>dig zu halt<strong>en</strong> und zu deut<strong>en</strong>. Hier trifft die<br />
Memoriaforschung auf d<strong>en</strong> Geg<strong>en</strong>standsbereich der Oral History und damit auf die Frage der<br />
Entwicklung, Pflege und Tradierung von kollektiver Er<strong>in</strong>nerung. 11 Zwisch<strong>en</strong> dem kulturell<strong>en</strong><br />
und dem kommunikativ<strong>en</strong> Gedächtnis als d<strong>en</strong> zwei Pol<strong>en</strong> von Er<strong>in</strong>nerung klafft e<strong>in</strong>e Lücke –<br />
e<strong>in</strong> sog<strong>en</strong>anntes ‘float<strong>in</strong>g gap’. 12 Plastisch ausgedrückt liegt diesseits der Lücke die noch<br />
greifbare und memorierbare Er<strong>in</strong>nerung der Grupp<strong>en</strong>mitglieder, die d<strong>en</strong> Horizont von 80 bis<br />
100 Jahr<strong>en</strong> umspannt. J<strong>en</strong>seits dieses zeitlich noch erfassbar<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerungshorizonts liegt die<br />
<strong>in</strong>zwisch<strong>en</strong> mystifizierte Vergang<strong>en</strong>heit. Sie ist zum fest<strong>en</strong> und zeremonialisiert<strong>en</strong> Fundam<strong>en</strong>t<br />
der Sozialgeme<strong>in</strong>schaft geword<strong>en</strong> und umfasst <strong>in</strong>terpretatorisch verarbeitete Ereignisse e<strong>in</strong>er<br />
fern<strong>en</strong>, für die Zeitg<strong>en</strong>oss<strong>en</strong> nicht mehr tatsächlich er<strong>in</strong>nerbar<strong>en</strong> Periode. Sie beruht somit nicht<br />
mehr auf dem kommunikativ<strong>en</strong> Austausch <strong>in</strong> der Gruppe, sondern hat kulturelle Symbole und<br />
Zeich<strong>en</strong> – also Medi<strong>en</strong> wie Texte, Bilder, Monum<strong>en</strong>te – zur Grundlage, die e<strong>in</strong><strong>en</strong> weit<br />
länger<strong>en</strong> Zeithorizont umfass<strong>en</strong> als das an d<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>srhythmus gebund<strong>en</strong>e kommunikative<br />
Gedächtnis. 13<br />
Gedächtniskultur<strong>en</strong> versteh<strong>en</strong> heißt letztlich immer, beide Form<strong>en</strong> von Er<strong>in</strong>nerung als<br />
<strong>in</strong>e<strong>in</strong>ander verschränkte Teilmodelle zu begreif<strong>en</strong>, die sich geg<strong>en</strong>seitig ergänz<strong>en</strong> und<br />
bee<strong>in</strong>fluss<strong>en</strong> . Er<strong>in</strong>nerte und rekonstruierte Geschichte treff<strong>en</strong> hier aufe<strong>in</strong>ander. Wie lässt sich<br />
dieses Theorem nun auf das Untersuchungsgebiet der Konv<strong>en</strong>tsbiografik und -historiografie<br />
anw<strong>en</strong>d<strong>en</strong>? Lässt sich die Gr<strong>en</strong>ze zwisch<strong>en</strong> kommunikativem und kulturellem Gedächtnis <strong>in</strong><br />
d<strong>en</strong> Text<strong>en</strong> ausmach<strong>en</strong>?<br />
3. DER ERZÄHLRAHMEN ALS ORT DER WERKBESTIMMUNG<br />
Die bis <strong>in</strong> die Antike zurückreich<strong>en</strong>de Tradition e<strong>in</strong>es e<strong>in</strong>- und ausleit<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Werkabschnitts ist<br />
als Paratext zu charakterisier<strong>en</strong>, der das Leseverhalt<strong>en</strong> des Adressat<strong>en</strong>kreises, dess<strong>en</strong><br />
Textverständnis und die Rezeption des zugehörig<strong>en</strong> Werkes wes<strong>en</strong>tlich mitgestalt<strong>en</strong> und l<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
will. E<strong>in</strong>e gemäß d<strong>en</strong> Tradition<strong>en</strong> für geistliche Prosatexte ‘anonyme Schreibfigur’ folgt <strong>in</strong><br />
ihr<strong>en</strong> Präs<strong>en</strong>tationsstrategi<strong>en</strong> für die Hausvit<strong>en</strong>sammlung ähnlich<strong>en</strong> Spielregeln, wie sie für die<br />
Exordialtopik von sonstig<strong>en</strong> Prolog<strong>en</strong> oder Widmungstext<strong>en</strong> gelt<strong>en</strong>. Sie führt dem Leser die<br />
Umstände der Entstehung, die Organisations- und Gestaltungspr<strong>in</strong>zipi<strong>en</strong> des mittelalterlich<strong>en</strong><br />
Manuskripts sowie dess<strong>en</strong> Zielsetzung vor Aug<strong>en</strong>. 14<br />
Aufgrund dieser Sonderrolle s<strong>in</strong>d die e<strong>in</strong>er Vit<strong>en</strong>sammlung beigefügt<strong>en</strong> Vor- und Nachred<strong>en</strong><br />
wichtige Informationsquell<strong>en</strong> zur Erfassung der Werkgestalt und ihrer <strong>in</strong>t<strong>en</strong>diert<strong>en</strong> Funktion.<br />
Dabei <strong>in</strong>formiert schon das bloße Vorhand<strong>en</strong>se<strong>in</strong> e<strong>in</strong>es solch<strong>en</strong> Erzählrahm<strong>en</strong>s über d<strong>en</strong> Status<br />
der Vit<strong>en</strong>sammlung im Konv<strong>en</strong>t, da er d<strong>en</strong> Haupttext visuell umschließt und somit als<br />
abgeschloss<strong>en</strong>es Werk charakterisiert. Zudem <strong>en</strong>thalt<strong>en</strong> die e<strong>in</strong>- und ausleit<strong>en</strong>d<strong>en</strong> H<strong>in</strong>weise zur<br />
11<br />
Walter J. Ong, Oralität und Literalität. Die Technologisierung des Wortes (Oplad<strong>en</strong>: Westdeutscher Verlag,<br />
1987).<br />
12<br />
Aleida Assmann, Er<strong>in</strong>nerungsräume: Form<strong>en</strong> und Wandlung<strong>en</strong> des kulturell<strong>en</strong> Gedächtnisses (Münch<strong>en</strong>: Beck,<br />
1999).<br />
13<br />
Harald Welzer, Das kommunikative Gedächtnis. E<strong>in</strong>e Theorie der Er<strong>in</strong>nerung, 2. überarb. Aufl. (Münch<strong>en</strong>:<br />
Beck, 2005).<br />
14<br />
Vgl. hierzu etwa Ursula Peters, ‘Autorbilder <strong>in</strong> volkssprachig<strong>en</strong> Handschrift<strong>en</strong> des Mittelalters. E<strong>in</strong>e<br />
Problemskizze’, Zeitschrift für deutsche Philologie, 119 (2000), S. 321-68; Uwe Wirth, ‘Das Vorwort als<br />
performative , paratextuelle und parergonale Rahmung’, <strong>in</strong> Rhetorik. Figuratio und Performanz, ed. Jürg<strong>en</strong><br />
Fohrmann, DFG-Symposion 2002. Germanistische Symposi<strong>en</strong>, Berichtbände, 25 (Stuttgart: Metzler, 2004), S.<br />
603-28.<br />
173
Rolle der Schreibschwester, ihre Nähe bzw. Distanz zum Werk und zur Geme<strong>in</strong>schaft, über die<br />
sie schreibt bzw. von der der Text erzählt.<br />
Die Emmericher Sammlung mit Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> verstorb<strong>en</strong>er Hausmitglieder ist<br />
e<strong>in</strong>es von w<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> historiografisch<strong>en</strong> Werk<strong>en</strong> der Devotio moderna <strong>in</strong> der Volkssprache, dem<br />
e<strong>in</strong> Prolog und e<strong>in</strong> Epilog beigefügt ist. 15 In d<strong>en</strong> erst<strong>en</strong> beid<strong>en</strong> Sätz<strong>en</strong> der Vorrede wird das<br />
Werkthema – das Leb<strong>en</strong> der verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> Hausmitglieder zu beschreib<strong>en</strong> – b<strong>en</strong>annt, sowie der<br />
Text <strong>in</strong> d<strong>en</strong> St. Agnes-Konv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Emmerich am Niederrhe<strong>in</strong> verortet. Deutlich wird dabei die<br />
biografische Zielsetzung des Werks mit dem chronistisch<strong>en</strong> H<strong>in</strong>weis auf das Gründungsdatum<br />
des Konv<strong>en</strong>ts im Jahre 1419 verknüpft:<br />
Hier begijnt dat prologus des boeckes der suster<strong>en</strong> van sancte Agnit<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> Embrick van<br />
sancte Augustijnus reghel. Dat lev<strong>en</strong> <strong>en</strong>de wander<strong>in</strong>ghe der eerwerdigher goddi<strong>en</strong>stichgher<br />
suster<strong>en</strong> toe Embrick van sancte Agnit<strong>en</strong> cloester, welck cloester ghesticht <strong>en</strong>de<br />
ghefondiert is <strong>in</strong>t iaer ons Her<strong>en</strong> MCCCC <strong>en</strong>de XIX. 16<br />
Anschließ<strong>en</strong>d widmet die <strong>in</strong> der Vorrede anonym bleib<strong>en</strong>de ‘Ich-Figur’ – nach dem<br />
selbstbewusst<strong>en</strong> H<strong>in</strong>weis auf die eig<strong>en</strong>e Rolle als verantwortliche Schreibschwester – ‘ihr<br />
Werk’ Gott und Maria. Zugleich sei ihr Werk aber auch als Lobrede auf diej<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> zu<br />
begreif<strong>en</strong> , die das Erzählte erlebt hätt<strong>en</strong>, und zur Ermunterung derj<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>, die ihn<strong>en</strong><br />
nachfolg<strong>en</strong> , sowie zum Trost aller gläubig<strong>en</strong> Seel<strong>en</strong>. 17<br />
Nach e<strong>in</strong>em E<strong>in</strong>schub weiterer, für dies<strong>en</strong> Texttyp gängig<strong>en</strong> Topoi zur eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Unfähigkeit<br />
fordert die Schreibschwester, die aufgrund text<strong>in</strong>terner und externer H<strong>in</strong>weise als die<br />
amtier<strong>en</strong>de Prior<strong>in</strong> Mechtelt Smeeds (†1504) id<strong>en</strong>tifiziert werd<strong>en</strong> konnte, 18 ihre Zuhörer- und<br />
Leserschaft auf, das Leb<strong>en</strong> und die Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> der im Textverlauf behandelt<strong>en</strong> Person<strong>en</strong> zu<br />
betracht<strong>en</strong>, und führt dazu e<strong>in</strong>e Reihe von Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> an, die diese Schwestern <strong>in</strong> ihrem der<br />
Nachfolge Christi gewidmet<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong> verkörpert und gelebt hätt<strong>en</strong>. Hierbei werd<strong>en</strong> neb<strong>en</strong><br />
Kard<strong>in</strong>altug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (Gehorsam, Armut, Demut) auch m<strong>en</strong>schliche Eig<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> wie<br />
Sanftmütigkeit, Duldsamkeit, Bescheid<strong>en</strong>heit, Anspruchslosigkeit sowie die Bereitwilligkeit zu<br />
all<strong>en</strong> anfall<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Arbeit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>annt. Schließlich skizziert die Schreibschwester noch d<strong>en</strong><br />
Aufbau des Werkes, womit sie d<strong>en</strong> Adressat<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>in</strong>e weitere Lesehilfe an die Hand gibt. Am<br />
Ende richtet sie sich noch e<strong>in</strong>mal <strong>in</strong> der Wir-Form an ihre Mitschwestern und ruft sie dazu auf,<br />
doch geme<strong>in</strong>sam dem Exempel und d<strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> nachzufolg<strong>en</strong>, die vorangegang<strong>en</strong>e<br />
G<strong>en</strong>eration<strong>en</strong> vorgelebt hätt<strong>en</strong>.<br />
Im Prolog des Emmericher Schwesternbuchs s<strong>in</strong>d Memoria und belehr<strong>en</strong>de<br />
Leb<strong>en</strong>sanleitung direkt mite<strong>in</strong>ander verknüpft. Der Blick zurück di<strong>en</strong>t neb<strong>en</strong> der Würdigung<br />
der Verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> und ihrer Leistung<strong>en</strong> auch dazu, e<strong>in</strong><strong>en</strong> Leitfad<strong>en</strong> für die Gestaltung von<br />
15<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, S. 38 (= Prolog) und S. 307 (Epilog).<br />
16<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, ebd.<br />
17<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, ebd.: ‘Soe heb ic voer mij gh<strong>en</strong>am<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> w<strong>en</strong>ich toe schrieu<strong>en</strong><br />
ter eerr<strong>en</strong> Gads <strong>en</strong>de der jonfer Maria, <strong>en</strong>de tot loef der ghe<strong>en</strong>re die et beleeft hebb<strong>en</strong>, tot sticht<strong>in</strong>ghe der ghe<strong>en</strong>re<br />
die nae com<strong>en</strong>, tot troest alle ghelouige ziel<strong>en</strong>. Ende want ick sijmpel <strong>en</strong>de ongeleert bijn, soe begeer ic, dat<br />
die ghe<strong>en</strong>, die dat lees<strong>en</strong> of hoer<strong>en</strong>, niet <strong>en</strong> versmaed<strong>en</strong>, mer dat si a<strong>en</strong> si<strong>en</strong> dat leu<strong>en</strong> <strong>en</strong>de die dochd<strong>en</strong> der<br />
ghe<strong>en</strong>re, die <strong>in</strong> des<strong>en</strong> boeck gheschreu<strong>en</strong> sijn: hoer ghehoersamheit <strong>en</strong>de oetmoedicheit, hoer sachtmoedicheit<br />
<strong>en</strong>de verduldicheit , hoer armoede <strong>en</strong>de soeberheit, hoer puer-sijmpelheit <strong>en</strong>de willighe bereijtheit tot all<strong>en</strong> arbeit<br />
<strong>en</strong>de hoer vuerighe begeerte tot all<strong>en</strong> dochd<strong>en</strong>. Ende hebb<strong>en</strong> hoer leu<strong>en</strong> gheschiect <strong>en</strong>de gheoerd<strong>en</strong>iert nae d<strong>en</strong><br />
exempel ons lieu<strong>en</strong> here Ihesu Christe <strong>in</strong> oetmoedigher onderworp<strong>en</strong>heit hoere ouerst<strong>en</strong> [...] op dat wij hoer<br />
exempel <strong>en</strong>de dochd<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nae volgh<strong>en</strong>, die si ons voer gega<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, welck ons verle<strong>en</strong><strong>en</strong> moet die here<br />
Ihesus Christus. Am<strong>en</strong>.’<br />
18<br />
Vgl. die Erläuterung<strong>en</strong> bei Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, S. 15.<br />
174
Geg<strong>en</strong>wart und Zukunft zu gew<strong>in</strong>n<strong>en</strong>. Beides f<strong>in</strong>det im selb<strong>en</strong> räumlich<strong>en</strong> Umfeld des<br />
Emmericher Konv<strong>en</strong>ts statt, <strong>in</strong> dem die im anschließ<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Haupttext gewürdigt<strong>en</strong> Schwestern<br />
e<strong>in</strong>st die b<strong>en</strong>annt<strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>dideale <strong>in</strong> die Tat umgesetzt hab<strong>en</strong>. Dadurch ersche<strong>in</strong>t der<strong>en</strong><br />
Leb<strong>en</strong>swandel umso näher und nachvollziehbarer und wird die Vorbildfunktion der<br />
Verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> wirkungsträchtiger.<br />
Die schriftliche Form der Vermittlung vergleichsweise aktueller und wirkungsvoller<br />
Beispiele religiöser Leb<strong>en</strong>spraxis hat e<strong>in</strong>e deutliche Reformfunktion. Dies wird außer im<br />
Prolog auch an anderer Stelle im Emmericher Schwesternbuch gesagt. Dabei folgt der Text <strong>in</strong><br />
Bezug auf die Textauswahl und die Art der Darstellung bestimmt<strong>en</strong> Vorgab<strong>en</strong>, auf die im<br />
Prolog und im weiter<strong>en</strong> Textverlauf h<strong>in</strong>gewies<strong>en</strong> wird, und die im Epilog schließlich noch<br />
e<strong>in</strong>mal aufgegriff<strong>en</strong> und bestätigt werd<strong>en</strong>:<br />
Mer ic hape dat God nae mij e<strong>en</strong> a<strong>en</strong>der sal verweck<strong>en</strong> die dat verbeter<strong>en</strong> sal. Ic woste wael<br />
dat ic daer vol te onnutte toe was, mer want ic sach, dattet van nijemant geda<strong>en</strong> <strong>en</strong> wart,<br />
soe heuet mij die liefde Gades <strong>en</strong>de die mynne mynre mede suster<strong>en</strong> daer toe gebracht. Ic<br />
hap dat ic anders niet <strong>en</strong> heb geschreu<strong>en</strong> dan voer God waer <strong>en</strong> is, <strong>en</strong>de mij auermijds<br />
waerachtig<strong>en</strong> geloeffelick<strong>en</strong> suster<strong>en</strong> gesacht is. Ick belie dat ic mij <strong>in</strong> dit werck duck<br />
verdrietelick <strong>en</strong>de onwillich heb geuoelt. Mer d<strong>en</strong> drieft d<strong>en</strong> ic geuold<strong>en</strong> van bynn<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de<br />
d<strong>en</strong> gued<strong>en</strong> suet<strong>en</strong> roeck d<strong>en</strong> ick m<strong>en</strong>nichwerf heb gerack<strong>en</strong> <strong>en</strong>de e<strong>en</strong> ander mede die<br />
dan bi mij war<strong>en</strong> of onder tijd<strong>en</strong> tot mij quam<strong>en</strong> als ic onledich was <strong>in</strong> des<strong>en</strong> dijngh<strong>en</strong>, die<br />
hebb<strong>en</strong> mij do<strong>en</strong> volhard<strong>en</strong> <strong>in</strong> dit guede werck. 19<br />
Neb<strong>en</strong> der Datierung, der Zueignung, der N<strong>en</strong>nung der Insuffizi<strong>en</strong>ztopoi, der Funktion<br />
und Thematik des Schwesternbuchs tret<strong>en</strong> im Epilog noch weitere Aspekte, die die<br />
Schreibschwester an dieser Stelle, ihre Erfahrung<strong>en</strong> bei der Erstellung der Vit<strong>en</strong>reihe sche<strong>in</strong>bar<br />
reflektier<strong>en</strong>d, herausstellt. Zum e<strong>in</strong><strong>en</strong> betont sie die aktive Mitarbeit der Schwestern an der<br />
<strong>in</strong>haltlich<strong>en</strong> Zusamm<strong>en</strong>stellung des Textes, mit der sie zugleich d<strong>en</strong> Wahrheitsgehalt ihres<br />
Berichts zu untermauern versucht. Zum ander<strong>en</strong> verweist sie, w<strong>en</strong>n auch <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er vag<strong>en</strong><br />
