Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

herdenkingsmalen, soms in combinatie en veelal gekoppeld aan de viering van het
anniversarium , het jaargetijde. In de loop van de twaalfde eeuw ontstond hieruit een
consuetudo , waarover kennelijk consensus bestond: een pakket aan liturgische
diensten dat oorkonders als spirituele beloning vroegen van de begunstigden van hun
schenkingen, verkopen en andere transacties.
4. Opmerkelijk is dat er in de oorkonden bijna geen verband wordt gelegd tussen
liturgische gedachtenis en de verwerving van zielenheil: het verzoek van de oorkonders
om liturgische gedachtenis van een levende of dode staat meestal los van hun
bekommernis om hun zielenheil, zoals uitgedrukt in uitdrukkingen als pro remedio
anime, pro salute anime of ob salutem anime. Kennelijk beschouwde men de vrome
schenking, ruil, verkoop, bevestiging of overdracht als een eleemosina, als een middel
op zich om verlossing en vergeving van eigen of andermans zonden te verkrijgen;
liturgische gedachtenis was een ander middel. Deze worden in de oorkonden duidelijk
gescheiden beschreven: het verwerven van verlossing door een gift was één ding,
gedachtenis van iemands jaargetijde een ander.
De centrale vraag van deze bijdrage is die naar de mate waarin we kunnen veronderstellen
dat schenkers en oorkonders, in het bijzonder leken, expliciet vroegen om bepalingen die
betrekking hadden op de viering van hun gedachtenis. Hier wordt op basis van een
kwantitatieve benadering van een weliswaar beperkt oorkondebestand de hypothese naar
voren gebracht dat we te maken hebben met vanuit de cluniacenzer traditie in lekenkringen
doorgedrongen ideeën en praktijken inzake liturgische gedachtenis. Natuurlijk is het moeilijk,
zo niet onmogelijk vast te stellen of leken-weldoeners, wanneer ze hun transacties met
monniken of kanunniken sloten, expliciet en op eigen initiatief om gedachtenis vroegen.
Daarbij komt dat het überhaupt twijfelachtig is of oorkonden wel de gevoelens en wensen van
leken uitdrukken, aangezien zij in bijna alle gevallen werden opgesteld door de ontvangende
geestelijke instelling. In feite geven andere bronnen, zoals kapittelboeken, necrologia en
kronieken een directer beeld van het hin und her tussen leken en geestelijken, maar helaas zijn
deze bronnen voor de Nederlanden nog amper op een vergelijkbare manier – dat wil zeggen via
digitale toegangen – verzameld, uitgegeven en ontsloten. 5
Niettemin zijn er wel aanwijzingen over de rol die oorkonders in het algemeen en leken
in het bijzonder wellicht hebben gespeeld bij het opnemen van bepalingen inzake hun
gedachtenis in hun oorkonden. We vinden die aanwijzingen in de duidelijke toename van de
frequentie van het gebruik van het woord memoria in de betekenis ‘liturgische gedachtenis’
vanaf circa 1080 en in het feit dat er een patroon zichtbaar lijkt te zijn in de oorkonders die dit
woord met deze connotatie gaan gebruiken. Aan het einde van de elfde eeuw zien we dat eerst
vooral hoge geestelijken, met voorop bisschoppen, gevolgd door enkele hoge aristocraten (met
een niet te overschatten rol voor vrouwen!) en lagere geestelijken, bepalingen omtrent hun
eigen memoria (mei memoriam of memoriam mei) gaan opnemen.
De hier opgeworpen vragen zijn te relateren aan een kwestie die in enkele recente studies
terecht op de voorgrond is geplaatst, namelijk de vraag in welke mate de relaties die leken
in de elfde en twaalfde eeuw onderhielden met kloosterlingen en andere geestelijken een
vriendschappelijk dan wel vijandig karakter hadden. Er is een stroming die beweert dat de
radicale heroriëntatie van geestelijken als gevolg van de Gregoriaanse hervorming ertoe leidde
dat de voorheen geringe afstand tussen claustrum et seculum veel groter werd, met zelfs
5
Waar deze digitale toegangen wel voorhanden zijn – zoals voor de Annales Rodenses en de Gesta van de abten
van Sint-Truiden – heb ik die geanalyseerd op praktijken van memoria en geschenkenuitwisseling in
‘Commemorating Patrons and Gifts in Monastic Chronicles’, in Bijsterveld, Do ut des, pp. 124-57.
38