Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Leven samen om te luisteren naar een geestelijke lezing om elkaar daarna te wijzen op
zwakheden en gebreken (de collatio mutua). 7 Deze praktijk van de onderlinge vermaning gaat
terug op de woestijnvaders. De moderne devoten waren hiermee in aanraking gekomen
dankzij de Collationes patrum van Johannes Cassianus (†435). 8 Later op de middag werd er
in de volkstaal een vermanende toespraak gehouden (de admonitio) voor een publiek van
scholieren en geïnteresseerde leken, waarna de broeders hen in individuele gesprekken
aanspoorden een goed geestelijk leven te leiden. Bij de koorheren van Windesheim bestond de
collatie alleen uit een vermanende preek ‘s avonds. Voor de lekenbroeders en donaten in
de Windesheimer mannenkloosters werd er evenwel een belerende lezing in de volkstaal
gehouden op zondagmiddagen. 9
Ook in de vrouwengemeenschappen van de Moderne Devotie werden er op zon- en feest -
dagen collatiebijeenkomsten gehouden. Een belangrijke taak van de rectoren en biechtvaders
was immers het houden van geestelijke toespraken of collaties om de zusters aan te sporen
tot deugdzaamheid. Johannes Brinckerinck probeerde in zijn collaties in te spelen op wat er
leefde in de gemeenschap. In het zusterboek van Diepenveen, waarin de levensbeschrijvingen
van de overleden zusters zijn opgetekend, staat hoe Brinckerinck soms een zuster vroeg naar
haar gedachten waarop hij dan tijdens de collatie terugkwam. 10 De praktijk van de onderlinge
vermaning kwam ook in de zusterhuizen voor, alleen minder frequent dan bij de broeders. Het
is de vraag in hoeverre de rector of de biechtvader iedere keer aanwezig was of kon zijn tijdens
een dergelijke bijeenkomst. Brinckerinck zal waarschijnlijk niet iedere week zowel in alle
Deventer zusterhuizen als in Diepenveen een collatie hebben gegeven. Daarvoor is de afstand
tussen de twee plaatsen eenvoudigweg te groot.
Johannes Brinckerinck legde in zijn collaties sterk de nadruk op de praktische deugd -
zaamheid. De ware devotie lag volgens Brinckerinck niet in de mystieke vereniging met God,
maar in de praktijk van de constante oefening van de deugden. De enige manier waarop
de gelovige volgens Brinckerinck zeker kon zijn van het eeuwige leven was door absolute
gehoorzaamheid. 11 Door de hoop op de vereniging met Christus werden de zusters aangezet
zich constant te oefenen in de belangrijkste deugden. De belangrijkste deugden waren gehoorzaamheid,
nederigheid (oetmoedicheit), lijdzaamheid en gelijkmoedigheid. Brinckerinck
gebruikte hiervoor het beeld van de vier uiteinden van het kruis. Deze symboliseerden de
belangrijkste deugden:
Het kruis dat wij moeten dragen heeft vier uiteinden. Het bovenste is liefde, dat wij
proberen onze lieve heer lief te hebben en proberen ons met hem te verenigen. En dat
wij ook proberen onze medemens lief te hebben. De rechterarm van het kruis is onvoorwaardelijke
gehoorzaamheid. De linkerarm van het kruis is lijdzaamheid. De voet van het
kruis is de nederigheid; dat wij in de grond van ons hart nederig zijn. 12
7
Thom Mertens, ‘Collatio und Codex im Bereich der Devotio moderna’, in Der Codex im Gebrauch. Akten des
Internationalen Kolloquiums 11.- 13. Juni 1992, ed. Christel Meier en Hagen Keller (München: Wilhelm Fink,
1996), pp. 163-82 (pp. 165-66); Lydeke Van Beek, Leken trekken tot Gods woord. Dirc van Herxen (1381-1457)
en zijn Eerste Collatieboek (Hilversum: Verloren, 2009).
8
Mertens, ‘Collatio’, p. 163.
9
Ibid., p. 169.
10
Anne Bollmann. Frauenleben und Frauenliteratur in der Devotio moderna. Volkssprachige Schwesternbücher
in literarhistorischer Perspektive (Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 2004), p. 542 naar: handschrift
Deventer, SAB, Suppl. 198 (101 E 26), fol. 34r-v.
11
Leendert Breure, ‘Johannes Brinckerinck’, Spiegel Historiael 14 (1979), pp. 553-58.
12
‘Dat cruce, dat wi sculdich sijn te draghen, dat heeft vier hoeken. Dat overste van desen cruce is minne, dat wi
onsen lieven heer in minnen pinen an te hanghen ende ons pinen mit hem te verenighen, ende dat wi oec in minnen
pinen onsen evenmenschen te hebben. Die rechter arme des cruces is ghehoersamheit sonder uutneminghe.
81