Andeutung, auf die ‘wundersame’ Unterstützung durch höhere Mächte, die sie an dem ‘gut<strong>en</strong><br />
süß<strong>en</strong> Duft’ erkannt hab<strong>en</strong> will, d<strong>en</strong> sie und andere <strong>in</strong> ihrer Nähe häufig wahrg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong><br />
hätt<strong>en</strong> , w<strong>en</strong>n sie mit ihrer Schreibarbeit beschäftigt gewes<strong>en</strong> sei. Durch dies<strong>en</strong> vorsichtig<strong>en</strong><br />
Verweis auf e<strong>in</strong> mögliches Gnad<strong>en</strong>wirk<strong>en</strong> des Herrn, dem sie durch die Anführung anonym<br />
bleib<strong>en</strong>der Aug<strong>en</strong>- bzw. ‘Riechzeug<strong>in</strong>n<strong>en</strong>’ Glaubwürdigkeit verleih<strong>en</strong> will, gibt die<br />
Schreibschwester ihrem Werk e<strong>in</strong><strong>en</strong> leicht mystifizier<strong>en</strong>d<strong>en</strong> und leg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>haft<strong>en</strong> Ton, der die<br />
Bedeutung des Schwesternbuchs für die Geme<strong>in</strong>schaft erhöht und der emotional<strong>en</strong><br />
Aufforderung am Werk<strong>en</strong>de besondere Wirkkraft verleiht:<br />
Dat welck ic hap dat tot d<strong>en</strong> laue <strong>en</strong>de tot der glori<strong>en</strong> Gades <strong>en</strong>de al der ge<strong>en</strong>re wes<strong>en</strong> sal,<br />
van w<strong>en</strong> dit bock vergadert <strong>en</strong>de geschreu<strong>en</strong> is. Ende op dat wij altesam<strong>en</strong> hoer guede<br />
stichticge wander<strong>in</strong>ge nae moet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>, soe sull<strong>en</strong> wij ondertijd<strong>en</strong> ons verwacker<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
vernij<strong>en</strong> wt d<strong>en</strong> leu<strong>en</strong> onser mede suster<strong>en</strong> die voer ons gewest sijn. Op dat wij na des<strong>en</strong><br />
cleyn<strong>en</strong> arbeit <strong>en</strong>de dit corte leu<strong>en</strong> moegh<strong>en</strong> com<strong>en</strong> <strong>in</strong> hoer geseelscap tot dat ricke des<br />
hemelsch<strong>en</strong> vader landes, dat welc sij gebruck<strong>en</strong>de sijn <strong>in</strong> der ewicheit sonder eijnde. Dat<br />
ons altesam<strong>en</strong> moet verl<strong>en</strong><strong>en</strong> die Vader, die So<strong>en</strong> <strong>en</strong>de die heilige Geist. Am<strong>en</strong>. 20<br />
Der emphatische Aufruf zur geme<strong>in</strong>sam<strong>en</strong> Erneuerung der eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Vorsätze und der aktiv<strong>en</strong><br />
Nachfolge des Tug<strong>en</strong>dleb<strong>en</strong>s ihrer Vorgänger<strong>in</strong>n<strong>en</strong> ist wiederum im solidarisch<strong>en</strong> ‘Wir’<br />
19<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, S. 307.<br />
20<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, ebd.<br />
175
formuliert , womit Mechtelt Smeeds sich – wie bereits im Prolog – als Teil der Geme<strong>in</strong>schaft<br />
def<strong>in</strong>iert, mit der und <strong>in</strong> der<strong>en</strong> Di<strong>en</strong>st sie d<strong>en</strong> Auftrag zur Erstellung der Hausvit<strong>en</strong>sammlung<br />
erfüllt. 21 Dieses Mite<strong>in</strong>ander ist als unterstütz<strong>en</strong>der Faktor bei der Suche der Schwestern<br />
nach dem recht<strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>dweg <strong>in</strong> der Christusnachfolge von großer Relevanz. Die <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sive<br />
<strong>in</strong>nerhäusliche Kommunikation hat nicht nur dazu gedi<strong>en</strong>t, die nötig<strong>en</strong> Information<strong>en</strong><br />
zum Leb<strong>en</strong> der Verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> für das Schwesternbuch zusamm<strong>en</strong>zutrag<strong>en</strong>, sondern auch das<br />
Solidar- und Geme<strong>in</strong>schaftsgefühl der überleb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>tual<strong>in</strong>n<strong>en</strong> gestärkt.<br />
Eb<strong>en</strong>so wie im Emmericher Schwesternbuch ist der Vit<strong>en</strong>sammlung aus dem Meester-<br />
Geertshaus <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter e<strong>in</strong>e Vorrede beigefügt. 22 Auch hier bleibt die verantwortliche<br />
Schreibschwester anonym, doch nimmt sie von Beg<strong>in</strong>n an e<strong>in</strong>e andere Haltung e<strong>in</strong> als Mechtelt<br />
Smeeds. Die Dev<strong>en</strong>terer Schreibschwester tritt d<strong>en</strong> Adressat<strong>in</strong>n<strong>en</strong> im Konv<strong>en</strong>t ausschließlich<br />
aus der Position e<strong>in</strong>es kollektiv<strong>en</strong> ‘Schreiber<strong>in</strong>n<strong>en</strong>-Wir’ <strong>en</strong>tgeg<strong>en</strong>. Die im Prolog angeführt<strong>en</strong><br />
Bemerkung<strong>en</strong> zur Memoria- und Reformfunktion des Textes <strong>en</strong>tsprech<strong>en</strong> weitgeh<strong>en</strong>d d<strong>en</strong><strong>en</strong> im<br />
Emmericher Text und soll<strong>en</strong> hier nicht e<strong>in</strong>zeln ausgeführt werd<strong>en</strong>. Doch <strong>en</strong>thält der Prolog zur<br />
Vit<strong>en</strong>sammlung des Meester-Geertshauses e<strong>in</strong><strong>en</strong> Zusatz, der über die <strong>in</strong> Emmerich angeführt<strong>en</strong><br />
Aspekte des Selbstbildes der Schwestern und der Funktion ‘ihrer’ Vit<strong>en</strong>sammlung h<strong>in</strong>ausgeht.<br />
Ausdrücklich wird im Dev<strong>en</strong>terer Prolog darauf verwies<strong>en</strong>, dass die Schwestern dort es<br />
ander<strong>en</strong> überlass<strong>en</strong> würd<strong>en</strong>, von der Abkunft der Reich<strong>en</strong> und Edl<strong>en</strong> und von der<strong>en</strong> Bekehrung<br />
und tug<strong>en</strong>dhaft<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>sweg zu erzähl<strong>en</strong>. Sie wollt<strong>en</strong> stattdess<strong>en</strong> von d<strong>en</strong> wahrhaftig<strong>en</strong><br />
Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> der arm<strong>en</strong> [Schwestern] erzähl<strong>en</strong>. Die Qualität<strong>en</strong> dieser Frau<strong>en</strong> sei<strong>en</strong> umso<br />
d<strong>en</strong>kwürdiger , weil sie an sich bei arm<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> ‘vom Lande’ weitaus selt<strong>en</strong>er gefund<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> könnt<strong>en</strong>. Noch dazu hätt<strong>en</strong> diese Schwestern die wahr<strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong> so re<strong>in</strong> <strong>in</strong> sich<br />
getrag<strong>en</strong>, als ob sie immerzu die Heilige Schrift oder Heilig<strong>en</strong>leb<strong>en</strong> geles<strong>en</strong> oder miterlebt<br />
hätt<strong>en</strong> . 23<br />
Mit diesem Statem<strong>en</strong>t will die Schwesterngeme<strong>in</strong>schaft im Meester-Geertshaus sich<br />
off<strong>en</strong>bar von ‘ander<strong>en</strong>’ absetz<strong>en</strong>, die die hohe Herkunft ihrer Schwestern zum Ausgangspunkt<br />
für die Veranschaulichung des hauseig<strong>en</strong><strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>dleb<strong>en</strong>s gewählt hab<strong>en</strong>. 24 Dieses Bedürfnis<br />
nach Abgr<strong>en</strong>zung an prom<strong>in</strong><strong>en</strong>ter Stelle im Prolog ist als Zeich<strong>en</strong> für die eig<strong>en</strong>e Id<strong>en</strong>titätssuche<br />
der Sozialgruppe im Meester-Geertshaus zu wert<strong>en</strong>, <strong>in</strong> der die Er<strong>in</strong>nerungskultur <strong>en</strong>tstand<strong>en</strong><br />
ist, gepflegt und tradiert wird. Gleichzeitig zeugt der H<strong>in</strong>weis aber auch vom Selbstbewusstse<strong>in</strong><br />
dieser Geme<strong>in</strong>schaft, die sich ihrer Bedeutung als Repräs<strong>en</strong>tant<strong>in</strong> des Mutterhauses des<br />
weiblich<strong>en</strong> Devot<strong>en</strong>zweiges sehr bewusst ist. Die Dev<strong>en</strong>terer Schwestern besaß<strong>en</strong> e<strong>in</strong>e<br />
z<strong>en</strong>trale Führungsrolle <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em überregional<strong>en</strong> Netzwerk von Tochterstiftung<strong>en</strong>, darunter das<br />
21<br />
Das geschickte Spiel mit der eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Position als Schreibschwester im Konv<strong>en</strong>t zeigt die Vertrautheit mit<br />
d<strong>en</strong> Stilkonv<strong>en</strong>tion<strong>en</strong> der gewählt<strong>en</strong> literarisch<strong>en</strong> Form, die gemäß dem Anlieg<strong>en</strong> des Textes angepasst und<br />
umgestaltet word<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d.<br />
22<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, S. 4-5.<br />
23<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, ebd.: ‘Wi lat<strong>en</strong> d<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> der rijcker <strong>en</strong>de<br />
der edel<strong>en</strong> comst, <strong>en</strong>de oec oer waere bekier<strong>in</strong>ge <strong>en</strong>de doechsomme voertganc: ons lustet te vertell<strong>en</strong> onser<br />
oetmodiger arm<strong>en</strong> waere doechd<strong>en</strong>, die soeveel te meer te verwonder<strong>en</strong> sijn, want si myn <strong>in</strong> soedanig<strong>en</strong> arm<strong>en</strong>,<br />
alse die veel op d<strong>en</strong> lande gewo<strong>en</strong>t hadd<strong>en</strong>, gevond<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de nochtan alsoe puerlick die rechte<br />
waere doechd<strong>en</strong> <strong>in</strong> hem gehad hebb<strong>en</strong>, alsof si altoes die Heilige Schrift <strong>en</strong>de der heilig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> geles<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
gesi<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>.’<br />
24<br />
Mit Blick auf d<strong>en</strong> literarhistorisch<strong>en</strong> Kontext liegt die Annahme nahe, dass die Anspielung auf die Berichte über<br />
die Reich<strong>en</strong> und Edl<strong>en</strong> sich auf die Vit<strong>en</strong>schreibung <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> bezieh<strong>en</strong> könnte, die parallel zur<br />
Konv<strong>en</strong>tsbiografik im Dev<strong>en</strong>terer Mutterkonv<strong>en</strong>t stattfand. Aus dem Meester-Geertshaus ist e<strong>in</strong>e Handschrift (D)<br />
mit Vit<strong>en</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>er Schwestern überliefert, die viele Parallel<strong>en</strong> mit der aus dem W<strong>in</strong>desheimer<br />
Chorfrau<strong>en</strong>kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> erhalt<strong>en</strong><strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>sammlung (DV) aufweist. E<strong>in</strong>deutig zu beleg<strong>en</strong> ist diese<br />
Interpretation jedoch nicht.<br />
176
erühmte Chorfrau<strong>en</strong>kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>. Diese Leitfunktion hatt<strong>en</strong> sie errung<strong>en</strong>, <strong>in</strong>dem sie ihr<br />
ursprüngliches Ideal von e<strong>in</strong>em devot<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong> als Lai<strong>en</strong>schwestern gemäß d<strong>en</strong> Tug<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
Arbeit, Demut und Gehorsam im Meester-Geertshaus konsequ<strong>en</strong>t vorgelebt und im Zuge<br />
ihres Engagem<strong>en</strong>ts bei der Neugründung oder Reformierung <strong>in</strong> die Filiation<strong>en</strong> getrag<strong>en</strong><br />
hatt<strong>en</strong>. Zudem hab<strong>en</strong> die Dev<strong>en</strong>terer Schwestern, anders als viele andere Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong>, an<br />
ihrem Lai<strong>en</strong>ideal dauerhaft festgehalt<strong>en</strong> und s<strong>in</strong>d nicht dem ab d<strong>en</strong> 1430er Jahr<strong>en</strong> allgeme<strong>in</strong><br />
feststellbar<strong>en</strong> Tr<strong>en</strong>d zur Annahme e<strong>in</strong>er Ord<strong>en</strong>sregel gefolgt.<br />
Die im Prolog aufg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong>e Erklärung zur Wertschätzung der Armut spiegelt sich<br />
anschließ<strong>en</strong>d im Haupttext wieder. Als Vorbild und zur Legitimierung des devot<strong>en</strong><br />
Leb<strong>en</strong>sideals werd<strong>en</strong> – anders als etwa <strong>in</strong> der Tradition der Konv<strong>en</strong>tschronistik und<br />
Memoriabücher üblich – im Dev<strong>en</strong>terer Schwesternbuch <strong>in</strong> der Regel ke<strong>in</strong>e g<strong>en</strong>auer<strong>en</strong><br />
Angab<strong>en</strong> zu d<strong>en</strong> f<strong>in</strong>anziell<strong>en</strong> Mittel gemacht, die e<strong>in</strong>e Schwester ev<strong>en</strong>tuell <strong>in</strong> die Geme<strong>in</strong>schaft<br />
e<strong>in</strong>gebracht hat. W<strong>en</strong>n aber <strong>in</strong> vere<strong>in</strong>zeln<strong>en</strong> Fäll<strong>en</strong> die reiche oder vornehme Abkunft e<strong>in</strong>er<br />
Schwester erwähnt wird, geschieht dies deshalb, um die mit dem Konv<strong>en</strong>tse<strong>in</strong>tritt vollzog<strong>en</strong>e<br />
Umkehr der Kandidat<strong>in</strong> zu e<strong>in</strong>em Leb<strong>en</strong> <strong>in</strong> Armut, Arbeit und Gebet glaubhaft zu<br />
dokum<strong>en</strong>tier<strong>en</strong> . 25 In dies<strong>en</strong> E<strong>in</strong>zelvit<strong>en</strong> erhalt<strong>en</strong> anekdot<strong>en</strong>hafte Episod<strong>en</strong> aus dem<br />
Konv<strong>en</strong>tsalltag, die die wahrhaft asketische und demutsvolle Ges<strong>in</strong>nung der Schwester veranschaulich<strong>en</strong>,<br />
dann auch weit mehr Raum als der familiäre H<strong>in</strong>tergrund. Id<strong>en</strong>tifikationsmodell<br />
bleibt auch <strong>in</strong> dies<strong>en</strong> Fäll<strong>en</strong> stets das Leb<strong>en</strong> im Konv<strong>en</strong>t. Wird <strong>in</strong> Chronik<strong>en</strong> oder<br />
Memoriabüchern regelmäßig der Rang e<strong>in</strong>es Konv<strong>en</strong>tsmitglieds <strong>in</strong> der <strong>in</strong>nerhäuslich<strong>en</strong><br />
Hierarchie b<strong>en</strong>annt, behandeln die Dev<strong>en</strong>terer Biografi<strong>en</strong> d<strong>en</strong> Status der Schwestern strikt<br />
funktional und verknüpf<strong>en</strong> ihn unmittelbar mit dem Bericht über ihr fleißiges und<br />
tug<strong>en</strong>dhaftes Handeln. Konsequ<strong>en</strong>t wird im devot<strong>en</strong> Schwesternbuch auch nicht durch die<br />
Textgestaltung, etwa mittels e<strong>in</strong>er besonder<strong>en</strong> Positionierung ihrer Leb<strong>en</strong>sbeschreibung im<br />
Gesamttext, angezeigt, dass e<strong>in</strong>er Schwester aus reichem oder angeseh<strong>en</strong>em Hause e<strong>in</strong>e besondere<br />
Rolle zukäme. Hier erhält die chronologische Abfolge nach Sterbedat<strong>en</strong> <strong>in</strong> der Regel e<strong>in</strong>e<br />
egalisier<strong>en</strong>de Funktion.<br />
4. ZEITHORIZONT DEVOTER KONVENTSHISTORIOGRAFIE<br />
Die überliefert<strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> datier<strong>en</strong> meist <strong>in</strong> die Übergangsphase vom 15. zum 16.<br />
Jahrhundert und damit <strong>in</strong> die Spätphase der Devotio moderna. Inhaltlich setz<strong>en</strong> die Texte<br />
jedoch <strong>in</strong> der Frühphase des Konv<strong>en</strong>ts an. Der dokum<strong>en</strong>tierte Zeithorizont umfasst – jeweils<br />
zurückgreif<strong>en</strong>d auf d<strong>en</strong> Ursprung e<strong>in</strong>es Hauses am Ende des 14. bzw. im beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 15.<br />
Jahrhundert – somit 80 bis 100 Jahre. Die gebündelt<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> bezieh<strong>en</strong> sich<br />
also auf mehrere G<strong>en</strong>eration<strong>en</strong> der Hausgeschichte. Entsprech<strong>en</strong>d beruh<strong>en</strong> die <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Text<strong>en</strong><br />
vermittelt<strong>en</strong> Nachricht<strong>en</strong> nicht nur auf direkte Aug<strong>en</strong>zeug<strong>en</strong>berichte, sondern auch auf bereits<br />
früher mündlich tradierte und verschriftlichte Angab<strong>en</strong> bereits verstorb<strong>en</strong>er Hausmitglieder,<br />
also auf Hör<strong>en</strong>-Sag<strong>en</strong>.<br />
Vor allem <strong>in</strong> Bezug auf die erst<strong>en</strong> Jahrzehnte e<strong>in</strong>er Geme<strong>in</strong>schaft kämpft die<br />
Berichterstattung oft mit Wiss<strong>en</strong>sverlust. Die Biografi<strong>en</strong> deck<strong>en</strong> dies<strong>en</strong> Zeitraum nur<br />
sporadisch ab, was d<strong>en</strong> E<strong>in</strong>druck <strong>en</strong>tsteh<strong>en</strong> lässt, dass man auf alles zurückgegriff<strong>en</strong> hat, das zu<br />
d<strong>en</strong> Anfäng<strong>en</strong> der Hausgeschichte noch zu f<strong>in</strong>d<strong>en</strong> war. Die hierdurch hervorgeruf<strong>en</strong><strong>en</strong> Lück<strong>en</strong><br />
und Undeutlichkeit<strong>en</strong> im Erzählfluss b<strong>en</strong><strong>en</strong>n<strong>en</strong> die verantwortlich<strong>en</strong> Schreibschwestern<br />
