Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

schilderijen die zeker of mogelijk uit Mariënpoel afkomstig zijn, komt de heilige Ursula met
haar elfduizend maagden echter niet één maal voor. 31 In de grote memorietafel met de familie
Van Zwieten zijn Maria en het kind Jezus afgebeeld, niet de H. Ursula.
Als we afgaan op de wijze waarop het klooster zich naar buiten profileerde en op de
algemene liturgie en de bijbehorende inrichting van de kapel dan lijkt zich, nadat de zusters
zich bij Leiden hadden gevestigd, een breuk met het verleden af te tekenen. Het beeld wordt
echter anders als we de geschriften bekijken die betrekking hebben op de memoriepraktijken.
Uit het thans nog bekende necrologium, dat rond 1500 werd aangelegd, zijn weliswaar slechts
enkele van de bijna tweehonderd namen aantoonbaar uit de Oudewaterse periode afkomstig, 32
maar in het memorieboek van Mariënpoel wordt op verschillende wijzen gerefereerd aan het
oude klooster. Dit handschrift bevat achtereenvolgens een korte kroniek betreffende het
ontstaan en de geschiedenis van het klooster in Oudewater, een lijstje met schenkingen van
weldoeners uit de Oudewaterse periode, en een overzicht van de schenkingen door de
weldoeners van het klooster van Mariënpoel tot 1570. 33 In veel gevallen gaan de vermeldingen
vergezeld van een verzoek om gebed of memoriediensten. 34 De tekst van de kroniek bevat
voornamelijk de geschiedenis van de bouw en verwerving van de verschillende behuizingen
van het Oudewaterse convent, met een beschrijving van het terrein waar men zich uiteindelijk
vestigde, en de daaropgelegen gebouwen die men had aangekocht of laten bouwen. De kroniek
eindigt met de verkoop van de gebouwen in 1430. Hier wordt dus vooral ingegaan op de wijze
waarop enkele weldoeners en de zusters zelf hadden bijgedragen aan de totstandkoming van de
oorspronkelijke instelling. Het schenkingslijstje uit de periode in Oudewater sluit dan ook
naadloos aan op het kroniekje. Behalve geld, de hoofdmoot, worden daarin met name boeken
vermeld en daarnaast enkele schenkingen ten behoeve van de eredienst. De nonnen kregen
toestemming hun beesten en goed over te brengen. Indien de boeken en het huisraad inderdaad
naar Leiden werden meegenomen, zal het gebruik ervan eveneens hebben bijgedragen aan de
herinnering aan het oude klooster, maar of dit gebeurde is niet bekend. 35
Het blijft, als we de informatie uit de verschillende brontypen tegen elkaar afwegen, lastig
te bepalen in hoeverre de vroege geschiedenis van de voorgangsters van de zusters van
Mariënpoel een rol speelde in de collectieve identiteit van de zusters: er zijn veel documenten
bewaard gebleven en ook over de inrichting van het klooster is vrij veel bekend, maar hoe
compleet ons beeld is, blijft onduidelijk. We weten eveneens niet genoeg over de overdracht
van informatie en de manier waarop het geschreven woord de zusters bereikte. Werd de
kroniek mogelijk voorgelezen bij de maaltijd? Werden de overledenen uit Oudewater op de
dagen dat ze werden herdacht, vermeld als de weldoeners van het voormalige klooster aldaar?
Welke verhalen werden bij de Maria met Kind verteld, werden de bedoelingen van de opdrachtgever,
ook zo opgepakt of veranderden de verhalen en dus de receptie ervan in de loop van
de tijd? 36 De vragen die de onderzoeker zichzelf stelt, zijn voor objecten en voor geschreven
teksten niet anders.
31
Voor een overzicht, zie Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leiden, pp. 17-25, en Memoria in beeld (zoeken via
trefwoord Mariënpoel), zie hiervóór noot 6.
32
RAL, Kloosterarchieven 888. De kalender werd circa 1500 aangelegd en de aantekeningen lopen door tot
27 februari 1556. Nader onderzoek is gewenst. In een aantal gevallen is voor het sterfjaar alleen de eerste twee
cijfers, 14, opgetekend. Het gaat vooral om zusters, mogelijk deels uit Oudewater.
33
In dit artikel wordt de term ‘schenkingen’ voor alle typen giften gebruikt.
34
RAL, Kloosterarchieven 889.
35
Zie Goudriaan, ‘Het eerste vrouwenklooster’, pp. 13-18.
36
Zie over dit probleem Van Bueren, ‘Care for the Here’, pp. 24-25 (met speciale aandacht voor de problemen
waarvoor onderzoekers zich gesteld zien).
124