Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

als volgt: een verzamelhandschrift is een codex die van meet af aan als materiële eenheid
is bedoeld en waarin tenminste twee teksten zijn bijeengebracht. 5 Deze definitie bevat een
codicologisch element (materiële eenheid) en een inhoudelijk element (de bedoeling van de
producent), en dat blijkt voor problemen te zorgen. In welke zin moet de intentie van de
samensteller worden opgevat in de zinsnede ‘als materiële eenheid bedoeld’? Gaat het slechts
om de eenheid van de productie (de uitvoering), of gaat het in meer inhoudelijke zin om een
van tevoren uitgedachte thematische opzet of de geïntendeerde functie van een collectie?
Gumbert merkte terecht op: ‘Maar wat is de materiële eenheid, als hoedanig de codex ‘bedoeld’
moet zijn? Het kan niet een ‘eenheid’ in de hier besproken zin [dat wil zeggen: een codico -
logische eenheid] zijn, want dat is een kwestie van uitvoering, niet van bedoeling’. 6 Door de
vermenging van codicologische en filologische aspecten is de definitie niet eenduidig. Het is
bovendien niet helder waarom alleen handschriften die ‘van meet af aan’ als eenheid bedoeld
waren, in de definitie zijn opgenomen. Verzamelhandschriften staan in de belangstelling omdat
ze een prachtig studieobject vormen voor receptiegeschiedenis en het gebruik van teksten. Juist
codices die later dan bij de productie als eenheid zijn gaan fungeren en door de definitie
buiten het onderzoeksdomein zijn gesloten, zijn interessant voor de bestudering van gebruiksgeschiedenis.
Gumbert heeft een uitgebreide en zeer gedetailleerde terminologie aangedragen voor de
codicologische beschrijving van handschriften, welke momenteel als standaard wordt
beschouwd voor Nederlandstalig codicologisch onderzoek. Het voert te ver om die termino -
logie hier uit de doeken te doen. Hier is het van belang om zijn definitie van een codico -
logische eenheid te herhalen: ‘een discreet aantal [dat wil zeggen: in aantal bepaald] katernen,
die in één operatie zijn bewerkt en beschreven en die een afgeronde tekst of tekstreeks bevatten
(tenzij het werk door één of andere oorzaak onvoltooid is afgebroken).’ 7 Uit meerdere
codiclogische eenheden samengestelde handschriften noemt Gumbert schakelhandschriften of
composieten . 8 Het begrip verzamelhandschrift komt niet voor in zijn terminologie. De termen
schakelhandschrift en composiet zijn puur codicologisch van aard en zeggen niets over het al
dan niet bedoeld-zijn van een verzameling teksten. Het begrip verzamelhandschrift kan mijns
inziens blijven worden gebruikt, maar dan moet de definitie wel eenduidig op inhoudelijke
(niet-codicologische) aspecten zoals functie, bedoeling en thematiek zijn gericht. Bijvoorbeeld:
een codex waarin, met of zonder vooropgezet plan, twee of meer teksten zijn samengebracht.
Voor verdere reflectie op het fenomeen van het verzamelhandschrift en voor mogelijke
oplossingen van problemen rond de terminologie kunnen enkele studies uit de Angelsaksische
onderzoekswereld worden geraadpleegd. Deze studies zijn afkomstig uit filologische hoek. De
auteurs zijn op zoek naar een vruchtbaar samengaan van een codicologische en inhoudelijke
benadering. De eerste bundel die hier tot nut is, is The Whole Book onder redactie van Stephen
Nichols en Siegfried Wenzel, romanist respectievelijk anglist. 9 Deze bundel is verschenen in
1996, hetzelfde jaar als de Nederlandse bundel over verzamelhandschriften, en het is
interessant om te zien hoe een andere groep onderzoekers met het onderwerp aan de slag
ging. Centraal staat de vraag hoe om te gaan met miscellanies, en of die term bruikbaar is.
5
Gerard Sonnemans, ‘Inleiding’, in Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden: Congres Nijmegen
14 oktober 1994, ed. Gerard Sonnemans (Hilversum: Verloren, 1996), pp. 7-20 (p. 18). Deze definitie is door de
projectcommissie van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden gegeven in Richtlijnen
voor de uitgave van Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, ed. Th. Mertens (Hilversum:
Verloren, 1994), p. 10.
6
Gumbert, Codicologische eenheden, p. 31.
7
Ibid., p. 13.
8
Ibid., p. 16.
9
The Whole Book: Cultural Perspectives on the Medieval Miscellany, ed. Stephen G. Nichols en Siegfried
Wenzel, Recentiores: Later Latin Texts and Contexts, 6 (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1996).
72