25<br />
Vgl. die Zusamm<strong>en</strong>stellung von Anne Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong> und Frau<strong>en</strong>literatur <strong>in</strong> der Devotio moderna.<br />
Volkssprachige Schwesternbücher <strong>in</strong> literarhistorischer Perspektive, diss. (Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Rijksuniversiteit<br />
Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 2004), hier S. 304, Anm. 99. (Die Handelsausgabe ersche<strong>in</strong>t 2010 bei Peeters, Leuv<strong>en</strong>).<br />
177
oftmals selbst. So begründet die Emmericher Schreibschwester Mechtelt Smeeds die Kürze<br />
der Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> zu d<strong>en</strong> erst<strong>en</strong> acht Schwestern im Schwesternbuch mit dem<br />
Wiss<strong>en</strong>sverlust im Konv<strong>en</strong>t:<br />
Item van dese voerscrev<strong>en</strong> VIII suster<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> wij niet vol geschrev<strong>en</strong> dan sommijge<br />
guede punte. Want doe dijt bock gheschrev<strong>en</strong> wart, <strong>en</strong> was hier doe ter tijt nijemant<br />
lev<strong>en</strong>de , die si hadd<strong>en</strong> gekant. Mer soe vol als wij van ons<strong>en</strong> ald<strong>en</strong> suster<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
gehoert , dat hebb<strong>en</strong> wij mit cort<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>. Niet om dattet ons verdroet, daer<br />
af toe schriev<strong>en</strong>, mer alle<strong>en</strong> om die onbek<strong>en</strong>theit. Want soe, als ons onse alde suster<strong>en</strong><br />
pleg<strong>en</strong> toe segg<strong>en</strong>, soe war<strong>en</strong>t m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> van volcom<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, daer die gront e<strong>en</strong>s<br />
geistelick<strong>en</strong> goddi<strong>en</strong>stichg<strong>en</strong> voertgancs op stont. 26<br />
Derartige, das eig<strong>en</strong>e Vorgeh<strong>en</strong> reflektier<strong>en</strong>de Äußerung<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d nicht nur e<strong>in</strong> Beleg für<br />
das Streb<strong>en</strong> nach Glaubwürdigkeit der Schreibschwester bzw. der K<strong>en</strong>ntnis von d<strong>en</strong> für dies<strong>en</strong><br />
Texttyp üblich<strong>en</strong> Wahrhaftigkeitstopoi. Als Zeich<strong>en</strong> der bewusst<strong>en</strong> Planung und Durchführung<br />
des Schreibvorhab<strong>en</strong>s dokum<strong>en</strong>tier<strong>en</strong> sie auch, dass die Vit<strong>en</strong>schreibung über die Schwestern<br />
aus der Anfangszeit der Geme<strong>in</strong>schaft erst vergleichsweise spät, nach dem Tod ev<strong>en</strong>tueller<br />
Aug<strong>en</strong>zeug<strong>en</strong> stattgefund<strong>en</strong> hat. 27 Die Untersuchung der devot<strong>en</strong> Schwesternbücher hat<br />
gezeigt, dass jede Vit<strong>en</strong>sammlung zwar <strong>in</strong> der Beg<strong>in</strong>nperiode ansetzt, diese jedoch nur<br />
ausschnitthaft wiedergeb<strong>en</strong> kann. Fehl<strong>en</strong>de Angab<strong>en</strong> über d<strong>en</strong> Prozess der Abfassung der<br />
E<strong>in</strong>zelvit<strong>en</strong> beziehungsweise zur Datierung der überliefert<strong>en</strong> Textsammlung mach<strong>en</strong> hierbei<br />
jedoch die Rekonstruktion der Vit<strong>en</strong><strong>en</strong>tstehung und -rezeption schwierig. Nur für das<br />
Emmericher Schwesternbuch lässt sich aufgrund se<strong>in</strong>er geschloss<strong>en</strong><strong>en</strong> Struktur und der am<br />
Werk<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>annt<strong>en</strong> Datierung des Textabschlusses <strong>in</strong>s Jahr 1503 e<strong>in</strong>igermaß<strong>en</strong> sicher<br />
schlussfolgern, dass die Vit<strong>en</strong>schreibung frühest<strong>en</strong>s ab der Mitte des 15. Jahrhunderts<br />
e<strong>in</strong>gesetzt hat. 28<br />
5. KRISENMOMENT ALS AUSLÖSER FÜR DIE VITENSCHREIBUNG IM<br />
KONVENT<br />
Was war<strong>en</strong> die Gründe dafür, dass im Konv<strong>en</strong>t zu e<strong>in</strong>em bestimmt<strong>en</strong> Zeitpunkt das Verlang<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tstand, die bislang mündlich tradiert<strong>en</strong> bzw. und vere<strong>in</strong>zelt aufgezeichnet<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerung<strong>en</strong><br />
der Geme<strong>in</strong>schaftsmitglieder <strong>in</strong> e<strong>in</strong>e konkrete schriftliche Form zu br<strong>in</strong>g<strong>en</strong> und zu bündeln?<br />
In der Forschung wird für die Klosterhistoriografie des Spätmittelalters vor allem auf die<br />
Reformfunktion der Texte verwies<strong>en</strong>. 29 Die ob<strong>en</strong> angeführt<strong>en</strong> Prologe der Schwesternbücher<br />
26<br />
Schwesternbuch, ed. Bollmann und Staubach, S. 128. Tatsächlich nimmt die Länge der Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong><br />
nach diesem E<strong>in</strong>wurf geregelt zu.<br />
27<br />
E<strong>in</strong> ähnlicher H<strong>in</strong>weis ist beispielsweise auch im Dev<strong>en</strong>terer Schwesternbuch <strong>en</strong>thalt<strong>en</strong>, vgl. Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong><br />
sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, S. 67.<br />
28<br />
Was d<strong>en</strong> Inhalt betrifft, könnte man lapidar sag<strong>en</strong>: es ist für jed<strong>en</strong> etwas dabei, muss aber gleich anschließ<strong>en</strong>d<br />
h<strong>in</strong>zufüg<strong>en</strong> – etwas, das zuvor von der für d<strong>en</strong> Text verantwortlich<strong>en</strong> Schreibschwester gezielt ausgewählt und<br />
arrangiert word<strong>en</strong> ist. Das Ergebnis – e<strong>in</strong> schriftliches Monum<strong>en</strong>t devoter Er<strong>in</strong>nerungskultur – ist ke<strong>in</strong>eswegs dem<br />
Zufall überlass<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Für die Analyse von Inhalt und Struktur der devot<strong>en</strong> Schwesternvit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>sgesamt sei verwies<strong>en</strong> auf Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>; die Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>er Vit<strong>en</strong> behandelt Wybr<strong>en</strong> Scheepsma,<br />
Deemoed <strong>en</strong> devotie. De koorvrouw<strong>en</strong> van W<strong>in</strong>desheim <strong>en</strong> hun <strong>geschrift</strong><strong>en</strong>, Nederlandse literatuur <strong>en</strong> cultuur <strong>in</strong> de<br />
Middeleeuw<strong>en</strong>, 17 (Amsterdam: Prometheus, 1997).<br />
29<br />
So hat z.B. Constance Proksch im Rahm<strong>en</strong> ihrer Untersuchung von 35 historiografisch<strong>en</strong> Text<strong>en</strong> aus observant<strong>en</strong><br />
Männerkonv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> konstatiert, dass diese e<strong>in</strong><strong>en</strong> eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Typus der sog. ‘Reformchronik’ bild<strong>en</strong>, der sich durch<br />
e<strong>in</strong>e bestimmte Struktur und Erzählerhaltung auszeichnet. Sie umschreibt dies<strong>en</strong> Texttypus als ‘antithetisch’ <strong>in</strong><br />
178
aus Dev<strong>en</strong>ter und Emmerich weis<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>in</strong>e ähnliche Richtung. Darüber h<strong>in</strong>aus zeichn<strong>en</strong> die<br />
devot<strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> im Rückblick auf die eig<strong>en</strong>e Vergang<strong>en</strong>heit jedoch nicht nur das<br />
Idealbild e<strong>in</strong>es blüh<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>tsleb<strong>en</strong>s, sondern führ<strong>en</strong> auch Kris<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>te an, die die<br />
Exist<strong>en</strong>z der Geme<strong>in</strong>schaft bedroht hab<strong>en</strong>. So erhält im Schwesternbuch aus dem Meester-<br />
Geertshaus <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter das Exil der Hausmitglieder <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Jahr<strong>en</strong> 1425/6-32, das ihn<strong>en</strong> weg<strong>en</strong><br />
ihrer papsttreu<strong>en</strong> Haltung währ<strong>en</strong>d der Ause<strong>in</strong>andersetzung<strong>en</strong> um d<strong>en</strong> Utrechter Bischofssitz<br />
vom städtisch<strong>en</strong> Magistrat auferlegt word<strong>en</strong> war, e<strong>in</strong> eig<strong>en</strong>es Kapitel. 30 Dabei werd<strong>en</strong> die d<strong>en</strong><br />
Fortbestand der Geme<strong>in</strong>schaft <strong>in</strong> Frage stell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Geschehnisse jedoch nicht <strong>in</strong> Form von<br />
Leb<strong>en</strong>sbeschreibung<strong>en</strong> – etwa der <strong>in</strong> der Verbannungsperiode verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> Hausmitglieder –<br />
thematisiert. Vielmehr s<strong>in</strong>d die unterschiedlich<strong>en</strong> Etapp<strong>en</strong> dieser Krise <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em chronistisch<strong>en</strong><br />
E<strong>in</strong>schub Hoe dat die zuster<strong>en</strong> verdrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> kont<strong>in</strong>uierlich beschrieb<strong>en</strong>. Sz<strong>en</strong><strong>en</strong>haft s<strong>in</strong>d<br />
lediglich e<strong>in</strong>zelne Äußerung<strong>en</strong> im Laufe der Streiterei<strong>en</strong> zwisch<strong>en</strong> d<strong>en</strong> Dev<strong>en</strong>terer Schöff<strong>en</strong><br />
und dem Schwestern sowie kle<strong>in</strong>e Begeb<strong>en</strong>heit<strong>en</strong>, die das Machtspiel zwisch<strong>en</strong> Stadt und<br />
Konv<strong>en</strong>t demonstrier<strong>en</strong> und mit dem letzt<strong>en</strong>dlich<strong>en</strong> Auszug der Schwestern aus ihrer<br />
Wohnstätte und aus der Stadt zusamm<strong>en</strong>häng<strong>en</strong>, <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Bericht e<strong>in</strong>geschob<strong>en</strong>. 31<br />
Doch vom Mom<strong>en</strong>t an, als die Schwestern die Stadttore h<strong>in</strong>ter sich lass<strong>en</strong>, bis zu ihrer<br />
Rückkehr sieb<strong>en</strong> Jahre später klafft e<strong>in</strong>e Erzähllücke. E<strong>in</strong>zig e<strong>in</strong> vergleichsweise knapper<br />
Absatz zum Missbrauch, d<strong>en</strong> die Zurückgeblieb<strong>en</strong><strong>en</strong> mit d<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>tsgebäud<strong>en</strong> getrieb<strong>en</strong> und<br />
sie so zu e<strong>in</strong>er ‘Mörderspelunke’ gemacht hätt<strong>en</strong>, und vergleichsweise vage Andeutung<strong>en</strong> zur<br />
be<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> Wohnsituation am Verbannungsort und die Gefahr<strong>en</strong>, die der ständige Umgang mit<br />
weltlich<strong>en</strong> Person<strong>en</strong> mit sich gebracht hätte, bezieh<strong>en</strong> sich auf die eig<strong>en</strong>tliche Exilperiode.<br />
Liegt hier also e<strong>in</strong>e Lücke <strong>in</strong> der kollektiv<strong>en</strong> Er<strong>in</strong>nerung der Geme<strong>in</strong>schaft, e<strong>in</strong> sog<strong>en</strong>anntes<br />
‘float<strong>in</strong>g gap’ 32 ?<br />
E<strong>in</strong>zelne H<strong>in</strong>weise <strong>in</strong> d<strong>en</strong> restlich<strong>en</strong> Biografi<strong>en</strong> und Urkund<strong>en</strong> des Konv<strong>en</strong>ts zeig<strong>en</strong>, dass die<br />
Lücke nicht ohne weiteres e<strong>in</strong>em möglich<strong>en</strong> Wiss<strong>en</strong>sverlust zuzuschreib<strong>en</strong> ist, d<strong>en</strong>n H<strong>in</strong>weise<br />
zu Nam<strong>en</strong>, Dat<strong>en</strong> und Ort<strong>en</strong> wär<strong>en</strong> durchaus im Nachh<strong>in</strong>e<strong>in</strong> noch greifbar oder zum<strong>in</strong>dest<br />
rekonstruierbar gewes<strong>en</strong>. So ist unter anderem bezeugt, dass die Schwestern sich ungeachtet<br />
ihrer schwierig<strong>en</strong> Lage auch von ihrem Arnheimer Exilort aus an der Gründung neuer<br />
Schwesternkonv<strong>en</strong>te beteiligt hab<strong>en</strong>. Auch hab<strong>en</strong> sie dort neue Mitglieder für die eig<strong>en</strong>e<br />
Geme<strong>in</strong>schaft angeworb<strong>en</strong>, die nach der Aufhebung des Interdikts 1432 mit ihn<strong>en</strong> nach<br />
dem S<strong>in</strong>ne, dass stets die E<strong>in</strong>führung der Observanz als kritischer W<strong>en</strong>depunkt <strong>in</strong> der Konv<strong>en</strong>tsgeschichte<br />
dargestellt würde, dem e<strong>in</strong>e Phase des Niedergangs vorausgegang<strong>en</strong> sei. Diese Periode würde sodann der mit der<br />
erfolgreich e<strong>in</strong>geführt<strong>en</strong> Reform ausgelöst<strong>en</strong> Blütezeit geg<strong>en</strong>übergestellt. Derartige Vorher-Nachher-Berichte<br />
war<strong>en</strong> ausschließlich für d<strong>en</strong> Gebrauch im eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Kloster bestimmt und richtet<strong>en</strong> sich zielgerichtet an die<br />
aktuelle Hausg<strong>en</strong>eration. Aufgabe der Texte war es laut Proksch, die Leb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> mit der Vergang<strong>en</strong>heit <strong>in</strong><br />
Verb<strong>in</strong>dung zu br<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, und ihn<strong>en</strong> ihre Tradition<strong>en</strong> und Verantwortung bewusst zu mach<strong>en</strong>, Constance Proksch,<br />
Klosterreform und Geschichtsschreibung im Spätmittelalter (Köln: Böhlau, 1994).<br />
30<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, S. 67-87; zum Konflikt über die Besetzung des Utrecher<br />
Bischofssitzes siehe Regnerus R. Post, Geschied<strong>en</strong>is der Utrechtse bisschopverkiez<strong>in</strong>g<strong>en</strong> tot 1535, Bijdrag<strong>en</strong><br />
Instituut voor Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is Utrecht, 19 (Utrecht 1933), S. 128f., 134-38, 140-42, 145-56.<br />
31<br />
Zunächst wird die Ause<strong>in</strong>andersetzung über das Tauzieh<strong>en</strong> um d<strong>en</strong> Kirchgang der Schwestern abgehandelt,<br />
d<strong>en</strong> der Magistrat geg<strong>en</strong> die Auflag<strong>en</strong> des päpstlich<strong>en</strong> Interdikts erzw<strong>in</strong>g<strong>en</strong> wollte, bis h<strong>in</strong> zum vom Stadtrat<br />
kurzfristig befohl<strong>en</strong><strong>en</strong> Auszug der Schwestern aus Konv<strong>en</strong>t und Stadt. Die Aktion<strong>en</strong> von Angehörig<strong>en</strong>, die ihre<br />
Töchter und Schwestern notfalls mit Gewalt aus dem Konv<strong>en</strong>t holt<strong>en</strong>, und die erniedrig<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Beschimpfung<strong>en</strong><br />
der Bürgerschaft beim Abzug durch die Inn<strong>en</strong>stadt schließ<strong>en</strong> diese umfangreiche Passage ab. E<strong>in</strong>zeln e<strong>in</strong>gestreute,<br />
durchaus deftige Komm<strong>en</strong>tare der Schreibschwester und diverse Zitate aus der Mitte der von d<strong>en</strong> Schöff<strong>en</strong><br />
bedrängt<strong>en</strong> Schwesternschaft unterstreich<strong>en</strong> der<strong>en</strong> Tapferkeit und Geme<strong>in</strong>schaftstreue, mach<strong>en</strong> d<strong>en</strong> Bericht<br />
leb<strong>en</strong>dig und hab<strong>en</strong> durchaus Unterhaltungswert.<br />
32<br />
Assmann, Er<strong>in</strong>nerungsräume.<br />
179
Dev<strong>en</strong>ter kam<strong>en</strong>. 33 Die ausführliche Darstellung dieser Reformleistung<strong>en</strong> wäre als Beleg für<br />
d<strong>en</strong> Zusamm<strong>en</strong>halt der Schwestern und d<strong>en</strong> Erfolg des Mutterkonv<strong>en</strong>ts durchaus erzähl<strong>en</strong>swert<br />
gewes<strong>en</strong>. Im Schwesternbuch werd<strong>en</strong> diese Aktivität<strong>en</strong> jedoch vergleichsweise knapp mit der<br />
vag<strong>en</strong> Formel ‘Da wurd<strong>en</strong> viele Klöster und Geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> gegründet. Und nicht alle<strong>in</strong> von<br />
diesem Haus aus...’ 34 abgehandelt. Nur die Ause<strong>in</strong>andersetzung mit d<strong>en</strong> Schöff<strong>en</strong> über die<br />
Aufnahme der von auswärts ‘zugereist<strong>en</strong>’ Schwestern nach der Rückkehr <strong>in</strong> die Hansestadt<br />
wird erwähnt. 35<br />
Was s<strong>in</strong>d die Gründe für dies<strong>en</strong> off<strong>en</strong>sichtlich selektiv<strong>en</strong> Umgang mit d<strong>en</strong> Information<strong>en</strong> bei<br />
der Erstellung dieses Abschnitts der Hausgeschichte? Sollte im Bericht ke<strong>in</strong>esfalls der<br />
E<strong>in</strong>druck <strong>en</strong>tsteh<strong>en</strong>, dass das Exil auch positive Folg<strong>en</strong> oder gar f<strong>in</strong>anzielle Vorteile für<br />
die Schwestern mit sich gebracht hab<strong>en</strong> könnte? Oder hab<strong>en</strong> die Dev<strong>en</strong>terer Schwestern<br />
dies<strong>en</strong> Teil ihrer Hausgeschichte nahezu unerwähnt gelass<strong>en</strong>, weil die Erfolge sich nicht (mehr)<br />
