Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

planctus is sowieso een eerder zeldzame term. In kringen van moderne devoten is geen
gelijkaardig voorbeeld bekend. In die zin is de naamgeving een unicum, wat eveneens geldt
voor de inhoud van het werk. Concreet vinden we in de Planctus een levenbeschrijving van Jan
Spieghel, gekenmerkt door een sterke beklemtoning van diens deugden, wat suggereert dat we
de Planctus moeten situeren in de hagiografische sfeer.
Jordaens opent zijn Planctus met een theologische bespiegeling naar aanleiding van
een citaat van Augustinus: ‘Niet vleselijk maar geestelijk moet de liefde tussen u zijn.’ (‘Non
carnalis , sed spiritualis debet esse inter vos dilectio’). 10 Deze steriel aandoende beschouwing
dat de geestelijke liefde primeert boven de fysieke, staat op het eerste zicht in scherp contrast
met de emotionele teneur van de rest van de tekst. Aan het eind van deze theologische
argumentatie , richt Jordaens zich plots rechtstreeks tot Jan met de boodschap dat hij dankzij
deze bedenkingen troost vindt na ‘jouw overlijden, mijn broeder’, tenminste indien zijn
verstand de kracht van het verdriet zou erkennen. Jordaens besluit dat het vromer zou zijn
om zich te verheugen over Jans lot dan om hem te bewenen, want het spirituele primeert
uiteindelijk boven het wereldijke. Deze scholastiek aandoende inleiding, waarin een citaat
van de Kerkvader Augustinus toegepast wordt op een concrete eigentijdse situatie is een eerste
aanwijzing dat Willem Jordaens, die magister in de theologie was, eerder zijn geest dan zijn
hart laat spreken. Via deze inleidende theologische bespiegeling krijgen we dus een eerste hint
dat – ondanks de schijnbaar oprechte droefenis die weerklinkt uit de Planctus – het toch om
een beredeneerde, geconstrueerde tekst gaat.
De kern van de Planctus opent met een korte bespiegeling over Jans naam. Terecht werd Jan
volgens Jordaens immers vernoemd naar Johannes de Doper, waarbij hij terloops ook laat
vallen dat de naam Spieghel (of Van den Spieghel) van moederszijde afkomstig is. 11 Vervolgens
snijdt Jordaens achtereenvolgens de verschillende deugden van de overledene aan, waarbij
hij op meeslepende wijze het eenvoudige leven van de jonggestorven diaken verhaalt. Vaak
worden persoonlijke herinneringen van Jordaens opgerakeld. Willem Jordaens was goed
vertrouwd met de christelijke deugden, omdat hij tevens auteur was van een werk met als titel
Conflictus virtutum et viciorum, ook wel Avellana genoemd. In deze droom-allegorie vindt
een tweestrijd tussen de deugden en de hoofdzonden plaats. Van de zeven vermelde deugden
(humilitas, benignitas, mititas, strenuitas, largitas, temperantia en castitas), worden er zes ook
woordelijk vermeld in de Planctus. Enkel largitas ontbreekt, vermoedelijk omdat persoonlijk
bezit niet geoorloofd was in Groenendaal en dus was gulheid een deugd die minder van
toepassing was op Jan Spieghel.
In eerste instantie wordt de fysieke verschijning van Jan beschreven op beeldende wijze:
‘Mijn dierbare, ik herinner me je aangename gezicht, je verfijnde mond, je vrome lach
aantrekkelijk als bloemen, die bij mij vaak aanstekelijk werkte, die weerklonk als een smaragd
donis Spiritus Sancti van Alanus van Rijsel en Willem Jordaens’ Avellana. Zo speelt bij beide auteurs een
rebellerende Venus - met haar kroost - de hoofdrol in een wereld die ten prooi is gevallen aan ongematigde
zonden . Willem Jordaens studeerde vermoedelijk aan de Parijse universiteit, zodat hij daar in contact kan
gekomen zijn met het werk van Alanus van Rijsel, want voor zover bekend was de tekst van de De planctu
naturae niet aanwezig in Groenendaal, zie Wilhelm Jordaens’s Avellana, ed. Johnson, p. 5, p. 14.
10
Regel van Augustinus, hoofdstuk 10., zie voor een editie van deze Regel: De Regel van Augustinus, ed. Vincent
Jan Christiaan Hunink (Amsterdam: Athenaeum-Pollak en Van Gennep, 2005).
11
‘Recte prorsus nomen tuum Johannes erat, et materno cognomine de Speculo cognomentum.’ Analecta
Bollandiana, 4 (1885), p. 325. Verder in de Planctus valt een tweede maal op dat elke verwijzing naar de vader
van Jan Spieghel ontbreekt. Willem Jordaens maakt immers melding van het bezoek dat Jan Spieghel bracht
aan Brussel, ‘jouw geboortestad en verblijfplaats van je moeder’ (‘Bruxellam, nativitatis tuae atque maternae
commorationis oppidum’, Analecta Bollandiana, 4 (1885), p. 328). Was Jan Spieghels vader al overleden voor
zijn geboorte? We hebben er het raden naar.
109