Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Catalogus fratrum regularium coenobii Rubeae Vallis in Zonis prope Bruxellam, waarin in
chronologische volgorde van hun professie korte levensbeschrijvingen van alle broeders uit het
Rooklooster volgen. 46 Binnen dit Windesheimer mannenklooster bestond er een kennelijk
sterk historisch bewustzijn en de behoefte om de collectieve herinnering levend te houden.
De manier waarop de collectieve herinnering vorm werd gegeven binnen het Rooklooster
verschilde echter.
3. OMGANG MET DE DOOD
In deze drie historiografische teksten, de kroniek van Sint-Agnes, de kroniek van Bethanië en
de tekst van Gielemans over de geschiedenis van het Rooklooster, kunnen meerdere elementen
die betrekking hebben op de omgang met de dood onderscheiden worden. Het is echter
moeilijk een eenduidig beeld te geven, ook omdat we hebben kunnen constateren dat de
teksten qua vorm zeer verschillen. Achtereenvolgens zal ik ingaan op drie punten met
betrekking tot de doodsbeleving: de herinnering aan individuele leden, de angst voor de
dood, omdat dit het voortbestaan van de gemeenschap bedreigt en een op het eerste gezicht
administratieve omgang met de dood.
In de literatuur wordt terecht gewezen op de functie van levensbeschrijvingen van devote
vrouwen als spiegels van deugden en spiritualiteit. 47 Ook in de levensbeschrijvingen van
de Gentse en Mechelse zusters worden de belangrijkste deugden zoals gehoorzaamheid,
nederigheid en eenvoud voortdurend onderstreept. De beloning voor een vroom en deugdzaam
leven lag niet tijdens het aardse leven, maar lag na de dood. Het sterfbed vormde een overgang
tussen het nu en het hiernamaals. De zusters ondergingen hun sterfbed dan ook gehoorzaam en
vol vertrouwen in Christus. Over Jacoba van Loon lezen we in de kroniek van Bethanië, dat zij
zich zo gehoorzaam overgaf aan de dood en begeerde verenigd te worden met Christus, dat
de aanwezige rector, zo vermeldt de tekst, vol vertrouwen was dat ze in het eeuwige leven
zou komen zonder vagevuur. 48 In veel levensbeschrijvingen wordt herhaaldelijk gewezen op de
centrale plaats die Christus innam in het geestelijke leven van de monialen. Een voorbeeld van
deze devotie is de idee van Christus als hemelse bruidegom. In de levensbeschrijving van de
Gentse zuster Katharina Smeets (†1501) bijvoorbeeld lezen we hoe zij met berrender lampen
Christus der brudegom te ghemoete ghegaen is. 49 De zusters werden op hun sterfbed gesterkt
door de gedachte dat ze na hun dood zouden worden aangenomen als bruiden van Christus.
Ook de passiemeditatie speelt een belangrijke rol in de levensbeschrijvingen van de zusters.
Op verschillende plaatsen vinden we hoe de vrouwen gesterkt werden door het geestelijke
overdenken van het lijden van Christus. Dit gaf hen de kracht om de zware ziekte die vaak
voorafging aan het sterven gehoorzaam en lijdzaam te ondergaan. Het feit dat bij bijna alle
zusters een ziekte voorafging aan hun overlijden, roept uiteraard de vraag op in hoeverre hier
46
Anecdota, pp. 201-45. Deze tekst volgt in het handschrift Brussel, Koninklijke Bibliotheek II 480 direct op zijn
geschiedenis van het Rooklooster.
47
Bollmann, Frauenleben, pp. 231-34; Ludo Jongen en Wybren Scheepsma, ‘Wachten op de hemelse bruidegom.
De Diepenveense nonnenviten in literairhistorisch perspectief’, in Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlandse
geestelijke proza, ed. Thom Mertens et al. (Amsterdam: Prometheus, 1993), pp. 295-317 (p. 315); Carla Morlion,
‘De onuitgegeven kloosterkroniek van het St. Agneeteconvent als bron voor de deugdenspiegel en spiritualiteitsbeleving
bij de vrouwelijke moderne devoten (Gent, 1434-1535)’, Ons Geestelijk Erf, 56 (1982), pp. 342-
62 (p. 349).
48
Kroniek Bethanië, 1455: ‘gans vetrouwe hadde dat sy door godst ontfermharticheyt haer willich over gheven
ende begeerich sterven vander doot quam in dat eeuwich leven sonder vaghevier.’
49
Kroniek Sint-Agnesklooster, fol. 62v.
165