als E<strong>in</strong>zelleistung bestimmt<strong>en</strong> Schwestern zuschreib<strong>en</strong> ließ<strong>en</strong>? Wurde das Gescheh<strong>en</strong><br />
ausgebl<strong>en</strong>det , weil es außerhalb der eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>tsmauern stattfand? Bemerk<strong>en</strong>swert ist <strong>in</strong><br />
diesem Zusamm<strong>en</strong>hang, dass das Dev<strong>en</strong>terer Schwesternbuch auch Vit<strong>en</strong> aus der Periode vor<br />
1425, also vor dem Exil der Schwestern <strong>en</strong>hält, <strong>in</strong> d<strong>en</strong><strong>en</strong> die Auss<strong>en</strong>dung e<strong>in</strong>zelner Schwestern<br />
zum Zwecke der Gründung von Tochterkonv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erwähnt, w<strong>en</strong>ngleich auch nicht ausführlich<br />
behandelt wird. 36<br />
Letztg<strong>en</strong>anntes Argum<strong>en</strong>t hat jed<strong>en</strong>falls nicht die Schwestern im nahegeleg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Tochterkonv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> abgehalt<strong>en</strong>, ihrem Reformauftrag im Kloster Hilwartshaus<strong>en</strong><br />
an der Weser mit e<strong>in</strong>em eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Abschnitt <strong>in</strong> ihrer Hausvit<strong>en</strong>sammlung zu würdig<strong>en</strong>. In d<strong>en</strong><br />
beid<strong>en</strong> überliefert<strong>en</strong> Textzeug<strong>en</strong> mit Vit<strong>en</strong> von Mitgliedern des W<strong>in</strong>desheimer<br />
Chorfrau<strong>en</strong>klosters Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> ist die umfangreiche Darstellung der erfolgreich<strong>en</strong><br />
Reformtätigkeit <strong>in</strong> Hilwartshaus<strong>en</strong> aufg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong>. 37 Diese Episode besteht aus zwei<br />
Abschnitt<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Beg<strong>in</strong>n bildet e<strong>in</strong>e ausführliche Gründungsleg<strong>en</strong>de des Klosters<br />
Hilwartshaus<strong>en</strong>, dess<strong>en</strong> Wurzeln traditionell mit Karl dem Groß<strong>en</strong> <strong>in</strong> Verb<strong>in</strong>dung gebracht<br />
werd<strong>en</strong> . Der zweite Teil behandelt die eig<strong>en</strong>tliche Reformierung des Klosters mit Hilfe von drei<br />
Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>er Schwestern, der<strong>en</strong> Auf<strong>en</strong>thalt und Tätigkeit<strong>en</strong> dort im Rahm<strong>en</strong> ihr<strong>en</strong> jeweilig<strong>en</strong><br />
Biografi<strong>en</strong> geschildert werd<strong>en</strong>.<br />
Die H<strong>in</strong>tergründe der Text<strong>en</strong>tstehung dieses Seit<strong>en</strong>pfads der Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>er Hausgeschichte<br />
s<strong>in</strong>d bislang nur unzureich<strong>en</strong>d untersucht. Festzuhalt<strong>en</strong> ist hier bis auf weiteres, dass im<br />
Dev<strong>en</strong>terer Mutterhaus und se<strong>in</strong>em Tochterkonv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, das nach der Regelannahme<br />
se<strong>in</strong>erseits e<strong>in</strong>e Führungsrolle <strong>in</strong>nerhalb des weiblich<strong>en</strong> W<strong>in</strong>desheimer Klosterzweigs<br />
e<strong>in</strong>g<strong>en</strong>omm<strong>en</strong> hat, auf sehr unterschiedliche Weise mit d<strong>en</strong> Erfolg<strong>en</strong> bei der E<strong>in</strong>richtung und<br />
Reformierung anderer Häuser umgegang<strong>en</strong> wurde. Die ‘devote Vit<strong>en</strong>sammlung’ bot <strong>in</strong> ihrer<br />
flexibl<strong>en</strong> und los<strong>en</strong> Gestalt g<strong>en</strong>üg<strong>en</strong>d Spielraum, um dies<strong>en</strong> unterschiedlich<strong>en</strong> Vorstellung<strong>en</strong><br />
von der <strong>in</strong>haltlich<strong>en</strong> und stilistisch<strong>en</strong> Form des Erzählberichts gerecht zu werd<strong>en</strong>. Die Frage<br />
nach d<strong>en</strong> Motiv<strong>en</strong> für die Wahl e<strong>in</strong>er mehr chronistisch<strong>en</strong> oder gar leg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>haft<strong>en</strong> Erzählweise<br />
statt der sonst für dies<strong>en</strong> Texttyp üblich<strong>en</strong> biografisch<strong>en</strong> Gestaltung der Erfassung der<br />
Geschehnisse bleibt zunächst aber off<strong>en</strong>.<br />
33<br />
Vgl. Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, S. 85.<br />
34<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, ebd, S. 83f: ‘Doe word<strong>en</strong> veel cloester<strong>en</strong> <strong>en</strong>de vergaeder<strong>in</strong>ge<br />
begonn<strong>en</strong>. Ende niet alle<strong>en</strong>e uut des<strong>en</strong> huys…’.<br />
35<br />
Hier beg<strong>in</strong>n<strong>en</strong> sommige stichtige punt<strong>en</strong>, ed. De Man, ebd., S. 85.<br />
36<br />
Siehe die Auflistung <strong>in</strong> Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>, S. 102-5.<br />
37<br />
Br<strong>in</strong>ker<strong>in</strong>k, Van d<strong>en</strong> doechd<strong>en</strong>, S. 339-64; Hs. ‘DV’, fol. 391-411v (Hoe Hilliuershus<strong>en</strong> ierst ghestichtet waert<br />
<strong>en</strong>de die suster<strong>en</strong> van Dyep<strong>en</strong>v<strong>en</strong> daer ghes<strong>en</strong>t word<strong>en</strong>).<br />
180
Unterschiedlich g<strong>in</strong>g man <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> auch mit der tiefgreif<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Erfahrung e<strong>in</strong>er<br />
plötzlich<strong>en</strong> Serie von Todesfäll<strong>en</strong> um. Die historiografisch<strong>en</strong> Quell<strong>en</strong> aus divers<strong>en</strong> Männerund<br />
Frau<strong>en</strong>konv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeig<strong>en</strong>, dass der Schock des unerwartet<strong>en</strong> Verlustes e<strong>in</strong>es Teils der<br />
Sozialgeme<strong>in</strong>schaft off<strong>en</strong>bar die schriftliche Fixierung des hausbiografisch<strong>en</strong> Wiss<strong>en</strong>sschatzes<br />
<strong>in</strong> d<strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vorangetrieb<strong>en</strong> beziehungsweise womöglich sogar als Auslösefaktor für die<br />
schriftliche Fixierung fungiert hat. Interessant ist dabei <strong>in</strong>sbesondere zu seh<strong>en</strong>, dass für dies<strong>en</strong><br />
Abschnitt der Hausgeschichte bevorzugt die Biografik als Berichtsform gewählt word<strong>en</strong> ist.<br />
Derartige Vit<strong>en</strong>grupp<strong>en</strong> zu d<strong>en</strong> Pesttot<strong>en</strong> lass<strong>en</strong> sich als Abschnitte <strong>in</strong> jedem devot<strong>en</strong><br />
Schwesternbuch ausmach<strong>en</strong>. 38 So s<strong>in</strong>d die Pestepidemi<strong>en</strong> im Meester-Geertshaus, im Kloster<br />
Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> und im St. Agneskonv<strong>en</strong>t <strong>in</strong> Emmerich jeweils <strong>in</strong> Form von zusamm<strong>en</strong>häng<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
Seri<strong>en</strong> mit Biografi<strong>en</strong> zu d<strong>en</strong> Opfern dokum<strong>en</strong>tiert. 39<br />
Ganz anders jedoch als <strong>in</strong> der an sich nüchtern<strong>en</strong>, w<strong>en</strong>n auch etwas melancholisch<strong>en</strong><br />
Darstellung <strong>in</strong> Emmerich und Dev<strong>en</strong>ter wurde <strong>in</strong> Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> mit der Pestepidemie des Jahres<br />
1452 umgegang<strong>en</strong>. Im W<strong>in</strong>desheimer Chorfrau<strong>en</strong>kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> wird <strong>in</strong> glorifizier<strong>en</strong>der<br />
Form der Tod e<strong>in</strong>er Reihe von Schwestern 1452 zur ‘Hochzeit mit dem himmlisch<strong>en</strong><br />
Bräutigam’ hochstilisiert und mystifiziert. 40 In diesem E<strong>in</strong>zelfall wurde mit der sonst<br />
gewählt<strong>en</strong>, eher anekdotisch<strong>en</strong> Erzählung der Leb<strong>en</strong>sgeschicht<strong>en</strong> gebroch<strong>en</strong>.<br />
Diese Unterschiede <strong>in</strong> der Darstellung s<strong>in</strong>d nicht auf e<strong>in</strong>e Lücke <strong>in</strong> der kollektiv<strong>en</strong><br />
Er<strong>in</strong>nerung zurückzuführ<strong>en</strong>. Mehr noch als für die Exilperiode der Dev<strong>en</strong>terer Schwestern gilt<br />
für die Darstellung zu d<strong>en</strong> Opfern der Epidemie 1452 im Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>er Kloster, dass e<strong>in</strong>e<br />
gezielte Gestaltung des Erzählmaterials <strong>in</strong> Richtung auf e<strong>in</strong>e <strong>in</strong>t<strong>en</strong>dierte Mystifizierung des<br />
Gescheh<strong>en</strong>s für diese besondere Textform verantwortlich se<strong>in</strong> muss.<br />
In diesem Beitrag sollt<strong>en</strong> Ansätze zur näher<strong>en</strong> Erforschung der Memoriakultur <strong>in</strong> d<strong>en</strong><br />
Schwesternkonv<strong>en</strong>t<strong>en</strong> der Devotio moderna aufgezeigt werd<strong>en</strong>. Als Quell<strong>en</strong> wurd<strong>en</strong> dabei die<br />
aus devot<strong>en</strong> Frau<strong>en</strong>geme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> überliefert<strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>sammlung<strong>en</strong> herangezog<strong>en</strong>. Die vergleich<strong>en</strong>de<br />
Betrachtung der Schwesternbücher, etwa der Aussag<strong>en</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Vor- und Nachred<strong>en</strong> zu<br />
d<strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>seri<strong>en</strong>, des Umgangs mit der Darstellung der Anfänge der Hausgeschichte oder mit<br />
Kris<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als Folge von Krieg oder Krankheit hab<strong>en</strong> viele Geme<strong>in</strong>samkeit<strong>en</strong>, aber auch<br />
Unterschiede <strong>in</strong> der Form der Verschriftlichung aufgedeckt. Zukünftige Untersuchung<strong>en</strong> im<br />
Zuge der Memoriaforschung könn<strong>en</strong> helf<strong>en</strong>, die H<strong>in</strong>tergründe für die Wahl bestimmter<br />
Textsort<strong>en</strong> und Erzählweis<strong>en</strong> <strong>in</strong> der Konv<strong>en</strong>tshistoriografie off<strong>en</strong> zu leg<strong>en</strong>.<br />
38<br />
Die Pest wird regelmäßig als Todesursache angeführt, doch gibt es auch hier Lück<strong>en</strong>. So forderte die Epidemie<br />
1453 bis zu 30 Opfer im Meester-Geertshaus, und ist d<strong>en</strong>noch nicht im Schwesternbuch <strong>in</strong>tegriert, was<br />
Vermutung<strong>en</strong> über die Exist<strong>en</strong>z e<strong>in</strong>er weiter<strong>en</strong> Vit<strong>en</strong>serie aus dem Mutterstift stützt, vgl. Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>,<br />
S. 96.<br />
39<br />
Vgl. zu d<strong>en</strong> an der Pest verstorb<strong>en</strong><strong>en</strong> Konv<strong>en</strong>tsmitgliedern <strong>in</strong> Emmerich: Schwesternbuch, ed. Bollmann und<br />
Staubach, Vit<strong>en</strong> Nr. 3, 25-29 und 67-69; Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>, S. 479ff.; zu d<strong>en</strong> Pesttot<strong>en</strong> <strong>in</strong> der Vit<strong>en</strong>sammlung<br />
aus dem Dev<strong>en</strong>terer Lamm<strong>en</strong>haus vgl. ‘Het lev<strong>en</strong>’, ed. Spitz<strong>en</strong>, S. 179: ‘E<strong>en</strong> oud Handschrift door e<strong>en</strong><strong>en</strong> tijdg<strong>en</strong>oot<br />
van d<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> eerwaardig<strong>en</strong> Pater Egbert Ter Beke (welke <strong>in</strong> 1483 te Dev<strong>en</strong>ter overled<strong>en</strong> is) geschrev<strong>en</strong>,<br />
behelz<strong>en</strong>de de lev<strong>en</strong>sbeschrijv<strong>in</strong>g van dez<strong>en</strong> eerwaardig<strong>en</strong> geestelijk<strong>en</strong>, alsmede die van zev<strong>en</strong> geestelijke zusters,<br />
welke bij geleg<strong>en</strong>heid dat de pest <strong>in</strong> 1483 <strong>in</strong> Dev<strong>en</strong>ter herrschte overled<strong>en</strong> zijn <strong>in</strong>’t Lamm<strong>en</strong> Klooster…’.<br />
40<br />
Zu diesem Abschnitt <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Schwesternbüchern mit Vit<strong>en</strong> aus dem Kloster Diep<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> vgl. die Darstellung bei<br />
Bollmann, Frau<strong>en</strong>leb<strong>en</strong>, S. 506-13.<br />
181
EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR HET ONLINE-REPERTORIUM<br />
THE NARRATIVE SOURCES OF THE MEDIEVAL LOW COUNTRIES<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, Bert Call<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Guy De Tré<br />
Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
Het bronn<strong>en</strong>repertorium The Narrative Sources of the Medieval Low Countries, doorgaans<br />
kortweg Narrative Sources g<strong>en</strong>oemd, werd <strong>in</strong> januari 1997 voor het eerst toegankelijk voor<br />
de <strong>in</strong>ternationale onderzoeksgeme<strong>en</strong>schap. 1 De databank beperkte zich aanvankelijk tot de<br />
verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. Ze vormde het resultaat van e<strong>en</strong> langlop<strong>en</strong>d<br />
project dat terugg<strong>in</strong>g tot 1986 <strong>en</strong> werd uitgevoerd aan de universiteit<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Leuv<strong>en</strong> met<br />
de steun van het FWO-Vlaander<strong>en</strong>. De <strong>in</strong>itiatiefnemers – Ludo Milis, Jean Gooss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Werner<br />
Verbeke – hadd<strong>en</strong> de ambitie e<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong>repertorium te lat<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> dat voor het zuid<strong>en</strong><br />
van de middeleeuwse Nederland<strong>en</strong> qua opzet, volledigheid <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
di<strong>en</strong>stbaarheid e<strong>en</strong> vergelijkbaar resultaat zou oplever<strong>en</strong> als het <strong>in</strong> 1981 gepubliceerde,<br />
onvolprez<strong>en</strong> Repertorium van verhal<strong>en</strong>de historische bronn<strong>en</strong> uit de middeleeuw<strong>en</strong> van<br />
Marijke Carasso-Kok dat het gebied bestreek van het actuele Nederland. 2 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kon op<br />
die manier ook e<strong>en</strong> materiaalverzamel<strong>in</strong>g word<strong>en</strong> aangelegd ter ondersteun<strong>in</strong>g van het<br />
<strong>in</strong>ternationale , alfabetisch geord<strong>en</strong>de Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi. 3 Dit laatste<br />
repertoriumproject, e<strong>en</strong> <strong>in</strong>itiatief van het Istituto Storico Italiano, k<strong>en</strong>de al e<strong>en</strong> aanvang <strong>in</strong> 1962<br />
<strong>en</strong> heeft <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> de letter T bereikt.<br />
Ook de <strong>in</strong>itiatiefnemers van het Belgische project werd<strong>en</strong> al snel geconfronteerd met de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de haalbaarheid van e<strong>en</strong> ‘def<strong>in</strong>itief’ repertorium. Ondanks de <strong>in</strong>zet van<br />
verschill<strong>en</strong>de wet<strong>en</strong>schappelijke medewerkers, maakte de <strong>en</strong>orme bronn<strong>en</strong>rijkdom van de<br />
middeleeuwse Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> dat volledigheid onmogelijk b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijke<br />
termijn kon word<strong>en</strong> bereikt. De <strong>in</strong> 1995 <strong>in</strong> beperkte oplage gepubliceerde ‘prepr<strong>in</strong>t’ van de tot<br />
dan toe bereikte resultat<strong>en</strong> illustreerde dit t<strong>en</strong> volle. 4 Intuss<strong>en</strong> was echter al s<strong>in</strong>ds <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong><br />
1<br />
The Narrative Sources of the Medieval Low Countries. De verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> uit de middeleeuwse<br />
Nederland<strong>en</strong>. Les sources narratives des Pays-Bas médiévaux (G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: SilverPlatterdatabase<br />
, 1996-2004 – URL: http://www.narrative-sources.be).<br />
2<br />
Marijke Carasso-Kok, Repertorium van verha l<strong>en</strong>de historische bronn<strong>en</strong> uit de Middeleeuw<strong>en</strong>. Heilig<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s,<br />
annal<strong>en</strong>, kroniek<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere <strong>in</strong> Nederland geschrev<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>, Bibliografische Reeks van het<br />
Nederlands Historisch G<strong>en</strong>ootschap, 2 (s-Grav<strong>en</strong>hage: Mart<strong>in</strong>us Nijhoff, 1981).<br />
3<br />
Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi primum ab Augusto Potthast digestum, nunc collegi historicorum e<br />
pluribus nationibus em<strong>en</strong>datum et auctum (Rome: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 1962-...), 10 del<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> 1 fascikel versch<strong>en</strong><strong>en</strong> (letters A t.e.m. T).<br />
