Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

MOORDENDE CONCURRENTIE OP DE MEMORIEMARKT.
EEN EERSTE VERKENNING VAN HET FENOMEEN JAARGETIJDE IN DE LAGE
LANDEN TIJDENS DE LATE MIDDELEEUWEN
(CIRCA 1250 TOT 1550)
Paul Trio*
Katholieke Universiteit Leuven, Campus Kortrijk
Door de groeiende bezorgdheid om de duur van het verblijf in het vagevuur in te korten en
daaraan gekoppeld het toenemende besef dat dit kon door goede werken te laten uitvoeren, in
de eerste plaats missen, nam het fenomeen van ‘persoonsgebonden’ jaargetijden in christelijk
Europa een duizelingwekkend hoge vlucht. 1 Natuurlijk stonden de gelovige nog andere
heilsbrengende middelen ter beschikking, zoals onder andere de opname in een necrologium,
het lidmaatschap van een broederschap, het financieren van de kerkbouw in haar geheel of de
uitrusting van een altaar in het bijzonder, het oprichten van een graftombe, schenkingen aan een
hospitaal. 2 Ook wie koos voor een misviering ten gunste van het zielenheil beschikte nog altijd
over een ruim gamma aan mogelijkheden. 3 Het was echter de mogelijkheid om armenzorg en
* Met dank aan Mevr. Lic. Marjan De Smet voor de vele waardevolle opmerkingen.
1
L. Genicot, Une source mal connue de revenus paroissiaux: les rentes obituaires. L’exemple de Frizet,
Belgisch Centrum voor landelijke geschiedenis, 60 (Louvain-la-Neuve, 1980), p. 69; J. Chiffoleau, ‘Sur l’usage
obsessionel de la messe pour les morts à la fin du moyen-âge’, in Faire croire. Modalités de la diffusion et de
la réception des messages religieux du XIIe au XVe siècle. Table ronde organisée par l’Ecole de Rome, en
collaboration avec l’Institut d’histoire médiévale de l’Université de Padoue (Rome, 22-23 juin 1979), Collection
de l’Ecole française de Rome, 51 (Rome, 1981), pp. 253-56. In de hiernavolgende studies over jaargetijden komt,
bij wijze van inleiding, de ontwikkeling van de memoriezorg in het kader van de vagevuurgedachte vaak
ruimschoots aan bod.
2
Zie de rijke en veelzijdige bundels met verwerking van uitgebreide internationale en nationale literatuur: T. Van
Bueren m.m.v. W.C.M. Wüstefeld, Leven na de dood. Gedenken in de late Middeleeuwen (Turnhout, 1999) en
Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art and Ritual in the Middle Ages, ed. T. Van Bueren m.m.v.
A. Van Leerdam (Turnhout, 2005). Het betreft in onze bijdrage dus niet de collectieve jaargetijden die
bijvoorbeeld door een parochie voor alle parochianen, of door een corporatie voor alle leden werden gehouden.
3
Zoals de Gregoriaanse mis, een kapelanij, etc., zie voor de diverse vormen J. Avril, ‘La paroisse médiévale et la
prière pour les morts’, in L’église et la mémoire des morts dans la France médiévale: communications présentées
à la table ronde du C.N.R.S, le 14 juin 1982, ed. J.-L. Lemaître (Parijs, 1986), pp. 60 e.v.; F. Van Kan, ‘Opdat zij
verlost mogen worden. De zorg voor het zielenheil in middeleeuws Amersfoort’, Flehite. Historisch jaarboek voor
Amersfoort en Omstreken, 3 (2002), pp. 36-65; J.A. Mol, ‘Friezen en het hiernamaals. Zieleheilsbeschikkingen
ten gunste van kerken, kloosters en armen in testamenten uit Friesland tot 1580’, in Zorgen voor zekerheid. Studies
over Friese testamenten in de vijftiende en zestiende eeuw, ed. J.A. Mol (Ljouwert-Leeuwarden, 1994), pp. 175-
214 (pp. 193-95);Van Bueren m.m.v. Wüstefeld, Leven na de dood, pp. 24-25, 60; M. Lauwers, La mémoire des
ancêtres, le souci des morts. Morts, rites et société au moyen âge (diocèse de Liège, XIe-XIIIe siècle), Théologie
historique, 103 (Parijs, 1997), pp. 375-80.
141