Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

De monniken die zich in een informele context wijdden aan het bestuderen van een tekst
lieten over het algemeen geen merktekens achter die op ondubbelzinnige wijze hun leeswijze
aantonen. Om een voorlopige indicatie te krijgen van het aantal handschriften dat informeel
werd bestudeerd is het daarom noodzakelijk om met negatieve aanwijzingen te werken,
namelijk het ontbreken van iedere aanwijzing voor een collectief leesproces in de vorm van
accenten, lectiones, uitgeschreven cijfers etc. Met enig voorbehoud kan het vermoeden van een
informeel leesproces worden versterkt door de aanwezigheid van teksten die door hun
complexe inhoud minder geschikt waren om gefragmenteerd te worden voorgelezen. Hierbij
valt bijvoorbeeld te denken aan (seculiere) traktaten van diverse filosofen.
Vanzelfsprekend kan het verschil tussen de twee hierboven geschetste categorieën niet
worden verabsoluteerd. Net zoals het mogelijk is dat een codex waaraan niet is te zien dat er
uit werd voorgelezen toch in groepsverband kan zijn gebruikt, is het ook niet onwaarschijnlijk
dat codices die groepsgewijs, in een formele context werden voorgelezen daarnaast ook op
een meer informele wijze werden gebruikt. Het onderscheid in twee categorieën maakt het
derhalve mogelijk om een ruwe impressie te krijgen van de belangrijkste gebruikscontext van
verschillende handschriften, zonder daarbij te willen pretenderen dat een van de onderzochte
handschriften ook uitsluitend binnen een van deze categorieën werd gebruikt.
2. INHOUDELIJKE EN FORMELE SAMENHANG
De analyse van het corpus van 35 handschriften aan de hand van bovengenoemde criteria levert
22 codices op die zonder enige twijfel in een formele context zijn voorgelezen, en nog eens
13 handschriften waarbij een eerder informele benaderingswijze voor de hand lijkt te liggen.
In procenten uitgedrukt werd dus 63% van deze codices voorgelezen aan een groep monniken,
terwijl 37% van de handschriften waarschijnlijk eerder door een enkele monnik is bestudeerd.
Deze provisionele analyse wordt echter pas interessant wanneer ze wordt gekoppeld aan een
aantal andere gegevens.
Het meest interessant is daarbij de indicatie van de inhoudelijke samenhang tussen de
teksten in een codex. 11 De relatie waarin de teksten in een gegeven handschrift tot elkaar staan
kan zeer veel verschillende vormen aannemen. De verschillende ordeningsmogelijkheden
kunnen worden beschreven door (enerzijds) de mate waarin de teksten in een inhoudelijke
relatie tot elkaar staan en (anderzijds) de mate waarin ze in een formele relatie tot elkaar staan.
Een inhoudelijke relatie tussen teksten A en B wil zeggen dat het lezen van tekst A het begrip
van tekst B bevordert en verdiept. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer een Bijbeltekst over
Maria Magdalena wordt gevolgd door een beschrijving van het leven van Maria Magdalena en
een preek waarin haar daden worden geïnterpreteerd. Een puur formeel verband tussen teksten
A en B wil zeggen dat de teksten in een handschrift een eenheid vormen waar het bijvoorbeeld
de chronologie van de teksten betreft, zonder dat ze een inhoudelijke betrekking op elkaar
hebben . Zo kent een hagiografische codex die per circulum anni is geordend een formeel
ordenings principe (de heiligenlevens zijn immers geordend op basis van de datum van hun
feestdag) terwijl de verschillende heiligenlevens inhoudelijk vaak maar weinig met elkaar van
doen hebben. 12 Op dezelfde manier kunnen heiligenlevens zich formeel ten opzichte van elkaar
11
Zie voor de verschillende soorten van inhoudelijke samenhang tussen teksten Derek Pearsall, ‘The Whole
Book: Late Medieval English Manuscript Miscellanies and their Modern Interpreters’, in Imagining the Book,
ed. Stephen Kelly and John J. Thompson (Turnhout: Brepols, 2005), pp. 22-28.
12
Een discutabel geval is bv. Brussel, KBR 14924-34, waarvan de ordening in eerste instantie fomeel van aard
is maar tegen het einde van de codex overgaat in een cluster lokale heiligen, die vrijwel allemaal met elkaar in
contact hebben gestaan en dus tegelijkertijd een ‘formele’ en een ‘inhoudelijke’ relatie tot elkaar hebben.
64