4<br />
Marit Gyp<strong>en</strong> et al., De Verhal<strong>en</strong>de Bronn<strong>en</strong> uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> 600-1500 (VBZN). The Narrative<br />
Sources from the Southern Low Countries 600-1500. Prepr<strong>in</strong>t 1, ed. Ludo Milis et al. (G<strong>en</strong>t-Leuv<strong>en</strong>: Vakgroep<br />
Middeleeuwse Geschied<strong>en</strong>is UG<strong>en</strong>t - Instituut voor Middeleeuwse Studies KULeuv<strong>en</strong>, 1995), 12 vol’s.<br />
183
het nieuwe plan gegroeid om voor dit project afstand te nem<strong>en</strong> van de traditionele manier van<br />
publicer<strong>en</strong> <strong>en</strong> resoluut te strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> elektronische publicatie. De voordel<strong>en</strong> daarvan<br />
war<strong>en</strong> immers legio. Op die manier kon al ‘work <strong>in</strong> progress’ word<strong>en</strong> vrijgegev<strong>en</strong> dat <strong>in</strong> de<br />
volg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> gemakkelijk kon word<strong>en</strong> geüpdatet, aangevuld <strong>en</strong> gecorrigeerd. Daarnaast<br />
bleek e<strong>en</strong> elektronische publicatie ook zoekmogelijkhed<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> die met ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel ander<br />
gedrukt <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t realiseerbaar war<strong>en</strong>. Vanuit de overtuig<strong>in</strong>g dat onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
geg<strong>en</strong>ereerd met publieke middel<strong>en</strong> zo breed mogelijk ter beschikk<strong>in</strong>g di<strong>en</strong><strong>en</strong> te word<strong>en</strong><br />
gesteld, werd de databank <strong>en</strong>kel via het Internet <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gratis toegankelijke website<br />
gepubliceerd .<br />
1. DE WET VAN DE REMMENDE VOORSPRONG<br />
To<strong>en</strong> de eerste versie van de databank <strong>in</strong> 1997 voor het publiek werd op<strong>en</strong>gesteld, vormde<br />
ze nog e<strong>en</strong> van de vroegste dergelijke <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> het onderzoeksveld van de<br />
middeleeuwse studies. De respons van de meerderheid van de gebruikers was, ondanks het feit<br />
dat de databank onteg<strong>en</strong>sprekelijk nog veel onvolkom<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> bevatte (<strong>en</strong> nog steeds bevat),<br />
vrij positief. Het repertorium k<strong>en</strong>de van bij het beg<strong>in</strong> tot vandaag <strong>in</strong> elk geval e<strong>en</strong> vrij hoge<br />
raadpleg<strong>in</strong>gsfrequ<strong>en</strong>tie door gemiddeld zo’n 10 à 20 verschill<strong>en</strong>de gebruikers per dag. 5<br />
Vrij snel werd ook duidelijk dat het op deze wijze gepubliceerde <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t heel nieuwe<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> tot onderzoek bood, niet <strong>in</strong> het m<strong>in</strong>st voor vraagstell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> die baat hebb<strong>en</strong> bij<br />
gekwantificeerde b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van het bronn<strong>en</strong>materiaal. 6 Narrative Sources leidde tot tal van<br />
doctoraatsproject<strong>en</strong>, waarvan er <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> heel wat succesvol zijn afgerond. De belangrijkste<br />
nieuwe stap <strong>in</strong> de jonge geschied<strong>en</strong>is van de databank werd echter g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 2000<br />
<strong>en</strong> 2003, to<strong>en</strong> de geografische begr<strong>en</strong>z<strong>in</strong>g van het gerepertorieerde bronn<strong>en</strong>materiaal werd<br />
uitgebreid tot het geheel van de middeleeuwse Nederland<strong>en</strong>. Dat lukte dankzij de toevoeg<strong>in</strong>g<br />
aan de databank van de geüpdatete <strong>in</strong>formatie uit het al g<strong>en</strong>oemde repertorium van Carasso-<br />
Kok door e<strong>en</strong> Gron<strong>in</strong>gs team onder de leid<strong>in</strong>g van R<strong>en</strong>ée Nip <strong>en</strong> met de steun van het NWO. 7<br />
Vandaag telt Narrative Sources bijna 2200 bronbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> de <strong>in</strong>formatie over<br />
24 veld<strong>en</strong> is verdeeld. De Nederlandse operatie zorgde bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ook voor e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke<br />
vergrot<strong>in</strong>g van het gebruikerspubliek.<br />
5<br />
Enkele aankondig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> besprek<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: Jero<strong>en</strong> Deploige, ‘Narrative Sources: défis et possibilités d’un<br />
outil <strong>in</strong>teractif pour hagiologues’, Le médiéviste et l’ord<strong>in</strong>ateur, 34 (1996-97), pp. 16-20 (URL:<br />
http://lemo.irht.cnrs.fr/34/mo3404.htm); Idem, ‘Het e<strong>in</strong>de van het klassieke bronn<strong>en</strong>repertorium?’, Madoc,<br />
11 (1997), pp. 169-74; Sabr<strong>in</strong>a Corbell<strong>in</strong>i, ‘Medievistica <strong>in</strong> rete: Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (Biblioteca<br />
Universitaria, Leida) e Narrative Sources (Università di Gand e Università Cattolica di Lovanio), <strong>in</strong> Medioevo <strong>in</strong><br />
rete tra ricerca e didattica, ed. R. Greci (Bologna: CLUEB, 2002), pp. 63-74; Elisabeth van Houts, ‘Review of<br />
The Narrative Sources from the Medieval Low Countries, Universities of Gh<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> and Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
(http://www.narrative-sources.be)’ <strong>en</strong> Jero<strong>en</strong> Deploige, ‘Editor’s Response’, Reviews <strong>in</strong> History (Jan. 2007),<br />
review no. 569 (URL: http://www.history.ac.uk/reviews/paper/vanhouts.html).<br />
6<br />
Ludo Milis, ‘Narrative Sources: A Quantification of Culture and Religion’, <strong>in</strong> Vita Religiosa im Mittelalter.<br />
Festschrift für Kaspar Elm zum 70. Geburtstag, ed. Franz J. Felt<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nikolas Jaspert, Berl<strong>in</strong>er Historische<br />
Studi<strong>en</strong>, 31; Ord<strong>en</strong>studi<strong>en</strong>, 13 (Berlijn: Duncker & Humblot, 1999), pp. 819-36; Stev<strong>en</strong> Vanderputt<strong>en</strong>, Sociale<br />
perceptie <strong>en</strong> maatschappelijke positioner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de middeleeuwse monastieke historiografie (8ste-15de eeuw),<br />
Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief <strong>en</strong> Rijksarchief <strong>in</strong> de prov<strong>in</strong>ciën, Studia 87 (Brussel: Algeme<strong>en</strong> Rijksarchief, 2001).<br />
7<br />
Over deze uitbreid<strong>in</strong>g: R<strong>en</strong>ée Nip, ‘Chang<strong>in</strong>g Demands, Chang<strong>in</strong>g Tools. A Survey of Narrative Historical<br />
Sources, Writt<strong>en</strong> dur<strong>in</strong>g the Middle Ages <strong>in</strong> the Northern Low Countries’, <strong>in</strong> Medieval Narrative Sources.<br />
A Gateway <strong>in</strong>to the Medieval M<strong>in</strong>d, ed. Werner Verbeke, Ludo Milis <strong>en</strong> Jean Gooss<strong>en</strong>s (Leuv<strong>en</strong>: Leuv<strong>en</strong><br />
University Press, 2005), pp. 1-20.<br />
184
E<strong>en</strong> aantal uitzonder<strong>in</strong>g<strong>en</strong> niet te na gesprok<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> de databankgebruikers vrijwel nooit<br />
de mogelijkheid te baat g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om feedback te lever<strong>en</strong> onder de vorm van correcties,<br />
aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> , signalem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van nieuwe publicaties of de voorlegg<strong>in</strong>g van geheel nieuwe<br />
records. Enige vorm van wikification heeft zich met andere woord<strong>en</strong> tot dusver niet voltrokk<strong>en</strong>.<br />
De nieuwe, geüpdatete versies van de databank die s<strong>in</strong>ds 1996, <strong>en</strong> voor het laatst <strong>in</strong> 2004,<br />
jaarlijks werd<strong>en</strong> gepubliceerd, blev<strong>en</strong> voor het overgrote deel het werk van medewerkers aan<br />
de universiteit<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>t, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Ondanks het feit echter dat Narrative<br />
Sources van bij zijn verschijn<strong>en</strong> onthaald is als e<strong>en</strong> belangrijke aanw<strong>in</strong>st voor de mediëvistiek<br />
<strong>in</strong>zake de Nederland<strong>en</strong> <strong>en</strong> als e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dsetter voor wat betreft het onl<strong>in</strong>e ter beschikk<strong>in</strong>g stell<strong>en</strong><br />
van historische werk<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, is het repertorium s<strong>in</strong>ds e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> steeds meer gaan<br />
lijd<strong>en</strong> onder wat Jan Rome<strong>in</strong> ooit ‘de wet van de remm<strong>en</strong>de voorsprong’ heeft g<strong>en</strong>oemd. 8 Dat<br />
probleem stelt zich zowel op het vlak van de duurzaamheid van de software van de databank,<br />
als op het vlak van de eig<strong>en</strong>lijke <strong>in</strong>houd ervan.<br />
Narrative Sources functioneert s<strong>in</strong>ds 1996 met software van de produc<strong>en</strong>t SilverPlatter,<br />
speciaal ontwikkeld voor bibliografische toepass<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> s<strong>in</strong>ds het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> 1990<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s gebruikt voor de ontsluit<strong>in</strong>g van de Union Catalogue of Belgian Research Libraries<br />
(CCB). Deze <strong>in</strong>formatiser<strong>in</strong>g kwam tot stand <strong>in</strong> nauwe sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>g met de <strong>in</strong>formaticacel<br />
van de G<strong>en</strong>tse Universiteitsbibliotheek. De laatste jar<strong>en</strong> werd echter alsmaar duidelijker dat dit<br />
databanksysteem de achilleshiel dreigde te word<strong>en</strong> van het voortbestaan <strong>en</strong> verdere optimale<br />
functioner<strong>en</strong> van Narrative Sources. De aan het repertorium toegek<strong>en</strong>de lic<strong>en</strong>tie voor het<br />
gebruik van de software van SilverPlatter (dat <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> is overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de firma Ovid), is<br />
nog slechts tot 2015 gegarandeerd. Intuss<strong>en</strong> heeft de G<strong>en</strong>tse Universiteitsbibliotheek, die zelf<br />
ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> SilverPlatter-databank<strong>en</strong> meer ontwikkelt of onderhoudt, bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> het technische<br />
beheer van Narrative Sources afgestot<strong>en</strong> waardoor ge<strong>en</strong> ondersteun<strong>in</strong>g meer wordt gebod<strong>en</strong><br />
bij het ontwikkel<strong>en</strong> van <strong>in</strong>houdelijke updates van de databank. T<strong>en</strong> slotte is ook de databank -<br />
techniek niet blijv<strong>en</strong> stilstaan. De snelle verouder<strong>in</strong>g van de software laat zich <strong>in</strong> de<br />
oorspronkelijke databankversie van Narrative Sources op verschill<strong>en</strong>de vlakk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. T<strong>en</strong><br />
eerste is er het feit dat de structuur ervan – die voor e<strong>en</strong> SilverPlatter-applicatie e<strong>en</strong>voudigweg<br />
gebaseerd is op één groot tekstbestand – bijzonder primitief is <strong>en</strong> nog helemaal niet is<br />
opgebouwd als e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ormaliseerde relationele databank 9 . De databank bevat bijgevolg heel<br />
wat <strong>in</strong>consist<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> redundantie. Om e<strong>en</strong> voorbeeld te gev<strong>en</strong>: voor elke record is telk<strong>en</strong>s<br />
opnieuw de auteursnaam <strong>en</strong> de biografische <strong>in</strong>formatie over die auteur voluit <strong>in</strong>gevoerd, zelfs<br />
<strong>in</strong> het geval diezelfde auteur meerdere verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> heeft nagelat<strong>en</strong>. Van Gilles Li<br />
Muisis zijn <strong>in</strong> Narrative Sources neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> terug te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Voor deze records is dus<br />
ondermeer volg<strong>en</strong>de <strong>in</strong>formatie telk<strong>en</strong>s weer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>:<br />
ID Author Status<br />
A034<br />
A035<br />
Aegidius-Li-Muisis (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius- Mucidus, Gilles-Li-Muisi)<br />
Aegidius-Li-Muisis (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius- Mucidus, Gilles-Li-Muisi)<br />
…<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
8<br />
Jan Rome<strong>in</strong>, ‘De dialektiek van d<strong>en</strong> vooruitgang’, <strong>in</strong> Het onvoltooid verled<strong>en</strong>. Kultuurhistorische studies<br />
(Amsterdam: Querido, 1937), pp. 9-64.<br />
9<br />
Edgar Codd, ‘A Relational Model of Data for Large Shared Data Banks’, Communications of the ACM,<br />
13:6 (1970), pp. 377-87 (herdrukt <strong>in</strong> Communications of the ACM, 26:1 (1983), pp. 64-69).<br />
185
De eerste ti<strong>en</strong> van deze records war<strong>en</strong> al opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> de allereerste versie van de databank<br />
(A034-A043). In 2000 werd<strong>en</strong> daar neg<strong>en</strong> nieuwe records aan toegevoegd (A138-A146). Het<br />
risico dat op e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t als dat had bestaan – maar dat gelukkig ge<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> heeft gehad –<br />
was natuurlijk dat zich bij de nieuwe <strong>in</strong>voer fout<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> gaan voordo<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld<br />
(aangeduid <strong>in</strong> het vet <strong>en</strong> met onderlijn<strong>in</strong>g):<br />
ID Author Status<br />
A034<br />
A035<br />
…<br />
A138<br />
A139<br />
…<br />
Aegidius-Li-Muisis (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius-Mucidus, Gilles-Li-Muisis)<br />
Aegidius-Li-Muisis (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius-Mucidus, Gilles-Li-Muisis)<br />
Aegidius-Le-Muisit (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius-Mucidus, Gilles-Li-Muisis)<br />
Aegidius-Li-Muisis (Aegidius-Le-Muist,<br />
Aegidius-Mucidus, Gilles-Li-Muisis)<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
OB, 1289 monnik, 1291 koster, ca. 1329 prior,<br />
1331 abt van het S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te<br />
Doornik (°1272/+1353)<br />
Dergelijke fout<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> grote gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad voor de zoekresultat<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander<br />
software -gerelateerd probleem betreft precies het zoek<strong>en</strong> <strong>in</strong> Narrative Sources. De databanksoftware<br />
van SilverPlatter laat bijzonder veel zoekmogelijkhed<strong>en</strong> toe, maar slechts we<strong>in</strong>ig<br />
gebruikers k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> alle mogelijkhed<strong>en</strong> vanwege de complexiteit van de zoeksyntaxis. Zo is het<br />
perfect mogelijk om uit de databank alle Latijnse hagiografische tekst<strong>en</strong> uit de twaalfde eeuw,<br />
geschrev<strong>en</strong> door b<strong>en</strong>edictijn<strong>en</strong>, te hal<strong>en</strong>. Maar daarvoor di<strong>en</strong>t voluit de volg<strong>en</strong>de query te<br />
word<strong>en</strong> <strong>in</strong>getikt: ‘hagiografie <strong>in</strong> ty and ce=12 and osb <strong>in</strong> st’. 10 De ervar<strong>in</strong>g heeft geleerd dat<br />
slechts we<strong>in</strong>ig gebruikers die de databank occasioneel raadpleg<strong>en</strong> deze syntaxis echt onder<br />
de knie hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>. Databank<strong>en</strong> vandaag de dag kunn<strong>en</strong> op dit vlak heel wat gebruiksvri<strong>en</strong>delijker<br />
word<strong>en</strong> gemaakt. T<strong>en</strong> slotte is er nog de updateprocedure voor de <strong>in</strong>houd van de<br />
databank. Die is bijzonder omslachtig <strong>en</strong> gebeurde tot 2004 ook hooguit één maal per jaar. Na<br />
2004 viel het updat<strong>en</strong> om technische red<strong>en</strong><strong>en</strong> zelfs helemaal stil.<br />
Ook louter <strong>in</strong>houdelijk k<strong>en</strong>t de oorspronkelijke Narrative Sources-databank wel wat<br />
zwakhed<strong>en</strong> . Die hebb<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met fout<strong>en</strong>, onvolledighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het net<br />
gesignaleerde gebrek aan rec<strong>en</strong>te updates. Narrative Sources is <strong>in</strong> oorsprong e<strong>en</strong> louter tekstgeoriënteerde<br />
