Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

want de memorietafel en de toevoeging worden algemeen rond 1500 gedateerd, precies in een
periode waarin kort na elkaar vier aan Mariënpoel verbonden priesters overleden. 58
Men kon met teksten, maar ook met memorietafels de geschiedenis manipuleren op
verschillende niveaus. De Maria Visitatie diende na de ingreep niet om drie, maar om vier
personen te gedenken. Ruimte genoeg voor een vierde portret, zo kan men hebben geredeneerd.
Soms waren manipulaties nodig omdat men een memorievoorstelling een andere of extra
functie wilde geven, zoals bij de opvolgingsreeks van de commandeurs van het Haarlemse
Jansklooster gebeurde. In dat geval hadden de kloosterlingen er door de politieke
ontwikkelingen belang bij via de reeks de onaantastbaarheid te tonen van de ordegoederen die
zij beheerden, en daarom werd de tekst onder een aantal portretten aangepast. 59 In deze beide
gevallen ging het om een betrekkelijk eenvoudige ingreep die nauw aansloot bij de situatie van
dat moment.
Afbeelding 6 – Infraroodreflectogrammontage van de meest rechtse geestelijke.
Met infraroodreflectografie kan de voorbereidende tekening (ondertekening)
zichtbaar worden gemaakt. Deze montage toont de ondertekening van de albe en
de staf van Sint-Augustinus onder het toegevoegde portret.
Om de bedoelingen van Johanna van Zwieten te realiseren, was echter een radicale ingreep
nodig. De oude memorievoorstelling werd niet precies gekopieerd: sommige personen werden
weggelaten, anderen werden juist toegevoegd om, voor zover men dit belangrijk vond, de
opvolging van de vier generaties consistent te maken. Wat de zielenheils- en religieusdidactische
functie betreft zal het schilderij niet veel veranderd zijn. Er kwamen alleen gebeds -
portretten bij van personen die de zusters als voorbeeld dienden en voor wie gebeden moest
worden. De sociale functie werd echter inhoudelijk anders gevuld en dat moet voor Johanna
van Zwieten heel belangrijk zijn geweest. Het schilderij van 1552 toonde nu, behalve de twee
58
De plaatsing van het schilderij in Mariënpoel is van Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leiden, pp. 23-24. In de
literatuur worden ook andere mogelijkheden genoemd, zie Renée Simons, Spes nostra of semper timoratum esse?
Fluctuemus inter timorem et spem (ongepubliceerde doctoraalscriptie) (Universiteit van Amsterdam, 1988);
Van Bueren, Leven na de dood, pp. 205-07, en Lammertse en Giltaij, Vroege Hollanders, p. 289.
59
Zie hiervóór, noot 38.
132