Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

etekenis van gedachtenis in oorkonden uit de Zuidelijke Nederlanden vanaf de laatste
decennia van de elfde eeuw.
Kortom: in de late elfde en vroege twaalfde eeuw raakten de uit de monastieke wereld
afkomstige liturgische praktijken en ideeën inzake liturgische gedachtenis diep geworteld in
de kringen van de kerkelijke en wereldlijke elite, hetgeen de hechtere banden reflecteert die
zich ontwikkeld hadden tussen religieuzen en leken. Leken kozen bewust voor kloosters en
gemeenschappen waarvan zij wisten dat liturgische gedachtenis een belangrijk onderdeel
vormde van hun dagelijkse officies en diensten, zoals de huizen die de cluniacenzer leefregels
overnamen.
Volgens mijn analyse van de frequentie van het woord memoria in deze betekenis in
oorkonden blijkt de cluniacenzer gewoonte om regelingen te treffen voor de eigen gedachtenis
bij leven en na de dood allereerst te zijn nagevolgd door de bisschoppen en seculiere
kanunniken van Kamerijk-Atrecht en Noyon-Doornik en vervolgens aan het begin van de
twaalfde eeuw te zijn overgenomen door lekenvorsten en aristocraten, met voorop de graaf en
gravin van Vlaanderen. Het waren vooral de genoemde bisschoppen die vanaf 1087 in hun
oorkonden voorzieningen troffen voor de eigen gedachtenis en die van hun voorgangers. 54 De
bisschoppen van Luik slaan op dit terrein een pover figuur, maar in de vier gevallen waarin zij
zich inlieten met de eigen memoria, betreft het niet toevallig drie keer een bisschoppelijke
gunst verleend aan een benedictijns centrum van hervorming, te weten de abdijen van Saint-
Hubert en Saint-Jacques. Oudere, benedictijnse tradities van liturgische gedachtenis, versterkt
door de innovatie vanuit Cluny, vonden hun weg dus eerst vanuit de benedictijnenkloosters
naar de bisschoppelijke oorkonden in juist de meest hervormingsgezinde bisdommen in de
laatste decennia van de elfde eeuw, voordat zij in de loop van de twaalfde eeuw terechtkwamen
in aristocratische oorkonden. Dit zou verklaren waarom we in de eerste helft van die
eeuw zoveel meer oorkonden tegenkomen waarin de liturgische memoriepraktijken worden
gespecificeerd.
Bij wijze van hypothese wil ik dus stellen dat het de verbreiding van cluniacenzer ideeën
omtrent liturgische gedachtenis in de Zuidelijke Nederlanden is geweest, een proces dat
samenviel met de Gregoriaanse hervorming, die ertoe heeft geleid dat eerst hervormings -
gezinde seculiere geestelijken – met voorop de bisschoppen van Kamerijk-Atrecht en Noyon-
Doornik – en vervolgens lekenvorsten en lage aristocraten deze ideeën hebben omarmd.
Via hervormde benedictijnenkloosters, maar ook via de kloosters van de nieuwe orden van
cisterciënzers en reguliere kanunniken, vonden cluniacenzer memoriepraktijken ingang in het
denken en handelen inzake liturgische gedachtenis. Net als het geval bleek in een eerdere
studie over de frequentie en betekenisontwikkeling van het woord fraternitas, zien we
een ontwikkeling waarin leken zich in de tweede helft van de elfde eeuw in toenemende
mate gingen associëren met voorheen vrijwel uitsluitend monastieke rituelen en gebruiken
van memoria en commemoratio. 55 Deze werden als spirituele tegengave of beloning in hun
transactie omarmd en ook ‘besteld’ door de lekenaristocratie, zowel mannen als vrouwen, in
de Zuidelijke Nederlanden. Door het stichten en begunstigen van kloosters van de nieuwe en
54
Het gaat om de bisschoppen Gerard II (1076-1092, 1 oorkonde: Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et
al., W3833/D4139 d.d. 1081-08-03-1), Manasses (1093-1103, 4 oorkonden, onder andere W8499/D6222 d.d.
1098-10-18-P), zijn opponent Galcher (1093-1095/1106, 1 oorkonde: W3348/DD3638 d.d. 1093-11-30-3), Odo
(1105-1113, 3 oorkonden, onder andere W3854/D4160 d.d. 1111-12-25-T) en Burchard (1114-1130, 5 oorkonden,
onder andere W3912/D4219 d.d. 1120-06-04-T). Voor de volledige referenties en citaten zie Bijsterveld, ‘In
mei memoriam’, noten 19, 24, 42, 61 en 73.
55
Bijsterveld en Trio, ‘Van gebedsverbroedering naar broederschap’; Bijsterveld, ‘Looking for Common
Ground’.
47