databank, die verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> op veeleer positivistische wijze isoleert uit hun<br />
overlever<strong>in</strong>gstraditie. Net zoals <strong>in</strong> andere repertoria, zoals het al g<strong>en</strong>oemde Repertorium<br />
Fontium Historiae Medii Aevi, ligt de nadruk op de eig<strong>en</strong>lijke ‘tekst<strong>en</strong>’, toegeschrev<strong>en</strong> aan<br />
specifieke auteurs, geredigeerd <strong>in</strong> e<strong>en</strong> welbepaalde context <strong>en</strong> achteraf overgeleverd <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
aantal al dan niet getrouwe handschriftelijke kopieën. De limiet<strong>en</strong> van die b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g kwam<strong>en</strong><br />
voor het eerst echt aan de oppervlakte <strong>in</strong> de periode 2000-2002, to<strong>en</strong> het Gron<strong>in</strong>gse<br />
10<br />
Toelicht<strong>in</strong>g bij dergelijke zoekstrategieën wordt gebod<strong>en</strong> <strong>in</strong> Jero<strong>en</strong> Deploige, Narrative Sources. User’s Guide.<br />
Gebruikersgids. Guide de l’utilisateur. Vs. 3.1 (G<strong>en</strong>t-Leuv<strong>en</strong>-Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>: [Peeters], 2003).<br />
186
onderzoeksteam de uitbreid<strong>in</strong>g van Narrative Sources met het Noord-Nederlandse bronn<strong>en</strong> -<br />
materiaal aan het voorbereid<strong>en</strong> was. Tijd<strong>en</strong>s dat proces werd herhaaldelijk vastgesteld dat het,<br />
zeker wanneer m<strong>en</strong> de laatmiddeleeuwse tekstproductie <strong>in</strong> kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>d tot de Moderne<br />
Devotie voor og<strong>en</strong> houdt, niet steeds e<strong>en</strong>voudig is uit te mak<strong>en</strong> wanneer m<strong>en</strong> kan sprek<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> isoleerbare ‘verhal<strong>en</strong>de bron’, dan wel van betek<strong>en</strong>isvolle clusters van narratieve <strong>en</strong> zelfs<br />
niet-narratieve tekst<strong>en</strong> die als één geheel <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift zijn overgeleverd. E<strong>en</strong> goed<br />
voorbeeld hiervan vormt het memorieboek van het S<strong>in</strong>t-Agnesklooster <strong>in</strong> Gor<strong>in</strong>chem, dat door<br />
e<strong>en</strong> drietal verschill<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> is aangelegd tuss<strong>en</strong> ca. 1474 <strong>en</strong> 1566. Dit werk is door<br />
Marijke Carasso-Kok slechts heel beknopt gerepertorieerd als e<strong>en</strong> ‘kroniek’ die is aangevuld<br />
met e<strong>en</strong> aantal niet nader beschrev<strong>en</strong> lijst<strong>en</strong> <strong>en</strong> losse aantek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>. In Narrative Sources<br />
heeft dit memorieboek geleid tot acht verschill<strong>en</strong>de records die <strong>in</strong> hun totaliteit e<strong>en</strong> veel beter<br />
<strong>in</strong>zicht gev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de tekstuele context van elk van deze onderdel<strong>en</strong>. 11 Alle<strong>en</strong> laat de verouderde<br />
databank het nog niet toe deze belangrijke sam<strong>en</strong>hang, die spreekt uit het handschrift, mete<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>zichtelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Deze problematiek sluit dus helemaal aan bij e<strong>en</strong> andere ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de middeleeuwse<br />
studies. In het onderzoek is de laatste jar<strong>en</strong> namelijk steeds meer de aandacht gevestigd op het<br />
belang van de handschriftelijke context waar<strong>in</strong> middeleeuwse tekst<strong>en</strong> zijn overgeleverd: ook de<br />
plaats die e<strong>en</strong> tekst <strong>in</strong>neemt <strong>in</strong> e<strong>en</strong> handschrift – e<strong>en</strong> verzamelhandschrift, e<strong>en</strong> convoluut… –<br />
wordt weer als cruciaal beschouwd om zijn functioner<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>. 12 M<strong>en</strong> gaat<br />
handschrift<strong>en</strong> , met hun specifieke <strong>in</strong>houdelijke sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g, codicologische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geschied<strong>en</strong>is, steeds meer als totaalobject<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet als de toevallige verzamel<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
van op zich zelf staande, afzonderlijke tekst<strong>en</strong>. 13 Ook het NWO-project <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>praktijk</strong> waaruit onderhavige bundel resulteert, sluit aan bij deze belangstell<strong>in</strong>g. E<strong>en</strong><br />
voorbeeld van e<strong>en</strong> repertorium dat al tot op zekere hoogte met deze gevoeligheid rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<br />
houdt, ook databanktechnisch, is de onl<strong>in</strong>e raadpleegbare Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a<br />
manuscripta, gerealiseerd door Michel Trigalet <strong>en</strong> François de Vri<strong>en</strong>dt onder de leid<strong>in</strong>g van<br />
Guy Philippart aan de Facultés Universitaires Notre-Dame de la Paix te Nam<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> de<br />
traditionele Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a van de Bollandist<strong>en</strong> is gekoppeld aan de<br />
analyse van e<strong>en</strong> bijzonder groot aantal bewaarde hagiografische leg<strong>en</strong>daria. 14 Deze databank<br />
maakt het niet <strong>en</strong>kel mogelijk na te gaan <strong>in</strong> welke handschrift<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> hagiografische<br />
11<br />
Vergelijk Carasso-Kok, Repertorium, pp. 177-78, nr. 150 <strong>en</strong> Narrative Sources, records NL0326-NL0333.<br />
12<br />
The Whole Book: Cultural Perspectives on the Medieval Miscellany, ed. Steph<strong>en</strong> G. Nichols <strong>en</strong> Siegfried<br />
W<strong>en</strong>zel, Rec<strong>en</strong>tiores: Later Lat<strong>in</strong> Texts and Contexts, 6 (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1996);<br />
Imag<strong>in</strong><strong>in</strong>g the Book, ed. Steph<strong>en</strong> Kelly <strong>en</strong> John J. Thompson, Medieval Texts and Cultures of Northern Europe,<br />
7 (Turnhout: Brepols, 2005).<br />
13<br />
Voor de onderzoeksbelangstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Nederland<strong>en</strong>, zie onder meer: Wim van Anrooij <strong>en</strong> D<strong>in</strong>i Hog<strong>en</strong>elst,<br />
‘Pleidooi voor tekstedities van verzamelhandschrift<strong>en</strong>’, Dokum<strong>en</strong>taal, 20:2 (1991), pp. 69-71 <strong>en</strong> het daaruit<br />
voortvloei<strong>en</strong>de project Middeleeuwse Verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de Nederland<strong>en</strong> dat wordt uitgevoerd door het<br />
Huyg<strong>en</strong>s Instituut <strong>in</strong> D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> al heeft geleid tot de gelijknamige editiereeks uitgegev<strong>en</strong> door de uitgeverij<br />
Verlor<strong>en</strong>; Thom Mert<strong>en</strong>s, Richtlijn<strong>en</strong> voor de uitgave van middeleeuwse verzamelhandschrift<strong>en</strong> uit de<br />
Nederland<strong>en</strong> (Hilversum: Verlor<strong>en</strong>, 1994); J.P. Gumbert, Codicologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> – opzet voor e<strong>en</strong> term<strong>in</strong>ologie.<br />
Mededel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de Afdel<strong>in</strong>g Letterkunde, Nieuwe Reeks, 67:2 (Amsterdam: Kon<strong>in</strong>klijke Nederlandse<br />
Academie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 2004).<br />
14<br />
Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a manuscripta. Index électronique de la Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a et<br />
des Catalogues de manuscrits hagiographiques lat<strong>in</strong>s (Brussel, Louva<strong>in</strong>-la-Neuve: C<strong>en</strong>tre de recherches<br />
« Hagiographies » des F.U.N.D.P. à Namur & Société des Bollandistes: 1998 – URL: http://bhlms.fltr.ucl.ac.be/).<br />
Zie ook de oude, gedrukte Bibliotheca hagiographica lat<strong>in</strong>a antiquae et mediae aetatis, ed. Socii Bollandiani,<br />
Subsidia hagiographica, 6 (Brussel: Société des Bollandistes, 1898-1901); Bibliotheca hagiographica lat<strong>in</strong>a<br />
antiquae et mediae aetatis. Novum supplem<strong>en</strong>tum, ed. H<strong>en</strong>ryk Fros, Subsidia hagiographica, 70 (Brussel: Société<br />
des Bollandistes, 1986).<br />
187
on is bewaard, maar ook te bestuder<strong>en</strong> met welke andere hagiografische tekst<strong>en</strong> die bron <strong>in</strong><br />
deze handschrift<strong>en</strong> is overgeleverd.<br />
2. NARRATIVE SOURCES IN EEN RELATIONELE STRUCTUUR<br />
Uit de groei<strong>en</strong>de bezorgdheid om de duurzaamheid van Narrative Sources <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s vanuit de<br />
ambitie de databank verder te lat<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> basis<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste van de<br />
meest rec<strong>en</strong>te onderzoeksvrag<strong>en</strong> is uite<strong>in</strong>delijk to<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g gezocht tot de Belgische<br />
Kon<strong>in</strong>klijke Commissie voor Geschied<strong>en</strong>is. Die heeft immers als opdracht ‘de schriftelijke<br />
bronn<strong>en</strong> met betrekk<strong>in</strong>g tot de geschied<strong>en</strong>is van België op te spor<strong>en</strong>, te registrer<strong>en</strong>, uit te gev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong>, kritische studiën over deze bronn<strong>en</strong> te publicer<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ter<br />
beschikk<strong>in</strong>g van de geschiedkundig<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>’. 15 De Kon<strong>in</strong>klijke Commissie heeft er <strong>in</strong> haar<br />
hoedanigheid van wet<strong>en</strong>schappelijke uitgever meer bepaald mee <strong>in</strong>gestemd Narrative Sources<br />
onder haar hoede te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g te voorzi<strong>en</strong> voor de ontwikkel<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> heel<br />
nieuwe , op maat gesned<strong>en</strong> databanksoftware. Daartoe is met de Universiteit G<strong>en</strong>t e<strong>en</strong><br />
zog<strong>en</strong>aamd Technologietransfer-contract afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> looptijd van 1 oktober 2007 tot<br />
30 september 2009. Voor de uitvoer<strong>in</strong>g van dit contract is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>g gestart tuss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>erzijds de verantwoordelijk<strong>en</strong> achter Narrative Sources <strong>en</strong> anderzijds de onderzoeksgroep<br />
‘Database, Docum<strong>en</strong>t and Cont<strong>en</strong>t Managem<strong>en</strong>t’ van de Universiteit G<strong>en</strong>t. 16 Deze onderzoeksgroep<br />
heeft de laatste jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote r<strong>en</strong>ommee uitgebouwd op de terre<strong>in</strong><strong>en</strong> van het beheer van<br />
‘imperfecte gegev<strong>en</strong>s’ <strong>en</strong> ‘datam<strong>in</strong><strong>in</strong>g’. Deze expertise heeft zich bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet beperkt tot<br />
basisonderzoek, maar is ook al t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste gesteld van derd<strong>en</strong>. Daarvan getuig<strong>en</strong> eerdere<br />
opdracht<strong>en</strong>, zoals het ontwerp van e<strong>en</strong> databank voor het Belgische Instituut voor de Gelijkheid<br />
van Vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> Mann<strong>en</strong> of de ontwikkel<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> beheersysteem voor audiobestand<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
voor metadata verbond<strong>en</strong> aan de digitale muziekarchiev<strong>en</strong> van het Kon<strong>in</strong>klijk Museum voor<br />
Midd<strong>en</strong>-Afrika <strong>in</strong> Tervur<strong>en</strong>. 17<br />
In de overe<strong>en</strong>komst met de Kon<strong>in</strong>klijke Commissie voor Geschied<strong>en</strong>is werd<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
objectiev<strong>en</strong> vooropgesteld:<br />
– Optimaliser<strong>in</strong>g van het <strong>in</strong>formatiebeheer via e<strong>en</strong> volledig nieuwe databankstructuur voor<br />
Narrative Sources.<br />
– Verhog<strong>in</strong>g van de gebruiksvri<strong>en</strong>delijkheid van het ondervrag<strong>in</strong>gssysteem via e<strong>en</strong> nieuwe<br />
databank<strong>in</strong>terface.<br />
15<br />
Zie hiervoor het organiek reglem<strong>en</strong>t van de Kon<strong>in</strong>klijke Commissie voor Geschied<strong>en</strong>is van 1 april 1976.<br />
16<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige treedt hierbij als projectcoörd<strong>in</strong>ator nam<strong>en</strong>s Narrative Sources op. De onderzoeksgroep<br />
‘Database, Docum<strong>en</strong>t and Cont<strong>en</strong>t Managem<strong>en</strong>t’ van de Universiteit G<strong>en</strong>t staat onder de leid<strong>in</strong>g van Guy De Tré.<br />
Bert Call<strong>en</strong>s, lic<strong>en</strong>tiaat <strong>in</strong> de <strong>in</strong>formatica <strong>en</strong> Ma-stud<strong>en</strong>t <strong>in</strong> de geschied<strong>en</strong>is, is voor 50% aangesteld als wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
medewerker <strong>in</strong> het project.<br />
17<br />
Zie hierover Guy De Tré et al., ‘Case-based Flexible Information Retrieval <strong>in</strong> a Database for G<strong>en</strong>der Claim<br />
Handl<strong>in</strong>g’, <strong>in</strong> Workshop Proceed<strong>in</strong>gs of the 8th European Confer<strong>en</strong>ce on Case-Based Reason<strong>in</strong>g (Ölüd<strong>en</strong>iz/Fetiye:<br />
ECCBR, 2006), pp. 200-09; Guy De Tré <strong>en</strong> Rita De Caluwe, ‘E<strong>en</strong> verbeterde toegankelijkheid tot metadata<br />
verbond<strong>en</strong> aan digitale muziekarchiev<strong>en</strong>’, <strong>in</strong> Digitale bibliothek<strong>en</strong> voor muzikale audio. Perspectiev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>in</strong> digitaliser<strong>in</strong>g, archiver<strong>in</strong>g <strong>en</strong> ontsluit<strong>in</strong>g van muziek, 3 juni 2005, ed. Marc Leman, Olmo Cornelis,<br />
Anne Ganzevoort (Brussel: Kon<strong>in</strong>klijke Vlaamse Academie van België, 2006), pp. 41-50; Tom Matthé et al.,<br />
‘Multimedia Information Access Similarity Betwe<strong>en</strong> Multi-valued Thesaurus Attributes: Theory and Application<br />
<strong>in</strong> Multimedia Systems’, <strong>in</strong> Flexible Query Answer<strong>in</strong>g Systems: 7th International Confer<strong>en</strong>ce, FQAS 2006, Milan,<br />
Italy, June 7-10, 2006, Lecture Notes <strong>in</strong> Computer Sci<strong>en</strong>ce, ed. H<strong>en</strong>rik Leg<strong>in</strong>d Lars<strong>en</strong> et al. (Heidelberg-Berl<strong>in</strong>:<br />
Spr<strong>in</strong>ger, 2006), pp. 331-42.<br />
188
– Creatie van e<strong>en</strong> niet publiek toegankelijke applicatie voor updates die onmiddellijk onl<strong>in</strong>e<br />
zichtbaar word<strong>en</strong> gemaakt.<br />
– Ontwerp van e<strong>en</strong> nieuwe portaalsite op de gek<strong>en</strong>de URL www.narrative-sources.be.<br />
– Host<strong>in</strong>g <strong>en</strong> onderhoud van het databanksysteem op e<strong>en</strong> server van de Universiteit G<strong>en</strong>t<br />
voor m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s ti<strong>en</strong> jaar.<br />
De nieuwe contractformule neemt niet weg dat de <strong>in</strong>itiatiefnemers <strong>en</strong> onderzoekers achter<br />
Narrative Sources elk voor wat zijn of haar eig<strong>en</strong> dome<strong>in</strong> betreft, <strong>in</strong>tellectuele eig<strong>en</strong>aar van<br />
de <strong>in</strong>houd, structuur of web<strong>in</strong>terface van de databank blijv<strong>en</strong>. De Kon<strong>in</strong>klijke Commissie<br />
voor Geschied<strong>en</strong>is zal <strong>en</strong>kel optred<strong>en</strong> als wet<strong>en</strong>schappelijk uitgever van het repertorium.<br />
Daar zijn verschill<strong>en</strong>de voordel<strong>en</strong> aan verbond<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste verhoogt deze verb<strong>in</strong>t<strong>en</strong>is de<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke credibiliteit van Narrative Sources als Internetpublicatie. De Commissie<br />
vaardigt daarnaast ook <strong>en</strong>kele verteg<strong>en</strong>woordigers af <strong>in</strong> de wet<strong>en</strong>schappelijke adviesraad van<br />
het project, wat de kwaliteitscontrole t<strong>en</strong> goede zal kom<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong> de Commissie ge<strong>en</strong><br />
commerciële uitgever is, kan t<strong>en</strong> slotte ook word<strong>en</strong> gegarandeerd dat de databank <strong>in</strong> de<br />
toekomst nog steeds volledig gratis <strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong> toegankelijk blijft.<br />
Bij de eig<strong>en</strong>lijke ontwikkel<strong>in</strong>g van het nieuwe databanksysteem is er vanzelfsprek<strong>en</strong>d voor<br />
gekoz<strong>en</strong> de verzamelde <strong>in</strong>formatie onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> relationeel databanksysteem. 18 In de<br />
oorspronkelijke databank kwam elke volledige bronbeschrijv<strong>in</strong>g overe<strong>en</strong> met één <strong>en</strong>kele record<br />
bestaande uit 24 veld<strong>en</strong> – <strong>in</strong> databankterm<strong>en</strong> beschouwd als één <strong>en</strong>titeit met 24 attribut<strong>en</strong>.<br />
Wanneer we dus de structuur van deze databank visualiser<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd EER-schema<br />
(of ‘Ext<strong>en</strong>ted Entity-Relationship’-schema), dan levert dit de volg<strong>en</strong>de weergave op (met<br />
gebruikmak<strong>in</strong>g van de huidige Engelse veldnam<strong>en</strong>):<br />
Figuur 1 – EER-schema van Narrative Sources, versie 3.3 (2004)<br />
In e<strong>en</strong> ware relationele databank word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s echter gestructureerd <strong>in</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong> , die via semantische relaties met elkaar verbond<strong>en</strong> zijn. Waar dus bijvoorbeeld, zoals<br />
we hierbov<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, <strong>in</strong> de oude Narrative Sources e<strong>en</strong> auteursnaam <strong>en</strong> e<strong>en</strong> auteurs -<br />
status attribut<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> unieke code id<strong>en</strong>tificeerbare verhal<strong>en</strong>de bron, bevat<br />
e<strong>en</strong> relationele databank e<strong>en</strong> aparte <strong>en</strong>titeit voor auteurs <strong>en</strong> hun biografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong> is<br />
die <strong>en</strong>titeit vervolg<strong>en</strong>s verbond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> of meerdere geïd<strong>en</strong>tificeerde verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>. In<br />
e<strong>en</strong> relationele databank ziet het voorbeeld van hierbov<strong>en</strong>, betreff<strong>en</strong>de Gilles li Muisis, er dus<br />
als volgt uit:<br />
18<br />
Voor e<strong>en</strong> <strong>in</strong>troductie: Guy De Tré, Pr<strong>in</strong>cipes van databases (Amsterdam: Pearson, 2007).<br />
189
ID<br />
A034<br />
A035<br />
…<br />
A138<br />
A139<br />
…<br />
Author<br />
Aegidius Li Muisis (Aegidius<br />
Le Muist, Aegidius Mucidus,<br />
Gilles Li Muisis)<br />
Status<br />
OSB, 1289 monnik, 1291 koster,<br />
ca. 1329 prior, 1331 abt van het<br />
S<strong>in</strong>t-Maart<strong>en</strong>sklooster te Doornik<br />
(°1272/+1353)<br />
Het gebruik van de zog<strong>en</strong>oemde normalisatietechniek voor relationele databank<strong>en</strong> garandeert<br />
dat het risico op fout<strong>en</strong> dat hierbov<strong>en</strong> werd toegelicht, <strong>en</strong> dus ook op verstoorde zoekresultat<strong>en</strong>,<br />
via e<strong>en</strong> dergelijk systeem sterk gereduceerd wordt.<br />
E<strong>en</strong> degelijk geconcipieerd relationeel databanksysteem resulteert <strong>in</strong> e<strong>en</strong> veel doeltreff<strong>en</strong>der<br />
<strong>in</strong>formatiebeheer dat tegelijk e<strong>en</strong> grote flexibiliteit blijft bewar<strong>en</strong>. Doeltreff<strong>en</strong>d omdat de<br />
wijze van <strong>in</strong>formatiestocker<strong>in</strong>g veel meer geüniformiseerd kan verlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> redundantie wordt<br />
teg<strong>en</strong>gegaan. Flexibel omdat de mogelijkheid blijft bestaan om probleemloos nieuwe <strong>en</strong>titeit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> attribut<strong>en</strong> toe te voeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> om zelfs, op om het ev<strong>en</strong> welk niveau van de databank, hyperl<strong>in</strong>ks<br />
op te slaan die verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> met zowel <strong>in</strong>formatie b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> Narrative<br />
Sources als elders op het Internet. Dankzij die relationele structuur is het dus ook mogelijk<br />
e<strong>en</strong> heel nieuwe module b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> Narrative Sources te voorzi<strong>en</strong> die tegemoet komt aan de<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vraag naar meer <strong>in</strong>formatie over handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g, wat beslist<br />
één van de grote meerwaard<strong>en</strong> van het vernieuwde repertorium zal gaan word<strong>en</strong>. Het ontwerp<br />
van de nieuwe databankstructuur is weergegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> Figuur 2. Vergelijk<strong>in</strong>g van dit EERschema<br />
met dat hierbov<strong>en</strong>, leert mete<strong>en</strong> hoe grondig het <strong>in</strong>formatiebeheer is aangepast.<br />
Uit Figuur 2 blijkt duidelijk dat de nieuwe Narrative Sources e<strong>en</strong> stuk complexer is dan de<br />
oude versie van de databank. Die complexiteit heeft ervoor gezorgd dat de datamigratie van<br />
het oude naar het nieuwe repertorium bijzonder arbeids<strong>in</strong>t<strong>en</strong>sief is geweest. Dit werk heeft<br />
echter tegelijk ook de mogelijkheid gebod<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> massa aan <strong>in</strong>consist<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> fout<strong>en</strong> <strong>in</strong> de<br />
gegev<strong>en</strong>s weg te werk<strong>en</strong>. De gebruiker zal van die toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> complexiteit niets merk<strong>en</strong>.<br />
In teg<strong>en</strong>deel: zoek<strong>en</strong> <strong>in</strong> Narrative Sources wordt ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig als doeltreff<strong>en</strong>d <strong>en</strong> kan<br />
gebeur<strong>en</strong> zonder <strong>en</strong>ige ondersteun<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> helpfunctie of gebruikersgids. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> zoekresultat<strong>en</strong> <strong>in</strong> de nieuwe versie, afhankelijk van de taalkeuze van de gebruiker, <strong>in</strong><br />
hetzij het Engels, hetzij het Nederlands gegev<strong>en</strong> – dit <strong>in</strong> teg<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g tot de oude versie waar<strong>in</strong><br />
beide tal<strong>en</strong> tegelijk werd<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> waardoor de l<strong>en</strong>gte van de gevond<strong>en</strong> records nodeloos<br />
lang was. Voor het eig<strong>en</strong>lijke zoek<strong>en</strong> krijgt de gebruiker de keuze uit drie verschill<strong>en</strong>de<br />
zoekscherm<strong>en</strong> , waarvan het gebruik zichzelf uitwijst.<br />
190
Figuur 2 – EER-schema voor de vernieuwde Narrative Sources (stand van zak<strong>en</strong> op 14/01/2009)<br />
191
Het zoek<strong>en</strong> naar beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> kan via e<strong>en</strong> scherm voor e<strong>en</strong>voudige<br />
zoekopdracht<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> de belangrijkste doorzoekbare veld<strong>en</strong> al gepredef<strong>in</strong>ieerd zijn (Figuur<br />
3), of via e<strong>en</strong> scherm voor geavanceerde opdracht<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> het mogelijk is verschill<strong>en</strong>de zoekvoorwaard<strong>en</strong><br />
met elkaar te comb<strong>in</strong>er<strong>en</strong> (Figuur 4).<br />
Figuur 3 – E<strong>en</strong>voudige zoekopdracht<strong>en</strong><br />
Figuur 4 – Geavanceerde zoekopdracht<strong>en</strong><br />
T<strong>en</strong> slotte, <strong>en</strong> dit is nieuw, kan er via e<strong>en</strong> speciaal zoekschermpje ook gezocht word<strong>en</strong> naar<br />
volledige handschriftbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (Figuur 5). In die beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> wordt ook de <strong>in</strong>houd<br />
van de handschrift<strong>en</strong> opgelijst, van waaruit het mogelijk is weer door te klikk<strong>en</strong> naar de<br />
verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> die <strong>in</strong> het betreff<strong>en</strong>de handschrift zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Omgekeerd is het<br />
uiteraard ook mogelijk om vanuit de <strong>in</strong>formatie over de verschill<strong>en</strong>de handschrift<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
verhal<strong>en</strong>de bron is bewaard door te klikk<strong>en</strong> naar de volledige handschriftbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.<br />
192
Figuur 5 – Zoek<strong>en</strong> naar handschriftbeschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
Naast deze publiek toegankelijke zoekscherm<strong>en</strong> zijn ook nog updatescherm<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> die<br />
uiteraard strikt beveiligd zijn. Deze scherm<strong>en</strong> zijn exclusief voorbehoud<strong>en</strong> aan de<br />
medewerkers van het Narrative Sources-project. Via deze applicatie word<strong>en</strong> voortaan alle<br />
<strong>in</strong>houdelijke aanpass<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanvull<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de databank mete<strong>en</strong> onl<strong>in</strong>e gebracht, waardoor<br />
het pr<strong>in</strong>cipe van jaarlijkse, g<strong>en</strong>ummerde updates verlat<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> t<strong>en</strong> voordele van e<strong>en</strong><br />
cont<strong>in</strong>u evoluer<strong>en</strong>d repertorium. Dit br<strong>en</strong>gt met zich mee dat gebruikers meer dan ooit,<br />
wanneer zij <strong>in</strong> hun publicaties will<strong>en</strong> referer<strong>en</strong> naar gegev<strong>en</strong>s uit Narrative Sources, de datum<br />
van consultatie zull<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> vermeld<strong>en</strong>.<br />
3. PERSPECTIEVEN<br />
Behalve toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> gebruikersgemak <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vlottere updateprocedure bestaat de<br />
belangrijkste nieuwe troef van Narrative Sources dus uit de mogelijkhed<strong>en</strong> die <strong>in</strong> de<br />
nieuwe databankstructuur zijn gecreëerd voor de studie van verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun<br />
handschriftelijke context. Het nut <strong>en</strong> de perspectiev<strong>en</strong> van die mogelijkheid kunn<strong>en</strong> nog het<br />
best word<strong>en</strong> geïllustreerd aan de hand van e<strong>en</strong> concreet voorbeeld. Het vroeg-zesti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
handschrift 425 uit de Stadsbibliotheek van Brugge – oorspronkelijk behor<strong>en</strong>d tot de<br />
collectie van de Vlaamse cisterciënzerabdij Ter Du<strong>in</strong><strong>en</strong> – levert ons hiervoor e<strong>en</strong> excell<strong>en</strong>te<br />
casus. In eerste <strong>in</strong>stantie br<strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> overlop<strong>en</strong> van de <strong>in</strong>houd van dit handschrift e<strong>en</strong> heel<br />
merkwaardige sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g aan het licht. De eerste zes tekst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>in</strong> relatie word<strong>en</strong><br />
gebracht met de geschied<strong>en</strong>is van de Vlaamse reguliere kanunnik<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap van Watt<strong>en</strong>.<br />
Dan volgt e<strong>en</strong> lijst van de proost<strong>en</strong> van de Onze-Lieve-Vrouwkerk te Brugge waar<strong>in</strong> bij<br />
elke proost de belangrijkste feit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s geeft het handschrift de<br />
volledige tekst van de vroeg-veerti<strong>en</strong>de-eeuwse Cronica van de cisterciënzer abdij van Villers<br />
<strong>en</strong> van de tweede, wellicht vijfti<strong>en</strong>de-eeuwse rec<strong>en</strong>sio van het Liber de gestibus<br />
virorum illustrium van diezelfde <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g. De laatste vijf tekst<strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> hun<br />
oorsprong <strong>in</strong> de tekstproductie van e<strong>en</strong> aantal Brabantse geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>d tot de<br />
reguliere kanunnik<strong>en</strong> uit het kapittel van W<strong>in</strong>desheim: Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, Rooklooster <strong>en</strong><br />
Zev<strong>en</strong>borr<strong>en</strong>.<br />
Toeval of niet, verschill<strong>en</strong>de van deze tekst<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> ook wel heel relevant te zijn voor<br />
tal van gevalstudies die <strong>in</strong> het kader het project <strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong> <strong>in</strong> <strong>geschrift</strong> <strong>en</strong> <strong>praktijk</strong> zijn<br />
ontwikkeld , maar waarvan m<strong>en</strong>, <strong>in</strong>di<strong>en</strong> m<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> oog heeft voor de handschriftelijke<br />
overlever<strong>in</strong>g , niet zou kunn<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat ze <strong>in</strong> de vroege zesti<strong>en</strong>de eeuw nog <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
dergelijke nauwe relatie met elkaar hebb<strong>en</strong> gestaan.<br />
193
Brugge, Stadsbibliotheek hs. 425 (vroege zesti<strong>en</strong>de eeuw – olim Ter Du<strong>in</strong><strong>en</strong>) 19<br />
Fol. 1r-12v: Ebrardus. Cronica monasterii Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>sis – Naso C011<br />
Fol. 13r-21v: Miraculum de quodam Guat<strong>in</strong><strong>en</strong>si religioso per sanctum Donatianum ab egritud<strong>in</strong>e<br />
sua sanato – NaSo /, BHL 2286<br />
Fol. 21v-22r: Ex leg<strong>en</strong>da sancti Richarii – NaSo /, BHL /<br />
Fol. 22v: Ex leg<strong>en</strong>da sancti Arnulphi Suession<strong>en</strong>sis episcopi <strong>in</strong> Ald<strong>en</strong>borch quiesc<strong>en</strong>tis –<br />
NaSo H009, BHL 704<br />
Fol. 22v-23r: Miraculum quod accidit <strong>in</strong> monasterio Wat<strong>in</strong><strong>en</strong>si <strong>in</strong> nocte beate Agnetis virg<strong>in</strong>is<br />
– NaSo /, BHL /<br />
Fol. 23r-23v: De <strong>in</strong>c<strong>en</strong>dio ecclesie – NaSo /<br />
Fol. 23v-24r: [Gevolg<strong>en</strong> van de bliksem<strong>in</strong>slag<strong>en</strong>, <strong>in</strong> 1124, <strong>in</strong> St.-Omer <strong>en</strong> <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong>] – NaSo /<br />
Fol. 25r-30v: Tabularis epylogus prepositorum ecclesie beate Marie Brug<strong>en</strong>sis – NaSo /<br />
Fol. 34r-58v: Cronica abbatum Vilari<strong>en</strong>sium – NaSo C010-J179*<br />
Fol. 58v-109r: Liber de gestis virorum illustrium monasterii Vilari<strong>en</strong>sis – NaSo G078*<br />
Fol. 112r-139r: Liber de orig<strong>in</strong>e monasterii Viridis Vallis <strong>in</strong> Zonia – NaSo H023*<br />
Fol. 139r-144v: Planctus v<strong>en</strong>erabilis fratris Guilhelmi Iordani, canonici regularis Virdidis<br />
Vallis, super obitu Fratris Iohannis de Speculo, dyaconi eiusdem c<strong>en</strong>obii – NaSo G167*<br />
Fol. 144v-185r: Primordiale monasterii canonicorum regularium Rubee Vallis <strong>in</strong> Zonia –<br />
NaSo /*<br />
Fol. 185r-187v: Carm<strong>in</strong>a Christiani de Veris – NaSo /*<br />
Fol. 188r-196v: Tractatulus de orig<strong>in</strong>e monasterii septem Fontium – NaSo G162*<br />
* = onderdel<strong>en</strong> van Johannes Gielemans, Novale sanctorum – NaSo J206<br />
Zo gaat, <strong>in</strong> deze bundel, Brigitte Meijns, <strong>in</strong> op de laat-elfde-eeuwse geschied<strong>en</strong>is van Watt<strong>en</strong><br />
op basis van onder meer de kroniek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> mirakelverhaal over de h. Donatiaan, 20 behandelt<br />
Valerie Vermass<strong>en</strong> de overlever<strong>in</strong>g van de Planctus die Willem Jorda<strong>en</strong>s, kanunnik uit<br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal, kort na 1358 heeft gewijd aan zijn vroeg overled<strong>en</strong> medebroeder Jan Spieghel 21<br />
<strong>en</strong> ontleedt Bas Diemel ondermeer de kroniek Primordiale monasterii Rubeae Vallis die de<br />
jonge Johannes Gielemans omstreeks 1460 is gaan opstell<strong>en</strong> over de geschied<strong>en</strong>is van het<br />
Brusselse Rooklooster <strong>en</strong> de verspreid<strong>in</strong>g van de reguliere kanunnik<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>d tot het<br />
kapittel van W<strong>in</strong>desheim. 22 Jero<strong>en</strong> Deploige, t<strong>en</strong> slotte, pres<strong>en</strong>teerde rec<strong>en</strong>t tijd<strong>en</strong>s het<br />
<strong>in</strong>ternationale congres Manuscript and Memory <strong>in</strong> North-Western Europe, 1000-1500 e<strong>en</strong> nog<br />
19<br />
Voor e<strong>en</strong> volledige beschrijv<strong>in</strong>g, zie A. De Poorter, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque publique de<br />
la ville de Bruges, Vol 2 (Gembloux-Paris: J. Duculot-Les Belles lettres, 1934), pp. 478-81. Voor de dater<strong>in</strong>g:<br />
Véronique Hazebrouck-Souche, Spiritualité, sa<strong>in</strong>teté et patriotisme. Glorification du Brabant dans l’œuvre hagiographique<br />
de Jean Gielemans (1427-1487), Hagiologia. Etudes sur la Sa<strong>in</strong>teté <strong>en</strong> Occid<strong>en</strong>t, 6 (Turnhout: Brepols,<br />
2007), pp. 36-37, n. 8.<br />
20<br />
Brigitte Meijns, ‘<strong>Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g</strong>s<strong>praktijk</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van reguliere kanunnik<strong>en</strong>. De stichters <strong>en</strong> hun memoria:<br />
prior Odfried van Watt<strong>en</strong> († 1086)’, pp. 47-57 <strong>in</strong> deze bundel.<br />
21<br />
Valerie Vermass<strong>en</strong>, ‘E<strong>en</strong> klaagzang uit Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>daal. Willem Jorda<strong>en</strong>s’ Planctus super obitu fratris Iohannis de<br />
Speculo, alias de Cureghem (ca 1385)’, pp. 103-12 <strong>in</strong> deze bundel.<br />
22<br />
Bas Diemel, ‘Want bij der scrifture soe bliv<strong>en</strong> die dode’. De rol <strong>en</strong> de vorm van de collectieve her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g bij<br />
de Moderne Devotie <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>’, pp. 154-65 <strong>in</strong> deze bundel.<br />
194
ongepubliceerde bijdrage over de g<strong>en</strong>erische eig<strong>en</strong>heid van het Liber de gestis virorum<br />
illustrium monasterii Vilari<strong>en</strong>sis, e<strong>en</strong> <strong>in</strong> oorsprong vroeg-veerti<strong>en</strong>de-eeuwse collectie lev<strong>en</strong>s<br />
van monnik<strong>en</strong> <strong>en</strong> convers<strong>en</strong> uit de cisterciënzer abdij van Villers 23 .<br />
Dat handschrift 425 nu al deze tekst<strong>en</strong> blijkt sam<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, is uiteraard e<strong>en</strong> heel<br />
<strong>in</strong>teressant gegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> het licht van de overlever<strong>in</strong>gs- <strong>en</strong> receptiegeschied<strong>en</strong>is van historio- <strong>en</strong><br />
hagiografsche tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>. Met de nieuwe ‘handschrift<strong>en</strong>module’<br />
<strong>in</strong> Narrative Sources wordt het mogelijk deze sam<strong>en</strong>hang mete<strong>en</strong> te bestuder<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar<br />
verklar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te zoek<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt dit concrete voorbeeld ons ook heel duidelijk bij de<br />
problematiek van afzonderlijke <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isvol geclusterde tekst<strong>en</strong>. Zo kan m<strong>en</strong> de laatste<br />
zev<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> uit dit handschrift zowel als afzonderlijke bronn<strong>en</strong> repertoriër<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> record verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, als ze alle tezam<strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> onderdeel van het veel<br />
omvangrijkere Novale sanctorum van Johannes Gielemans, sam<strong>en</strong>gesteld omstreeks 1483-<br />
1485. 24 In deze collectie, die nooit <strong>in</strong>tegraal gekopieerd of gedrukt is, bracht Gielemans naast<br />
zijn eig<strong>en</strong> jeugdwerk Primordiale ook e<strong>en</strong> hele reeks andere tekst<strong>en</strong> van belang voor de laatmiddeleeuwse<br />
<strong>religieuze</strong> geschied<strong>en</strong>is van de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>in</strong> het bijzonder van<br />
Brabant, sam<strong>en</strong>. Als dusdanig vormt ze ook e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isvol geheel dat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s <strong>in</strong> Narrative<br />
Sources gerepertorieerd is.<br />
Het voorbeeld van handschrift 425 illustreert daarnaast ook dat wanneer <strong>in</strong> de toekomst,<br />
dankzij de ‘handschrift<strong>en</strong>module’, door de medewerkers aan Narrative Sources nog meer<br />
aandacht zal word<strong>en</strong> besteed aan manuscript<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g, er nog tal van<br />
verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> aan de oppervlakte zull<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> die tot dusver verwaarloosd zijn <strong>in</strong> het<br />
repertorium. Zo blijkt dit concrete handschrift maar liefst zev<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> te bevatt<strong>en</strong> die nog e<strong>en</strong><br />
beschrijv<strong>in</strong>g verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Zoals zo vele hagiografische tekst<strong>en</strong> uit de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> is<br />
het mirakelverhaal toegeschrev<strong>en</strong> aan de h. Donatiaan – geïd<strong>en</strong>tificeerd <strong>in</strong> de Bibliothea<br />
Hagiographica Lat<strong>in</strong>a (BHL 2286) <strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong> <strong>in</strong> de Scriptores-reeks van de Monum<strong>en</strong>ta<br />
Germaniae Historica – nog niet opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> Narrative Sources. Het zelfde geldt ook voor<br />
het onuitgegev<strong>en</strong> verhaal over het mirakel dat zich, volg<strong>en</strong>s de tekst zelf <strong>in</strong> 1230, tijd<strong>en</strong>s de<br />
nacht van het feest van de h. Agnes <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> zou hebb<strong>en</strong> voorgedaan <strong>en</strong> dat zelfs nog niet<br />
door de bollandist<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a is opgelijst. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s nog<br />
onuitgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong>d <strong>in</strong> Narrative Sources zijn het verslag van e<strong>en</strong> brand <strong>in</strong> de<br />
abdijkerk van Watt<strong>en</strong> <strong>in</strong> 1468 (fol. 23r-23v) <strong>en</strong> de daarop <strong>in</strong> het handschrift volg<strong>en</strong>de Latijnse<br />
tekst waar<strong>in</strong> e<strong>en</strong> bliksem<strong>in</strong>slag <strong>in</strong> St-Omer <strong>en</strong> <strong>in</strong> Watt<strong>en</strong> <strong>in</strong> juli 1124 beschrev<strong>en</strong> wordt<br />
(fol. 23v-24r). 25 Vanwege de narratieve stukjes die er<strong>in</strong> vervat zitt<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong>t ook de Tabularis<br />
epylogus prepositorum ecclesie beate Marie Brug<strong>en</strong>sis e<strong>en</strong> aparte record <strong>in</strong> het repertorium.<br />
Dat t<strong>en</strong> slotte ook Gielemans’ Primordiale over de geschied<strong>en</strong>is van Rooklooster <strong>en</strong> de<br />
elegische epitaf<strong>en</strong> van Christianus de Veris nog niet zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> Narrative Sources mag<br />
illustratief word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd voor de vele hiat<strong>en</strong> die de databank nog vertoont voor wat betreft<br />
het laat-middeleeuwse Zuid-Nederlandse bronn<strong>en</strong>materiaal.<br />
In laatste <strong>in</strong>stantie di<strong>en</strong>t nog opgemerkt dat deze wijze van analyser<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
hun handschriftelijke context het mogelijk maakt ook na te gaan met welke niet-verhal<strong>en</strong>de<br />
bronn<strong>en</strong>, of met welke tekst<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong> de Nederland<strong>en</strong>, het bronn<strong>en</strong>materiaal<br />
gerepertorieerd <strong>in</strong> Narrative Sources is overgeleverd – iets wat uit het voorbeeld van hs.<br />
23<br />
Jero<strong>en</strong> Deploige, ‘Collect<strong>in</strong>g Stories about Memorable Members. The Liber de gestibus virorum illustrium of<br />
the Cistercian Abbey of Villers: On the Fr<strong>in</strong>ges of Hagiography and Historiography’, paper gepres<strong>en</strong>teerd tijd<strong>en</strong>s<br />
het congres Manuscript and Memory <strong>in</strong> Northwestern Europe, 1000-1500, Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 14-15 november 2008.<br />
24<br />
Ibid., p. 41.<br />
25<br />
Met dank aan Brigitte Meijns voor haar toelicht<strong>in</strong>g bij deze nog onuitgegev<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de geschied<strong>en</strong>is<br />
van Watt<strong>en</strong>.<br />
195
425 nog niet kan word<strong>en</strong> afgeleid, maar dat wel duidelijk wordt uit bijvoorbeeld Brussel,<br />
Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek, hs. 4459-70, dat <strong>in</strong> deze bundel door Suzan Folkerts is gepres<strong>en</strong>teerd,<br />
26 of uit Nijmeg<strong>en</strong>, Universiteitsbibliotheek, hs. 188, zoals beschrev<strong>en</strong> door Bas Diemel. 27<br />
Het nieuwe databanksysteem voor Narrative Sources betek<strong>en</strong>t beslist e<strong>en</strong> grote stap vooruit<br />
<strong>en</strong>, mede door de patronage van de Kon<strong>in</strong>klijke Commissie voor Geschied<strong>en</strong>is, e<strong>en</strong> garantie<br />
voor de toekomst. Toch mog<strong>en</strong> de verwacht<strong>in</strong>g<strong>en</strong> over nieuwe heuristische perspectiev<strong>en</strong><br />
nog niet mete<strong>en</strong> te hooggespann<strong>en</strong> zijn omdat het <strong>in</strong>houdelijke updatewerk nog van start moet<br />
gaan. Zo di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> opgemerkt dat de nieuwe databank dan wel e<strong>en</strong> bijzondere module<br />
voor handschrift<strong>in</strong>formatie bevat, maar dat de <strong>in</strong>formatie over die handschrift<strong>en</strong> nog maar zeer<br />
partieel <strong>in</strong> de databank is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ook oudere lacunes moet<strong>en</strong> nog word<strong>en</strong> weggewerkt.<br />
Zo di<strong>en</strong><strong>en</strong> zoals gezegd nog steeds heel wat hagiografische tekst<strong>en</strong> uit de Zuidelijke<br />
Nederland<strong>en</strong>, zowel Latijnse als volkstalige, te word<strong>en</strong> gerepertorieerd <strong>en</strong> zijn ook de<br />
beschrijv<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van de historiografische bronn<strong>en</strong> uit de Bourgondische tijd nog voor veel<br />
verbeter<strong>in</strong>g vatbaar. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is ook de secundaire literatuur die de laatste ti<strong>en</strong> à vijfti<strong>en</strong> jaar<br />
versch<strong>en</strong><strong>en</strong> is, niet meer systematisch verwerkt.<br />
Voor sommige lacunes zull<strong>en</strong> echter, dankzij precies het nieuwe software-systeem, vrij<br />
snel oploss<strong>in</strong>g<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Heel wat <strong>in</strong>formatie over sam<strong>en</strong>stell<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van<br />
handschrift<strong>en</strong> is <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> immers al beschikbaar <strong>in</strong> onl<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoals de Bibliotheca<br />
Neerlandica Manuscripta, de al g<strong>en</strong>oemde Bibliotheca Hagiographica Lat<strong>in</strong>a manuscripta of<br />
de Medieval Manuscripts <strong>in</strong> Dutch Collections. 28 Via rechtstreekse hyperl<strong>in</strong>ks naar dergelijke<br />
sites kunn<strong>en</strong> al heel wat nod<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelost. Overig<strong>en</strong>s zull<strong>en</strong> nu ook vergelijkbare<br />
hyperl<strong>in</strong>ks naar gedigitaliseerde edities van verhal<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> op het Internet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
voorzi<strong>en</strong>, bijvoorbeeld op sites als die van de Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historica of van de<br />
Bibliothèque Nationale de France. 29<br />
Doordat de nieuwe Narrative Sources bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is ontworp<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de <strong>in</strong>ternationaal<br />
geld<strong>en</strong>de databankstandaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> is geprogrammeerd met MySQL, de meest courante op<strong>en</strong><br />
source databanksoftware, moet het mogelijk zijn om <strong>in</strong> de toekomst nauwe sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
op te zett<strong>en</strong> met andere project<strong>en</strong>, waarbij wederzijdse data-uitwissel<strong>in</strong>g de verschill<strong>en</strong>de<br />
partners snel vooruit kan help<strong>en</strong>. In die z<strong>in</strong> zijn al concrete synergieën gepland met het NWOproject<br />
Medieval Memoria onl<strong>in</strong>e dat onder leid<strong>in</strong>g van Truus van Buer<strong>en</strong> aan de Universiteit<br />
Utrecht zal word<strong>en</strong> uitgevoerd <strong>en</strong> word<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>teel sam<strong>en</strong> met de Kon<strong>in</strong>klijke Commissie<br />
voor Geschied<strong>en</strong>is de mogelijkhed<strong>en</strong> afgetast om Narrative Sources te koppel<strong>en</strong> aan de<br />
collectie Diplomata Belgica, die de opvolger zal vorm<strong>en</strong> van de al bestaande Thesaurus<br />
Diplomaticus. 30 196<br />
26<br />
Suzan Folkerts, ‘Het handgeschrev<strong>en</strong> boek als platform voor id<strong>en</strong>titeitsvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de <strong>religieuze</strong> geme<strong>en</strong>schap’,<br />
pp. 73-76 <strong>in</strong> deze bundel.<br />
27<br />
Bas Diemel, ‘Geestelijke toesprak<strong>en</strong> als model voor het monastieke vrouw<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> analyse van de receptie<br />
van de collaties van Johannes Br<strong>in</strong>cker<strong>in</strong>ck <strong>in</strong> verzamelhandschrift Nijmeg<strong>en</strong> UB 188’, pp. 81-85 <strong>in</strong> deze bundel.<br />
28<br />
Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (Leid<strong>en</strong>: Universiteitsbibliotheek Leid<strong>en</strong>, s<strong>in</strong>ds 1991 – URL:<br />
http://www.bibliotheek.leid<strong>en</strong>univ.nl/collecties/bijzonder/handschrift<strong>en</strong>archiev<strong>en</strong>briev<strong>en</strong>/bnm.html); Bibliotheca<br />
Hagiographiva Lat<strong>in</strong>a manuscripta (zie noot 12); Medieval Manuscripts <strong>in</strong> Dutch Collections (D<strong>en</strong> Haag:<br />
Kon<strong>in</strong>klijke Bibliotheek – URL: http://www.mmdc.nl).<br />
29<br />
Monum<strong>en</strong>ta Germaniae Historiae digital (Münch<strong>en</strong>: Bayerische Staatsbibliothek – URL:<br />
http://www.dmgh.de); Gallica (Paris: Bibliothèque Nationale de France – URL: http://gallica.bnf.fr/).<br />
30<br />
Het project Medieval Memoria onl<strong>in</strong>e is gegroeid uit de al bestaande expertise die heeft geleid tot de<br />
publicatie van de website Memoria <strong>in</strong> beeld (Utrecht – URL: http://www.let.uu.nl/memorie/). Het repertorium van<br />
de oorkond<strong>en</strong> uit de middeleeuwse Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> is voorlopig nog steeds <strong>en</strong>kel raadpleegbaar op CDrom<br />
<strong>en</strong> dit voor de oorkond<strong>en</strong> uit de periode tot 1200: Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et al. (Turnhout:<br />
Brepols, 1997 – CD-rom).
Vanaf het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong> 1990 hebb<strong>en</strong> tal van elektronische <strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />
van het historische onderzoek, <strong>en</strong> zelfs meer bepaald van de middeleeuwse studies, het lev<strong>en</strong>slicht<br />
gezi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> vaak gehanteerd argum<strong>en</strong>t dat to<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> viel bij de keuze voor deze vorm<br />
van publicer<strong>en</strong> – op CD-rom dan wel op het Internet – was dat zo de verouder<strong>in</strong>g van dergelijke<br />
<strong>in</strong>strum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>gegaan, vanwege precies de mogelijkhed<strong>en</strong> tot cont<strong>in</strong>ue<br />
updat<strong>in</strong>g. Paradoxaal g<strong>en</strong>oeg blijkt <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> dat het net de elektronische publicaties zijn die,<br />
ondanks hun <strong>en</strong>orme verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>en</strong> meerwaarde, het snelst te kamp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met problem<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>zake duurzaamheid omdat net de elektronische media zo snel evoluer<strong>en</strong>. Toch heeft Narrative<br />
Sources <strong>in</strong>tuss<strong>en</strong> al twaalf volle jar<strong>en</strong> goed gefunctioneerd. Dankzij de softwarevernieuw<strong>in</strong>gsoperatie<br />
die <strong>in</strong> dit artikel is voorgesteld, mag ervan word<strong>en</strong> uitgegaan dat het repertorium helemaal<br />
klaar is om nog e<strong>en</strong>s voor m<strong>in</strong>st<strong>en</strong>s twaalf jaar de onderzoeksgeme<strong>en</strong>schap te di<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
197
198
199
200